Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ci IL tarixi saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
PEDAQOJİ PROSESDƏ ÖZÜNTƏHSİL
Biz əvvəlki dərslərimizdə öyrəndik ki, təhsil dar və geniş mənada işlənilir. Geniş mənada təhsil insanların həm sistemli təlim müəsisələrində müəyyən dövr ərzində, həm də bütün ömrü boyu bilik, bajarıq və vərdişlərə yiyələnmə prosesini, yəni həm də özüntəhsil əhatə edir. Özüntəhsil sistemli təlim müəssisələrində, müəyyən mənada, müəllimin rəhbərliyi altında təhsillə paralel aparılır. Müəllimin rəhbərliyi altında aparılan təhsil-bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnmə insanların həyata və vərdişlərə yiyələnmə həyata hazırlanması işinə xidmət etdiyi üçün, onları mütləq müstəqilliyə, müstəqil şəkildə biliklərə yiyələnmə və onu tətbiq etməyə hazırlanmalıdır. Sahibkarlığa istinad edən müasir iqtisadi-ictimai quruluş da insanlarda müstəqilliyin inkişafını, müstəqil şəkildə biliklərə yiyələnmə bacarığının formalaşdırılmasını aktual bir tələb kimi qarşıya qoyur. Çünki istehsalın yüksək texnika, kompyuterlə idarə edilməsi, texniki idarəetmənin sürətli inkişaf özüntəhsilin aktuallığını bir daha artırır. Sistemli təhsil müəssisələrində təlim, mənimsəmə elə aparılmalıdır ki, bu istənilən zaman özüntəhsil üçün bazaya çevrilə bilsin. Daha doğrusu təhsil nəticə etibarilə öz yerini özüntəhsilə versin. Deməli, özüntəhsil təhsil sisteminə daxildir, ümumi təhsilin davamıdır, özüntəhsildə təhsil kimi ictimai-iqtisadi tələblərlə bağlıdır, məhsuldar qüvvələrin inkişafı ilə əlaqədardır. Məhsuldar qüvvələrin inkişafı insanlarda yeni bilik, bacarıq və vərdişlər formalaşdırılması tələbləri meydana çıxarır ki, bu da insanları özüntəhsilə məcbur edir. Bu həmçinin cəmiyyətin pedaqoji proses qarşısında qoyduğu tələblərdən də irəli gəlir. Hərtərəfli inkişaf etmiş şəxsin keyfiyyətlərindən biri də onun öz ixtisasını istədiyi zaman dəyişə bilməsi, ixtisasına şüurlu yanaşaraq təkmilləşdirə bilməsi, yeni zəruri bilik, bacarıq və vərdişlərə müstəqil şəkildə bilməsidir. Daima öz inkişafının qayğısına qala bilməsidir. Özüntəhsil insanların yüksək şüurluluq və dərk etməsi, idraki fəallığı əsasında baş verir. Obyektiv aləm hadisə və faktlarının dərk olunması onların daxili inkişaf qanunlarının mənimsənilməsi, təhlil-tərkib olunması, insanın həmin hadisə və faktı tam dərk etməsi deməkdir. Bu həmçinin o deməkdir ki həmin dərk olunmuş elmi həqiqətdən, qanundan insan lazım olduqda istifadə edə bilər. Həmin bilikləri istehsalın, təsərrüfatın müxtəlif sahələrinə tətbiq edə bilər. Bu tətbiq etmə prosesi isə insandan yaradıjılıq, əməyin təkmilləşdirilməsi meyli isə təşəbbüskarlığı, yeni məlumatlar, elmi biliklərə yiyələnmə tələbatı yaradır. Yeni məlumatlara yiyələnmə isə özüntəhsil motividir. İnsan ona lazım olan fakt və hadisəni, elmi məlumatı öyrənmək üçün yenidən təhsilə qoşulur. Deməli özüntəhsil yüksək şüurluluq və idraki fəallıq, dərk etmə əsasında mümkün olur. Həmçinin bu proses əvvəlki təcrübə və intelektual səviyyə əsasında baş verir. Şəxs, fərd malik olduğu imkanlara istinad edərək özündə yeni keyfiyyətlər, bilik və bacarıqlar formalaşdırır. Yeni, müstəqil yiyələnilmiş biliklər, bacarıqlar motivlərdən asılı olaraq müxtəlif şəkildə həyata keçirilə bilər; tam yeni bilik bacarıq və vərdişlər və ya mövcüd bilik, bacarıq və vərdişlərin yeni formalara salınması, təkmilləşdirilməsi. Bu motivlər insanların həyati – zərurətindən və ya mağarağından doğan tələblərlə bağlıdır. Özüntəhsildə həyat üçün zəruri olan motivlər daha çox üstünlük təşkil edir. Bu motivlər insanların həm iqtisadi həm də ictimai mövqeyi ilə bağlı olur. İnsanların qarşılaşdığı iqtisadi ehtiyaclar, səmərəli iqtisadi münasibətlərdən dağan özüntəhsil daha şüurlu və intensiv şəkildə aparılır. Çünki bu insanların daxili və maddi marağından doğan, şüurlu sürətdə dərk olunan özüntəhsil, yenidən mənimsəmə prosesidir. Özüntəhsil prosesinin müxtəlif motivləri mövcuddur. Bunlardan bilavasitə işi ilə bağlı olan yeniliklərin tətbiqi, fəaliyyəti ilə –yəni işi ilə bağlı olan yeni problemin meydana çıxması; işinin uzun müddət müşahidəsi və təhlili ilə bağlı olaraq yeni təkmilləşdirmə maraqlarının meydana çıxması və s. göstərmək olar. İş sahəsi, fəaliyyətin əsası ilə bağlı olan yeniliklərin öyrənilərək tətbiq edilməsi, müəyyən mənada məcburi və zəruri özüntəhsildir. Yenilikləri öyrənərək işinə tətbiq etmə cəmiyyətin tələbidir. Hər bir vətəndaş işçi işindəki yenilikləri izləməli, onu işinə tətbiq etməyi öyrənməlidir. Bu müasir sahibkarlığa istinad edən cəmiyyətdə daha çox aktuallıq kəsb edir. Beləki, yenilikləri dərk edərək işinə tətbiq edə bilməyən şəxs istehsala, maddi nemətlər istehsalına mənfi təsir göstərdiyinə görə işdən azad edilir. Bəzən fəaliyyət prosesində müəyyən çətinliklər, problemlər meydana çıxır. Bu problemin həlli, çətinliyin aradan qaldırılması işçidən həmin iş prosesinin, fəaliyyətin elmi əsaslarını öyrənməyə, təhlil- tərkib edərək müqayisələr aparmağa məcbur edir. Bu zaman işçi müstəqil şəkildə öyrənir, elmi araşdırmalar aparır, yeni nəticələr çıxarmağa çalışır. Bu mənimsəmənin, özüntəhsilin müvəffəqiyyətində sistemli təhsil müəssisələrində yiyələnmiş bilik, bacarıq və vərdişlər böyük rol oynayır. Müstəqil işləmə bacarığı, mənbələrdən səmərəli istifadə, biliklərini tətbiq edə bilmək özüntəhsildə böyük əhəmiyyətə malikdir.
Marağa görə özüntəhsildə yaradıcılıq və təşəbbüskarlıq əsas motiv rolunu oynayır. Yaradıcılıq meylinə malik insanlar daim axtarır, öyrənir, işində yeniliklər etməyə çalışırlar. Bu insanların daxili tələbləri əsasında baş verən özüntəhsildir, öyrənmədir. Daxili öyrənmə, araşdırma tələbi insanları narahat edir, uzun müddət bir yerdə oturmağa qoymur, axtarışlar aparmağa məcbur edir. Bu zaman insan həm bildiklərinə, malik olduqlarına nəzər salır, onu artıq yeni nöqteyi-nəzərdən təhlil edir, öyrəndikləri ilə bağlayır, yeni nətijələr, qənaətlər çıxarmağa çalışır. Bu proses özü insanların öyrəndiklərinə, insanların idraki fəallığına yeni məna verir. Əgər sistemli təhsil müəssisələrində hər hansı bir elmi məlumat məcburi öyrədilmişsə, bu yeni şəraitdə, yəni əvvəl öyrənilmiş məlumata yenidən təcrübi baxış şəraitinində həmin məlumat yeni məna kəsb edir. O, həyatiləşir, doğmalaşır,hər kəsin doğrudan da xüsusi malına çevrilir. Fəaliyyətin bu cür təşkili isə əvvəl öyrənilmişlərdən yeni şəraitdə istifadə etmə, özüntəhsil və yeni fəaliyyət üsulları müəyyən etmə üçün imkan yaradır. İndi özüntəhsilə tərif verərək: Özüntəhsil şəxsiyyətin müstəqil yolla bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnməsi prosesidir. Əgər təlim müəllimin rəhbərliyi altında təhsil alma prosesidirsə, özüntəhsilin müəllimin rəhbərliyi olmadan, müstəqil şəkildə təhsil alma prosesidir. Özüntəhsilin aşağıdakı formaları mövcüddür: fərdi,qrup,kollektiv. Fərdi özüntəhsil şəxsiyyətin heç kəslə ünsiyyətdə olmadan təkbaşına bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnməsidir. Bu təhsil prosesində şəxsiyyət öz əvvəlki təhsil bazasına, yaradıcılıq və müxtəlif işləmə bacarığına əsaslanır. Fərdi təhsilin əsas üstün cəhətlərindən biri ondan ibarətdir ki, şəxsiyyət öz ideyalarını, fikirlərini sərbəst şəkildə heç kəsin müdaxiləsi olmadan təfəkkür süzgəcindən keçirir, təhlil, tərkib edir. Fərdi təhsil tam və təkminləşmiş adamlar tərəfindən daha müvəffəqiyyətlə həyata keçirilir. Bu həmçinin fərdin daxili tələblərindən irəli gələn təhsil prosesidir. Hər kəs müəyyən bir sahəyə aid ciddi maraq göstərir və bu maraq onu yenidən öyrənməyə gətirib çıxarır. Məsələn alimin, elmi işinin müstəqil təhsili və ya tədqiqatı, ali təhsili mütəxəssislərin ixtisaslarının tələb etdiyi şəxsi təhsil və s. buna misal ola bilər. Bundan əlavə hər bir şəxs öz maraq və meylinə uyğun ədəbiyyat üzərində işləyir, istədiyi şəraitdə istədiyi material üzərində işləmək imkana malik olur. Digər tərəfdən müasir iqtisadi vəziyyət də insanları yenidən öyrənməyə, öz üzərində yenidən işləməyə məcbur edir. Bəzən sənət seçmə təsadüfü xarakter daşıyır. Ali təhsili və ya orta ixtisas təhsilini bitirdikdən və istehsalatda atıldıqdan sonra gənc müəyyən edir ki, düzgün sənət seçməyib, və yaxud da seçdiyi sənət onun intellektual, fiziki və ya maddi imkanları ilə uyğun gəlmir. Bu vəziyyətdə özüntəhsilin tələbi yaranır. Mövcud bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnməyə başlanır. Belə halda seçim səmərəli və uyğun şəkildə aparılır. Bütün yüxarıda qeyd edilənlərlə yanaşı fərdi təhsilin çatışmayan cəhətləri də mövcuddur. Belə ki, əgər fərdin müstəqil işləmək bacarığı yoxdursa, o bu işin öhdəsindən çətin gəlir və bəzən pessimizmə qapılır. Bəzən isə adamlar müstəqil işləməyin priyom və metodlarını bilmirlər. Müstəqil təhsil alan fərd çox zaman işi müvəffəqiyyətlə icra edib etmədiyini bilmir. Ona görə də fərdi təhsil hər kəsdən möhkəm iradə, işküzarlıq, əməksevərlik, tələb edir. Digər tərəfdən fərdi təhsilin müvəffəqiyyətlə yerinə yetirməsi fərdi təhsillə kollektiv təhsilin əlaqələndirilməsini tələb edir. Belə halda fərdlər qarşılıqlı sürətdə bir-birini yoxlayır, nöqsan cəhətləri izə çıxarır, bir-birinin təcrübəsini öyrənirlər və s. Özfəaliyyət birlikləri, təkmilləşdirmə kursları, xüsusi tip dərnəklər, nəzəri konfranslar, seminarlar və s. kollektiv özüntəhsil məşğələləridir. Kollektiv özüntəhsilin bu növləri qədim tarixə malikdir. Məsələn, XIII-XX əsrlərdə Qərbdə, Rusiyada, Şərq ölkələrində bu qəbilədən olan dərnəklər və məşgələlər mövcud olmuşdur. Kollektiv özüntəhsilin məşğələləri demək olar. Çünki dərnək və seminarların xüsusi rəhbəri olur. Müəyyən məsələlərdə kollektiv üzvlərinə istiqamət və məsləhət verirlər. Öyrənmə, iş, fəaliyyət müstəqil, təklikdə baş versə də, nəticələrin müzakirəsində kollektivin bütün üzvləri iştirak edirlər. Təlim metodları həm də özüntəhsil metodları kimi çıxış edir. Kitab üzərində iş, mənbələrdən istifadə, müqayissə, problemli izah, radio və televiziya verlişlərini dinləmək, xüsusi çalışmalar, əzbərləmə və s. Metodlarından özüntəhsil metodu kimi istifadə edilir. Təhsil kimi özüntəhsilin məzmunu da cəmiyyətin iqtisadi inkişafı ilə müəyyən edilir. Müxtəlif ictimai-iqtisadi dövrlərdə özüntəhsilin məzmunu, ona verilən tələblər müxtəlif olmuşdur. Müasir dövrdə özünütəhsilin məzmunu bir sıra şərtlər əsasında müəyyən edilməlidir. Məzmun müəyyən edilərkən fərdin şəxsi marağı və meyli, şəxsiyyətin fəaliyyət göstərdiyi iş sahəsinin xüsusiyyətləri , gündəlik ictimai siyasi hadisələr və s. nəzərə alınmalıdır. Bəzən özüntəhsili müstəqil işlərlə qarışdırırlar. Müstəqil iş müəllimin rəhbərliyi ilə, təhsil alanın yaradıcılıq və müstəqillik qabiliyyətlərini yoxlamaq və inkişaf etdirmək məqsədilə tətbiq edilir. Məsələn orta məktəblərdə şagirdlərin çıxışlar və referatlar hazırlanmaları, xüsusi məqsədli çalışmalar üzərində işləmələri öz arzu və meylinə uyğun olan elm sahəsində müstəqil öyrənmələri və s. ali məktəblərdə yoxlama və kurs işləri, labarator məşğələlər,
çertyoj işləri və s. Bu işlərin hamısına məhz müəllim rəhbərlik edir. Amma özünün yaradıcılıq və müstəqillik eyni məsələ üzərində lazım gəldikdə uzun müddət işləmə müəssisələrinə görə müstəqil işlər özüntəhsilin maddi bazasını təşkil edir. Şəxsiyyətin özüntəhsilin müvəffəqiyyəti ilk növbədə onun məcburi təhsil prosesində qazanmış olduqları iradi keyfiyyətlər dözümlülük, yaradıcılıq, müxtəlif mənbələrdə müstəqil işləmə qabiliyyətlərinə yiyələnmə səviyyəsindən asılıdır. Şəxsiyyətin özüntəhsilində kitabxanalar da əhəmiyyətli rol oynayır. Elmi-kütləvi və digər kitabxanalar şəxsiyyətin müstəqil təhsili üçün hər cür şərait yaradır. Müstəqil çalışan şəxs kitabxana vasitəsilə özünə lazım olan bütün ədəbiyyatları əldə edir. Bu isə onlara müstəqil işləmək üçün imkan yaradır. Digər tərəfdən kitabxana işçiləri müstəqil təhsillə məşqul olan, amma kitabdan istifadə də çətinlik çəkənlərə kömək edir, onlara kitabdan istifadə, təhsil aldığı sahə üzrə ədəbiyyat seçə bilmək işlərində kömək edir, istiqamət verirlər. Deməli, kütlələrin müstəqil təhsili üçün şərait yaratmaq, kitabxana və onun işçilərinin bir nömrəli vəzifəsidir. Mərkəzi kitabxanalarda müstəqil təhsil alanlara kitab seçmə, kitablardan istifadə, kitabların alma, istifadə etmə, kataloqlardan istifadə, kitabları qaytarma, qaydaları da öyrədilir ki, bu da heç bir (təhsil müəssisələrindən başqa) təhsil müəssisələrində əvvəlcədən fərdlərə öyrədilməyib. Kitabxanalar orta və digər təhsil müəssisələrinin, şagird və tələblərinə, müstəqil öyrənmək işində yardım edən əsas müəssisədir. Kitabxanaların müxtəlif istiqamətlərdə, mövzularda, apardığı işlərdə iştirak etmək üçün şagirdi və tələbələr axtarışlar aparır, müəyyən məsələləri öyrənməyə çalışırlar ki, bu da öz növbəsində özünütəhsildir. Özüntəhsilin həyata keçirilməsində mədəniyyət müəssisələri əhəmiyyətli yer tutur. Belə ki, mədəniyyət müəssisələri şəxsiyyətin hərtərəfli fəaliyyəti və o cümlədən özüntəhsil üçün geniş imkan və şəraitə malikdir. Bu isə mədəniyyət müəssisələrinin funksiyaları, onların qarşısında duran vəzifələrlə bağlıdır. Mədəniyyət müəssisələrinin vəzifəsi bilavasitə insanların asudə vaxtlarını səmərəli təşkil etmək və bununla da onlarda cəmiyyətin keyfiyyətləri formalaşdırmaq, onların yaradıcı qabiliyyətlərini daha da inkişaf etdirməkdən ibarətdir. Mədəniyyət müəssisələrində təşkil edilmiş dərnəklər, texniki yaradıcılıq birlikləri, müxtəlif klublar, özfəaliyyət kollektivləri insanların müstəqil təhsilinə, onların yaradıcılıq imkanlarının inkişaf və tətbiqinə xidmət edir. Məsələn: Texniki yaradıcılıq dərnəkləri (gənc radistlər, gənc texniklər və s.) texnikanın müxtəlif sahəsinə maraq göstərən adamları birləşdirir. Belə dərnəklərdə hər kəs marağlandığı sahə üzrə müstəqil fəaliyyət göstərir, əldə etdiyi nəticəni və ya onda yaranmış ideyanı həmin dərnəkdə tətbiq edir. Mədəniyyət müəssisələrində hər kəs onu maraqlandıran sahə üzrə – elmi texniki ictimai- siyasi, bədii yaradıcılıq təsərrüfat – idarə və s. – yaradılmış qruplarda birləşir, öz yaradıcılıq qabiliyyətlərini, təhsilini inkişaf etdirirlər. Yaradılmış özfəaliyyət kollektivləri şəxsiyyətin özünütətbiqinin ən yüksək faktorudur. Belə ki, özfəaliyyət kollektivləri hər kəsə öz bacarıq və qabiliyyətlərini nümayiş etdirməyə geniş imkan və şərait yaradır. Belə kollektivdə şəxsiyyətin həmçinin qabiliyyət və bacarıqları, nəzəri səviyyələri daha da təkminləşir və inkişaf etdirilir. Müstəqil təhsil prosesində təkmilləşdirmə kursları da əhəmiyyətli yer tutur. Təkminləşdirmə kursları bir tərəfdən şəxsiyyətin ixtisas üzrə müstəqil hazırlığını yüksəldir və təkmilləşdirir, digər tərəfdən isə ixtisasa verilən yeni tələbləri, yeni kəşfləri bilavasitə işə tətbiq etmə yollarını başa salır. Ona görə də istehsalın, kənd təsərrüfatını, qeyri-istehsal sahələrinin bütün işçiləri vaxtaşırı olaraq təkmilləşdirmə kurslarından keçirlər. Müxtəlif tip teatırlarda da özüntəhsil imkanları genişdir. Məsələn:Tələbənin öyrəndiyi hərifi və təcrübi məsələlər yeni formada tələb edilir. Rejissorun tələblərini aktyor dərk etmək üçün düşünür, onu bildikləri ilə müqayisə edir, əlaqələndirir, yenisini öyrənməyə cəhd edir, və yaxud hər bir yeni rolu aktyor yaşından və iş stajından asılı olmayaraq, öyrənmək, yəni personajın sözlərini əzbərləyir, onun psixoloji xüsusiyətlərini dərk etməyə çalışır, əxlaqi və ictimai görüşlərini, mövqeyini dərk etməyə çalışır. Bu aktyor fəaliyyətinin əsasını təşkil edir, onun inkişafını təmin edir. Bu həmçinin teatrşünasa da aiddir. Hər bir rol haqqında söz demək, onu təhlil edərək münasibət bildirmək hər bir teatşünasdan həm tamaşaya qoyulan əsəri dərindən dərkı etməyi, həm də aktyoru öyrənməy tələb edir. Bu isə müəyyən mənada özüntəhsildir. Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|