Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ci IL tarixi saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
PEDAQOGİKA –MƏDƏNİYYƏTİN TƏRKİB HİSSƏLƏRİNDƏN BİRİDİR
Geniş mənada mədəniyyət bəşər təcrübəsini əhatə edir. Yəni, mədəniyyətə bəşəriyyətin yarandığı gündən indiyə qədər əldə etdiyi bütün maddi və mənəvi təcrübə - sənaye, kənd təsərrüfatı, xalq təsərrüfatının bütün sahələri, əxlaq, dil, din, incəsənət, elm, təhsil, hüquq və s. daxildir. Mədəniyyət mürəkkəb ictimai hadisə olub insanlar tərəfindən yaradılmış sərvətlər və sərvətləri yaratmaq sahəsində göstərilən fəaliyyətdir. Pedaqogika isə bəşər təcrübəsinin nəsillərə ötürülməsi haqqında elmdir. Yəni bəşəriyyətin əldə etdiyi maddi və mənəvi təcrübə - mədəniyyət - böyüyən nəslə məhz təlim və tərbiyə vasitəsi ilə ötürülür. Maddi və mənəvi təcrübənin son nailiyyətləri, yaranma tarixi, fəaliyyət üsullarının ötürülməsi pedaqoqika vasitəsi ilə həyata keçirilir. Deməli pedaqoqika insanların əldə etdiyi maddi və mənəvi mədəniyyətin böyüyən nəslə ötürülməsinin məqsədi, məzmunu, səmərəli yol vasitələri və s. məsələləri tədqiq edir. Bu isə insan cəmiyyətinin mövcudluğunun mühüm şərtlərindən biridir. Məlumdur ki, ictimai-iqtisadi quruluşundan asılı olmayaraq bütün cəmiyyətlərin mövcudluğu, yaşaması şərtlərindən biri də cəmiyyətin özünə zəmin, davamçılar, əvəzedicilər hazırlamasıdır. Yəni mövcud təcrübənin böyüyən nəslə ötürülməsi, öyrədiləmsi mövcud istehsalı, sənayeni idarə edəcək qüvvənin saxlanılması, istehsal və digər mənəvi mövcudluğun təmin edilməsi deməkdir. Bu isə yalnız geniş mənada tərbiyənin vəzifəsidir. Əbəs deyilki mədəniyyət haqqında antik təsəvvürlər yuxarıda əsaslandırdığımız müddəalarla səsləşir. Roma antik anlayışlarında «mədəniyyət» terminində «insan fəaliyyətinin həyatın bioloji formalarından” fərqini göstərmək səyi tam şəkildə görünür. Həqiqətən də həmin terminin ilk mahiyyəti - becərmə, emaletmə və qulluq etmə kimi tərcümə edilir. Bizim nəzərdən keçirdiyimiz aspektdən, yəni «mədəniyyət»in tərbiyə və təhsil, savad baxımından əsaslandırılması bu kontekstdə insan təbiyətini tamamlayan və bəzən onu formalaşdıran bir vasitə tək əhəmiyyəti daima qeyd olımur. Yunanıstanda «mədəniyyət» anlayışa «paydeyi» kimi yanaşma da elə bizim mövqeyimizi bir daha aydınlaşdırır. Bu termin bilavasitə tərbiyəyə, təlim, savad, təhsil, maariflənmə və mədəniyyəti nəzərdə tutur. Həmin termindən yalnız savadın, təhsilin tərbiyə ilə əlaqəsi ideyası deyil, tərbiyə ilə təlimin dərin kontaktı ideyası da ifadə edilir. Mütəmadi və daimiləşən vərdişlərin aşılanması və eləcədə onun incəsənətdə («texie» termini - yəni vərdişlər) ən yüksək pilləyə qalxması, müəyyən vərdişlərə yiyələnməklə «ustada» çevrilmə prosesi yunan mədəni aləminin üstün cəhətini əks etdirir. Yunanlar unikal təhsil sistemi yaratmışdırlar. Bu sistem vasitəsi ilə müəyyən sahənin professionalı deyil, məhz müəyyən dəyərlər yönümü ilə insan şəxsiyyət kimi yetişdirilirdi. İnsana belə bir münasibət mədəniyyətin antik anlamının humanist əhəmiyyətindən irəli gəlirdi. Humanist mədəniyyətin əsasında mədəni prosesin məqsədi olan insan idealı durur. Əslində yunan paydeyasının əsas dəyərləri pedaqoji sahədən kənara çıxaraq mədəniyyət kontekstinə daxil olur. Yəni böyüyən nəslin maddi və mənəvi mədəniyyətə yiyələnməsi vasitəsi ilə həyata hazırlanması bilavasitə mədəniyyətin yaşaması və inkişafı vasitəsidir. Məlumdur ki, bəşər təcrübəsi biliklər sistemini, münasibətlər sistemini, bacarıq və vərdişlər sistemini, yaradıcılıq təcrübəsini əhatə edir. Biliklər sistemi maddi aləmin, obyektiv gerçəkliyin dərk edilməsini əhatə edir. Bu maddi mədəniyyətin dərk edilməsidir. Yəni maddi aləmin obyektiv qanun və qanunauyğunluqlarının mahiyyətini açdıqdan sonra ondan insanların həyatını, güzəranını yaxşılaşdırmaq üçün istifadə etməkdir. Maddi mədəniyyətin bu sahəsi, pedaqoqikanın təlim bölməsi vasitəsi ilə böyüyən nəslə, ümumiyyətlə insanlara çatdırılır. İnsanlar məhz təlim vasitəsi ilə özlərindən əvvəl məlum olan elmi məlumatlara yiyələnir və onların insanların həyatındakı yeri, rolu, əhəmiyyəti ilə tanış olurlar. Çox mürəkkəb tarixi və təbii şəraitdə Azərbaycan özünə məxsus orjinal mədəniyyət yaratmışdır. Əslində sovet dövrünün müsbət cəhətləindən biri xalqın savad, təlim, təhsilinin yüksək səviyəli olması və əhəmiyyətli təhsil sisteminin yaradılmasıdır ki, həmin təhsil sisteminin yetişdirdiyi ziyalılar ümumdünya standartlarına tam cavab verir. Münasibətlər sistemi insanların həyata, özünə, ailəyə, ictimai həyəta, gözəlliyə və s. olan münasibətləri əhatə edir. Həmçinin hal-hazırki cəiyyətin müəyyən etdiyi əxlaqi-etik, hüquqi, siyasi-ictimai, estetik, fiziki münasibətləridə bura daxildir. Bəşər təcrübəsinin, mədəniyyətin bu sahəsi də pedaqoqikanın tərbiyə bölməsi vasitəsi ilə maddiləşir. Yəni mədəniyyətin bu tərkib hissələri sistemli və məqsədyönlü tərbiyə vasitəsi ilə insanlara aşılanır. Bu aşılanma prosesi, cəmiyyət üzvlərinin cəmiyyətin tələblərinə müvafiq, mənəvi tələblərə uyğun formalaşması, əsasən, sistemli təlim və tərbiyə müəssisələrində həyata keçirilir. Bu prosesdə tərbiyənin tarixən meydana çıxmış, uzun müddət təcrübələrdə bərkiyərək səmərəliliyi müəyyən və təsdiq edilmiş elmi pedaqoji üsul və vasitələri, prinsipləri əldə rəhbər tutulur. Bacarıq və vərdişlər sistemi mövcud fəaliyyət üsullarını əhatə edir. Mədəniyyətin bəşər təcrübəsinin bu aktual və həyat üçün zəruri olan sahəsi pedaqoqikanınn təhsil prosesi vasitəsi ilə həyata keçirilir. Hal-hazırda mədəniyyətşünaslıqda mədəniyyəti savadlılıqla eyiləşdirən məktəblər də mövcuddur 1 .
ki, həmin keyfiyyətlər şəxsiyyəti mədəniləşdirir. Biz daxili ziyalılığı mədəni keyfiyyətlərin formalaşması ilə tərəzinin eyni gözünə qoymamalıyıq. Yəni təhsil və özünü təhsil vasitəsi ilə böyüyən nəsil insanlar yaşamaq və yaratmaq üçün mövcud zəruri fəaliyyət üsullarına yiyələnirlər. Daha doğrusu, insanlarda kənd təsərrüfatı, sənaye, xalq təsərrüfatı və s. idarə etmək, bu və ya digər sahədə fəaliyyət göstərmək üçün zəruri əmək bacarıq və vərdişləri formalaşdırılır. Fəaliyyət- insan mövcudluğunun ən fundamental xarakteristikası kimi, tarixin substansiyası və bütün bəşər dünyasının mühərriki təki qiymətləndirilərək maddi və mənəvi sistemin inkişaf amili sayılır. Akademik M.S.Kaqan insanı «homo sapiyens» (ağıllı insan) adlandırmır, onu «homo faber» (yaradıcı insan) kimi qiymətləndirməyi təklif edir. 2 Bəşəriyyətin inkişafı üçün mövcud təcrübəyə yiyələnərək, onunla kifayyətlənmək azdır. İnkişaf yeni yaradıcılıq, elmi kəşflər vasitəsi ilə həyata keçirilir. Bu isə bəşər təcrübəsinin - mədəniyyətin yaradıcılıq sahəsini əhatə edir. Yaradıcılıq daima mədəniyyət anlayışının aparıcı istiqaməti kimi əsaslandırılmışdır. Bu sahədə antik, yeni dövr alim və tədqiqatçılarının, o cümlədən Stoloviçin, M.S.Kaqanın, Sokolovun və başqalarmm fıkri və elmi əsaslı müddəaları mövcuddur. 3 Məsələn, məşhur ingilis mədəniyyətşünası A.Toynbinin əsərlərində azad yaradıcılıq və cəmiyyətlə onun bağlılığı problemləri çox orijinal müddəalar və fıkirlərlə əsaslandırılır. Elmi kəşflər həyatın maddi və mənəvi tələbləri əsasında baş verir. Lakin bunun əsası, yaradıcılığa meyl didaktik idraka istinad edərək onun vasitəsi ilə yaradılır. Didaktika idrakı inkişaf etdirir, təfəkkür əməliyyatlarını gücləndirir, nitqlə məntiqi təfəkkürün əlaqəli inkişafını təmin edir, yaradıcılıq qabiliyyətlərini inkişaf etdirir. Bu isə gələcək elmi fəaliyyətin əsasmı qoyur. Beləliklə, mədəniyyət və pedaqoqika bir-biri ilə hərtərəfli bağlıdır. Pedaqoqikanın obyektini bəşər təcrübəsinin böyüyən nəsilə ötürülməsi, bəşəriyyətin əldə etdiyi maddi və mənəvi mədəniyyətin böyüyən nəsilə mənimsətmə təşkil edir. Pedaqogika özü müstəqil obyekti, predmeti, tədqiqat üsulu olan bir elm kimi bəşər mədəniyyətinin, təcrübəsinin tərkib hissəsinə daxildir. Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|