Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ci IL tarixi saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir

 

Pedaqoji elmlər sistemi. 

Pedaqoji elmlər sistemi dedikdə,  pedaqogikaya daxil olan elmlərin məcmusu nəzərdə tutulur. Pedaqoji elmlər 

sisteminə aşağıdakılar daxildir: məktəbəqədər pedaqogika, məktəb pedaqogikası, orta ixtisas məktəbi pedaqogikası, 

xüsusi pedaqogika,  ali məktəb pedaqogikası, hərbi pedaqogika, xalq pedaqogikası,  istehsalat pedaqogikası,  mədəni 

fəaliyyət  pedaqogikası,  xüsusi  metodikalar,  pedaqogika  tarixi,    ailə  pedaqogikası,  sosial  pedaqogika,  müqayisəli 

pedaqogika və s. 

Məktəbəqədər  pedaqogika    anadan  olandan  məktəbə  gedənə  qədər  uşaqların  təlim-tərbiyəsinin, 

məktəbə  hazırlanmasının  aktual  problemlərini  tədqiq  edir.  Bu  dövrdə  uşaqların  hazırlığı  əsasən  psixoloji 

inkişafa istinad edir. Uşaqların minimum səviyyədə həyata hazırlanması məsələləri araşdırılır. 

Məktəb pedaqogikası  orta ümumtəhsil məktəblərində uşaq və yeniyetmələrin həyata hazırlanmasının 

aktual problemlərini əhatə edir. Pedaqogikanın bu tərkib hissəsi də öz növbəsində ibtidai, natamam orta, orta 

olmaqla üç hissəyə ayrılır. Bura həmçinin litseylərdə, gimnaziyalarda təlim, tərbiyə, orta  təhsil məsələləri, 

onların əsas problemləri də daxildir. 

Orta  ixtisas  məktəbi  pedaqogikası    orta  ixtisas  məktəbləri,  seminariyalar,  kolleclər,  gimnaziyalar, 

texnikumlarda  pedaqoji  işin  spesifik  xüsusiyyətlərini:  təlim,  tərbiyə,  təhsilin  aktual  problemlərini  tədqiq 

edir. 

Xüsusi  pedaqogika    əqli  və  fiziki  cəhətdən  nöqsanlı  uşaq  və  yeniyetmələrin  təlim,  tərbiyə  və  təhsili 

problemlərini araşdırır və defektologiya adlanır. Bura:       surdopedaqogika  – lal və kar uşaqların təlim-

tərbiyəsini öyrənən pedaqogika; 

oliqofrenopedaqogika – əqli cəhətdən zəif inkişaf etmiş uşaqların təlim- 

tərbiyəsini tədqiq edən elm; 

tiflopedaqogika – kor uşaqların təlim-tərbiyəsini tədqiq edən elm; 

loqopediya – nitqi nöqsanlı olan uşaqların təlim və tərbiyəsi haqqında elm  

daxildir.  

Ali məktəb pedaqogikası ali təhsil sistemi müəssisələrində – institut, universitet, akademiyalar və s. – 

pedaqoji prosesin aktual problemlərini araşdırır, təlim, tərbiyə, təhsilin məzmunu,   səmərəli yol və vasitələri 

və s. məsələləri müəyyən edir.  

Hərbi  pedaqogika  hərbi  məktəblərdə,  ali  hərbi  məktəblərdə,  hərbi  akademiyalarda,  adi  ali  təhsil 

müəssisələrinin hərbi kafedralarında, hərbi hissələrdə, orta məktəblərdə, orta ixtisas məktəblərində gənclərin 

hərbi hazırlığı, hərbi təlimi, tərbiyə və təhsilini tədqiq edir. 

İstehsalat pedaqogikası müxtəlif istehsalat müəssisələrində, idarə və təşkilatlarda aparılın tərbiyə işləri, 

cəmiyyətdə yaranan yeni problemlərlə bağlı aparılan tərbiyə işləri, formalaşdırılması, texniki inkişaffla bağlı 

yeni əmək və təlim bilik, bacarıq və vərdişlərinin formalaşdırılması və digər pedaqoji problemləri araşdırır. 

Mədəni  fəaliyyət  pedaqogikası  mədəniyyət  müəssisələrində,  klublarda,  muzeylərdə,  məktəbdənkənar 

tərbiyə  müəssisələrində,  radio,  televiziya,  teatr,  konsert  zallarında  aparılan  pedaqoji    fəaliyyəti  həmin 

müəssisələrdə tərbiyə, təlim məsələlərini, insanların asudə vaxtlarının səmərəli təşkili və bu prosesdə zəruri 

əxlaqi keyfiyyətlərə yiyələnmənin səmərəli yol və vasitələrini, məzmunu və s.  bu kimi problemləri tədqiq 

edir. 

Fənlərin tədrisi metodikası ayrı-ayrı fənlərin tədrisinin aktual problemlərini tədqiq edir. Ümumpedaqoji 

qanunları fənlərin spesifik xüsusiyyətlərinə uyğun şəkildə tədbiq edilməsini araşdırır. Yəni təlim, tərbiyə, və 

təhsilin prinsipləri, üsulları, elmi- pedaqoji yeniliklər fənnin spesifik xüsusiyytlərinə uyğun şəkildə tədbiq 

edilməsi məsələlərini araşdırır. 

Pedaqogika tarixi bütün ölkələrdə pedaqogikanın yaranma və inkişafı tarixini öyrənir. Bu isə pedaqoji 

fikir və məktəb tarixi olmaqla iki yerə ayrılır. Pedaqoji fikir tarixi qədim dövrlərdən indiyə qədər pedaqoq, 

filosof və digər mütəfəkkirlərin nəzəri pedaqoji fikirlərini tədqiq edir. Məktəb tarixi isə müxtəlif dövrlərdə 

təşkil olunmuş məktəblər, təhsil sistemi, onların quruluşu və s. öyrənir. 

Ailə  pedaqogikası  ailədə  uşaqların  tərbiyəsinin  düzgün  təşkili,  ailədə  düzgün  münasibətlərin 

yaradılması,  ailə ilə məktəb və digər tərbiyə müəssisələri arasında səmərəli əlaqə yaradılması, cəmiyyətlə 

ailənin  tərbiyəvi  təsirlərinin  əlaqələndirməsi,  bunların  insanların  həyata  hazırlanması  işinə  təsiri  və  digər 

problemləri araşdırır.  

Müqayisəli  pedaqogika  müxtəlif  ölkələrdə  mövcud  olan  təhsil  sistemi,  onların    ümumi  və  spesifik 

xüsusiyyətlərini araşdırır. 

Pedaqogikanın digər elmlərlə əlaqəsi. 

Pedaqogika bütün elm sahələri ilə qarşılıqlı əlaqəlidir. Bu pedaqogikanın obyektinin xarakterindən irəli 

gəlir. Pedaqogika öz inkişafı prosesində həmin elmlərin çıxardığı nəticələrdən istifadə edir. Digər tərəfdən 

pedaqogika bütün elm sahələrinin son nəticələrinin böyüyən nəslə öyrətmənin səmərəli yol və vasitələrini, 

---

öyrədiləcək  məlumatların  məzmununu,  formalaşdırılacaq  bacarıq  və  vərdişlərin  məzmunu  tədqiq  edir, 

müəyyənləşdirir. Ona görə də onun bütün elm sahələri  ilə əlaqəsi  obyektiv zərurətdən,  tələbdən doğur.  

Pedaqogikanın fəlsəfə ilə əlaqəsi. 

Məlumdur  ki,  dialektik  və  tarixi  materializm  təbiət  və  cəmiyyətin  obyektiv  ienkişaf  qanuna 

uyğunluqlarını müəyyən edir. Bu qanunlar pedaqoji gerçəkliyin ayrı- ayrı sahələrində də fəaliyyət göstərir. 

Pedaqoji prosesdə  insanların biliklərə yiyələnməsi və inkişafı fəlsəfi qanunlar əsasında baş verir. Təlim və 

tərbiyə  prosesində  mövcud  olan  ziddiyyətlər  inkişafın  əsasını  təşkil  edir.  Digər  tərəfdən  elmi  dünyagörüş 

varlığın  obyektiv  şəkildə  dərk  olunması,  maddi  aləm  hadisələrinin  qarşılıqlı  əlaqə  və  vəhdətdə  olduğunu 

qavraması,    inkişaf  və  dəyişmənin  zəruriliyinin    dərk  edilməsi    əsasında  baş  verir.  Bu  isə  pedaqogikanın 

fəlsəfə ilə qarşılıqlı əlaqəsi sayəsində mümkün olur. 

Pedaqogikanın sosiologiya ilə əlaqəsi. 

İnsanlar  məhz  tərbiyə  vasitəsilə  sosiallaşır,  cəmiyyətin  sosial  təcrübəsinə  qoşulur.  İnsanlara 

formalaşma prosesində məqsədyönlü tərbiyə ilə yanaşı sosial mühit, sosial münasibətlər də təsir edir.  Digər 

tərəfdən tərbiyəvi təsirlər bilavasitə sosial mühitdə reallaşır, həyata tədbiq edilir.  

Deməli  insandan,  onun  arzu  və  istəyindən  asılı  olmayaraq  o,  sosial  mühitlə  qarşılıqlı  əlaqəyə  girir. 

Pedaqoji proses isə bu qarşılıqlı  əlaqəyə  nəzarət etməli, sistemli tərbiyəvi təsirlərlə sosioloji təsir arasında 

məqsədyönlü, səmərəli  düzgün münasibət yaratmalıdır. 

Pedaqogikanın fiziologiya ilə əlaqəsi. 

Pedaqogika  fiziologiya  ilə  bilavasitə  bağlıdır.  Xarici  təsirlər  baş  beyin  qabığında  özünə  müvafiq 

mərkəzi  oyandırır,  oxşar  qıcıqlandırıcılar  isə  bir  mərkəz  oyandırır.  Bu  isə  oxşar  əşyaların  çətin 

fərqləndirilməsinə səbəb olur. Fiziologiya isə öyrədir ki, oxşar qıcıqlandırıcıları elə fərqli cəhətlərini tapmaq 

lazımdır  ki,  izah  zamanı  o,  bir  deyil,  iki  mərkəz  oyandırsın.  Bu  isə  fiziologiyanın  pedaqogikaya 

inkişafetdirici təsiridir. Digər tərəfdən insan  böyüdükcə onun fiziki və fizioloji imkanları da  dəyişir. Təlim-

tərbiyə,  formalaşdırma  işində  bu    dəyişmənin  spesifik    cəhətləri  nəzərə  alınır,  pedaqoji  proses  inkişaf  və 

dəyişməni öz arxasınja aparmaqla onu düzgün istiqamətə yönəldir.  

Pedaqogikanın psixologiya ilə əlaqəsi. 

Pedaqogika  psixologiya  ilə  qarşılıqlı  əlaqəlidir.  Bu  əlaqə  insan  psixikası  əsasında  yaranır.  İnsanların 

psixi xüsusiyyətləri daim inkişafda və dəyişmədədir. Pedaqoji prosesdə mütləq bu dəyişmə və inkişaf nəzərə 

alınmalıdır.  Digər  tərəfdən  müxtəlif  yaş  dövrlərində  tərbiyə  olunan  insanlar  fərdi  psixoloji  xüsusiyyətlərə 

malikdirlər.  Təlim-tərbiyə  prosesində  bu  fərdi  psixoloji  xüsusiyyətlərə  istinad  edilir,  bu  xüsusiyyətlərdən 

pedaqoji işin səmərəliliyini artırmaq  üçün istifadə edilir. 

İnsanlarda  psixoloji  proseslər,  onların  inkişafı  pedaqoji  prosesin  müvəffəqiyyətini  təmin  edir.  Yəni 

maddi aləmin dərk olunmasında hafizə, diqqət, təfəkkür, nitq, qabiliyyət və s. psixoloji proseslər mühüm rol 

oynayır. 

Digər tərəfdən psixoloji proseslərin inkişafında pedaqoji proses vasitə rolunu oynayır. Məsələn, məsələ 

həllində təfəkkür əsas yer tutursa, məsələnin həlli prosesində həm də təfəkkür inkişaf edir, aydınlaşır. Ona 

görə  də  pedaqoji  fəaliyyət  göstərən,  insanların  formalaşmasında  hər  hansı  çolu  olan  hər  kəs  həm  də 

psixologiyanı  bilməli,  insanlarda  psixoloji  xüsusiyyətlərin  inkişafı  haqqında  əsaslı,  elmi    məlumata  malik 

olmalıdır. 

Pedaqokanın etika ilə əlaqəsi. 

Pedaqogika etika ilə qarşılıqlı əlaqəlidir. Fəlsəfi elm olan etika, əxlaq tərbiyəsinin  əsasını  təşkil edir. 

Pedaqoji prosesdə əxlaqın meydana  gəlməsi, təşəkkülü haqqında  məlumatlar da əhəmiyyətli yer tutur. 

Pedaqogika  həmçinin  gigiyena,  genetika,  erqonomika,  ədəbiyyat,  incəsənət  və  s.  –lə  də  qarşılıqlı 

əlaqədədir. 

Müstəqil iş üçün sual və tapşırıqlar: 

1.  Pedoqoji gercəklikdə mədəniyyət  müəssisələrinin yeri. 

2.  İctimai mədəni fəaliyyətə verilən pedoqoji tələblər. 

3. İnsanların yaradıcı fəaliyyətinin pedoqoji əsasları.