Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Əlbəttə, deyilənlərdən belə nəticə çıxarmaq düzgün olmazdı ki, 
insanda sosial və bioloji amillərin rolu eynidir
. Şübhə yoxdur ki, 
insanın mahiyyəti və təbiəti daha çox sosial keyfiyyətlər ilə müəyyən olu-
nur. Bu mə‟nada bioloji əlamətlər nisbətən arxa planda özünü göstərir. 

---

260 
Lakin bu o demək deyildir ki, insanın bioloji təbiətini nəzərə almamaq 
olar. Xüsusilə də müasir elmi -texniki inqilab əsrində insan biologiyasına 
laqeyd münasibət yol verilməzdir. Belə ki, indiki şəraitdə elmi-texniki 
inkişaf insanın mövcudluğu və fəaliyyətinin bioloji əsaslarına ciddi pozu-
cu tə‟sir göstərir. Müxtəlif əsəb-psixiki streslərin çoxalması, ətraf mühitin, 
suyun, havanın və torpağın çirklənməsi insanın özünün bioloji növ kimi 
gələcək mövcudluğunu ciddi təhlükə altına alır. Buna görə də insanda bi-
oloji və sosial tərəflərin nisbəti məsələsini yeni tərzdə mə‟nalandırmaq 
tələb olunur. Doğrudur, başqa canlılarla müqayisədə insanın ətraf mühitin 
müxtəlif amilləri və şəraitinə uyğunlaşmaq imkanları daha genişdir. Lakin 
nəzərdə tutulmalıdır ki, bu imkanlar sonsuz deyildir, tükənə bilər. Indiki 
texniki sivilizasiya insanın əmək fəaliyyətinin müxtəlif sahələrində və 
ünsiyyət prosesində artmaqda olan əsəb gərginliyi, psixoloji yük, ürək-
damar xəstəlikləri, psixiki pozuntuların sayının çoxalması ilə müşahidə 
olunur. Təhlükəli cəhət həm də budur ki, insan çox vaxt ətraf mühitdə baş 
verən dəyişikliklərin ona güclü mənfi tə‟sirini birdən birə və bilavasitə 
hiss etmir. Həmin tə‟sir bir müddət geçdikdən sonra özünü biruzə verir. 
Bu isə onlara qarşı vaxtında mübarizə aparılmasını, qüvvələrin və 
imkanların səfərbər edilməsini çətinləşdirir. Deyilənlərdən bir daha aydın 
olur ki, insanda bioloji tərəfin rolunu lazımi qiymətləndirmək son dərəcə 
zəruridir. 
Insanda 
bioloji 
və 
sosial 
tərəflərin 
nisbətini 
düzgün 
müəyyənləşdirmək o qədər də asan məsələ deyildir. Insana xalis kulturolo-
ji səpkidə yanaşma və yaxud dar bioloji baxımdan yanaşma labüddən bi-
oloji ilə sosialın nisbətinin bəsit izahına gətirib çıxarır. Bu əsas üzərində 
də insanın bioloji tərəflərinin şişirdilməsi (panbioloqizm) və yaxud da so-
sial amillərin mütləqləşdirilməsi (pansosioloqizm) kimi səhvlər özünü 
göstərir. Buna arxalananlar insanın sosial nöqsanlarını onun qarşısı 
alınmaz bioloji keyfiyyətləri ilə izah edirlər. 
Insanda sosial ilə biolojinin vəhdəti ona ümumi mə‟nada hərtərəfli 
və kompleks yanaşmağı vacib şərti hesab olunmalıdır. Yuxarıda qeyd 
olunduğu kimi təxminən 30-40 min il bundan əvvəl yaranmış zəkalı insan 
bioloji təkamülün nəticəsidir. Bəs bioloji təkamül bundan sonra da davam 
edirmi? Başqa sözlə desək, o vaxtdan özünü göstərən sosial həyatın yeni 
təşkili formaları (əmək fəaliyyəti, mədəniyyətin inkişafı, həyat tərzindəki 
dəyişikliklər) bioloji təkamülə tə‟sir etmişdirmi? 
Bu suallara cavab verərkən göstərilməlidir ki, insanda təkamül 
daim baş verən prosesdir. Amma bu daha çox, onun sosial həyatına aiddir. 
Bioloji təkamülə gəlincə isə qeyd olunmalıdır ki, insan heyvanlar 
aləmindən ayrıldıqdan sonra o özünün həlledici rolunu tədricən itirməyə 
başlayır. Adi bir misal gətirək. Sağlamlığı o qədər də möhkəm olmayan 

---

261 
adamlar təbabətin nailiyyətlərindən istifadə etməklə ömrünü müəyyən 
qədər uzadır və ictimai həyatda fəal iştirak edə bilirlər. Bu onu göstərir ki, 
sosial həyatda təbii seçmənin miqyası və gücü xeyli azalır. Belə ki, tibbi 
yeniliklər və həyatın sosial təşkili fərdi bioloji dəyişkənliyə zəiflədici 
tə‟sir edir. Məsələn XIX əsrin ortalarına doğru vərəm xəstəliyindən 
ölənlərin sayı hər milyon nəfərə 4000 nəfər olmuşdursa, hazırda bu 
göstərici 13 nəfərə enmişdir. Bu o deməkdir ki, vərəmə müqavimət 
göstərmə üzrə təbii seçmə demək olar ki, dayanmışdır. Eyni fikri bir sıra 
başqa xəstəliklər haqqında da söyləmək olar. 
Hazırda təbii seçmə gedişində yaranan genetik dəyişikliklər zəif 
şəkildə özünü göstərir. Müxtəlif insan qrupları arasında genetik yaxınlıq 
çoxdur. Digər tərəfdən, bəşəriyyətin sosial və mədəni təkamülü 
nəticəsində insanların həyatında böyük dəyişikliklər baş verməkdədir. 
Insanların həyat şəraitinin yaxşılaşması, onların sağlamlığına birbaşa tə‟sir 
göstərir.