Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ci IL tarixi saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir

 

2. Tərbiyə prosesinin  dialektikası və  spesifikliyi                                                           

 

Pedaqoji proses o, cümlədən tərbiyə prosesi dialektik bir prosesdir. A.S.Makarenkoya görə pedaqokika 

ən  dialektik  elmdir.  Onun  fikrincə  pedaqoji  prosesdə  dialektikanın  bütün  qanunları  fəaliyyət  göstərir.  Bu 

özünü tərbiyə prosesində də göstərir. Belə ki, tərbiyə prosesində tərbiyəyə bütün təsirlər, amillər qarşılıqlı 

əlaqə və ziddiyyətdə təsir edir. 

Konkret olaraq demək olar ki, tərbiyə prosesi tərbiyə olunanların xalqın maddi və mənəvi sərvətlərinin  

mənimsəməsinə  nə  qədər  çox  gömək  göstərərsə,  o  qədər  də  tərbiyə  məqsədinə uyğun  gəlir,  müasir  sosial 

tələblərə  cavab verir. 

Böyüməkdə  olan    insan  şəxsiyyətinin  formalaşdırılması  tərbiyə  prosesinin  məqsədidir  və  burada 

insanın özünün psixi xüsusiyyətləri, şəxsiyyətin xassələri, onun səy, tələb və imkanları, ən incə asılılığı və 

şərtlənməsi özünü göstərir. Tərbiyə olunanın bu fərdi xüsusiyyətləri müəyyən mənada, tərbiyə məqsədinin 

həyata kecirilmə müvəffəqiyyətini müəyyən edir. Bunu nəzərə almayan pedaqoq-tərbiyəci müvəffəqiyyətə 

nail ola bilməz. 

Digər  tərəfdən  tərbiyə  prosesində  həm  də  pedaqoji  təsirlərin  qarşılıqlı  surətdə  əlaqələndirilməsi 

zəruridir.  Çünki  onlar  da  böyüməkdə  olan  insanın  şəxsiyyət  kimi  formalaşmasına  öz  təsirini  göstərib. 

Tərbiyə  olunanı  əhatə    edən  mühit  (şəhər,  kənd),  onun  mikromühiti  (ailə,  dostları),  kommunikasiyanın 

kütləvi vasitələri, insanın mümkün olan həm müsbət həm də mənfi təcrübəsi, bütün bu coxçəhətli əlaqələr, 

tərbiyə  prosesini,  onun  sosial,  psixoloji  və  pedaqoji  amilləri  ilə  birlikdə    qarşılıqlı  surətdə  qovuşdurur, 

birləşdirir. 

Tərbiyə  prosesinin  ozü  mahiyyətcə  dialektik  ziddiyyətli  inkişafda,  dəyişmədə  olan  mütəhərrik  bir 

prosesdir.  O,  sosial  tələblər  əsasında  inkişaf  edir;  tərbiyə  olunanların  yaş  xüsusiyyətlərinə  uyğun  olaraq 

dəyişir; onların müxtəlif həyat situasiyalarda müxtəlifləşir. Bu şərtlərdən asılı olaraq  tərbiyənin  təsir gücü 

də müxtəlif  olur. 

Tərbiyə    prosesi  heç  də  həmişə  rəvan  cərəyan  etmir,  onun  özünə    məxsus    sıçrayışları,  ucalma  və 

enmələri olur. Tərbiyə proseinin ziddiyyətlərində, onun inkişafının hərəkətverici qüvəsi olan daxili və xarici 

ziddiyyətləri  bir-birindən  ayırmaq  lazımdır.  Xarici  ziddiyyətlər  müvəqqətidir,  o  tərbiyə  proseini  həm 

ləngidə,  həm  də  sürətləndirə  bilər.  Daxili  ziddiyyət  isə    daimidir.  Belə  ki,    tərbiyə  olunanın  həll  edəcəyi 

---

artan  sosial  əhəmiyyətli  vəzifələrələ,    bu  vəzifələri  həll    etməkdə  onun    əməl  və  hərəkətlərini 

məhdudlaşdıran  imkanlar  arasındakı  ziddiyyət  tərbiyə    prosesinin  daxili  ziddiyyətidir,  onun  hərəkətverici 

qüvəsidir.  Müəyyən    mərhələdə  bu  ziddəyətlər  aradan  qaldırılsa  da  bütün  tərbiyə    prosesi  müddətində  

tamamilə  yox  olmur.Lakin  şəxsiyyət  qarşısında  həll edilməli  yeni    mürəkkəb  vəzifələr    qoyulmazsa  onun 

inkişafı  dayanar. 

Tərbiyə  prosesinin  digər  daxili  ziddiyyəti  insanların  daxili    meyyləri  ilə  xarici    təsirlər  arasındakı 

ziddiyətlərdir. S.L.Rubenşteyn bu məsələyə xüsusi diqqət verərək yazırdı ki, «uşağın hərəkətinin bu daxili 

məzmununa diqqət  yetirilməzsə, pedaqoqun fəaliyyəti ümidsiz formalizmə  düçar olar. 

Xarici  ziddiyyətlər  tərbiyə  prosesi  üçün  böyük  çətinliklər  törədir.  Belə  ki,    tərbiyə  prosesində 

müvəffəqiyyətsizlik çox vaxt  tərbiyə  tələbləri ilə xarici  tələblərin (ailə, valideyn, ətraf mühit və s. ) düz  

gəlməməsi nəticəsində baş verir. 

Mütəşəkkil  tərbiyə  təsiri  ilə    uşaq    və  yeniyetmənin    həyat    şəraitinin    kortəbii    təsirləri    arasındakı  

ziddiyyət  də  tərbiyə  proseini  mürəkkəbləşdirir.  Bu  ziddiyyətlər  tərbiyə  proseinin    şəxsiyyətə    kortəbii 

amillərə nisbətən daha güclü təsiri  vasitəsilə aradan qaldırıla bilər. Tərbiyə müəssisələri daxilində ayrı-ayrı 

tərbiyəçi və tərbiyə ilə məşğul olan digər şəxslərin verdiyi  tələblərin  müxləlifliyi də tərbiyə proseinə  mənfi 

təsir göstərir. 

Çox  vaxt  ziddiyətlər  uşaq    tərəfindən  mənfi  təcrübənin  qazanılması  gedişində  yaranır  və  bunun  də 

nəticəsində o, tərbiyə proseinin iştirakçıları ilə  daim  münaqişəyə girir. 

Xarici ziddiyyətin bu və ya digər növləri ciddi  diqqət tələb edir.