Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Insanda sosial keyfiyyətlərin rolunu həddən artıq şişirdərək bi-
oloji tərəfə məhəl qoymayan baxışlar da yalnış hesab edilməlidir
. Belə 
vulqar sosioloji tə‟limlər insanın mövcudluğunun, eləcə də onun müxtəlif 
formalarda təzahür edən fərdi rəngarəngliyinin təbii bioloji şərtlərini 
lazımı dərəcədə qiymətləndirmir. Onların fikrincə insanı öyrənərkən 
bunları nəzərə almamaq da olar. Insanı kobud sosioloji mövqedən izah 
edən baxışlara misal olaraq XX əsrdə geniş yayılmış antiutopiya bədii 
janrını göstərmək olar. Onun nümayəndələri (E.Zamyatin, O.Xaksli, 
C.Oruyel və başqaları) öz əsərlərində yaratdıqları uydurma cəmiyyətləri 
təsvir edir və göstərirlər ki, burada xalis sosial ideal hökm sürür.
Insanda bioloji tərəfə məhəl qoyulmaması qismən dini ən‟ənə üçün 
də səciyyəvidir. Belə ki, din cismani olan ilə, bədən ilə ruhu bir-birinə 
qarşı qoyur. Həm də dini təsəvvürlərə görə bədən aşağı, ruh isə yüksək 
mövqedə durur. 
Qeyd olunmalıdır ki, insanda istər bioloji və istərsə də sosial 
amillərin rolunu şişirdən baxışlar bir tərəfli və məhdud xarakter daşıyır. 
Əslində bu iki qrup amillər bir-birilə dialektik vəhdət təşkil edir. Belə ki, 
insanın sosial mahiyyətinin ön plana çəkilməsi, onun ictimai əlaqə və 
münasibətlərinin xüsusi qeyd olunması, heç də ayrı -ayrı fərdlərə xas olan 
özünəməxsusluqları, onların xarakterində, iradə və qabiliyətlərindəki spe-

---

257 
sifikliyi inkar etmək demək deyildir. Əksinə, bu cür yanaşma insanın 
mahiyyətini, həmin şəxsi keyfiyyətləri araşdırarkən, onların təkcə sosial 
tərəfinin yox, həm də bioloji təbiətinin izah edilməsini nəzərdə tutur. 
Insan orqanizmi, onun fəaliyyəti həm bioloji, həm də sosial 
tərəfin üzvi əlaqəsinə əsaslanır
. Məsələn, insanın zəkasını, təfəkkürünü 
nə sırf bioloji, nə də sırf sosial səbəblərlə izah etmək qeyri-mümkündür. 
Belə ki, təfəkkür mürəkkəb biopsixososial hadisədir. Bu o deməkdir ki, 
təfəkkür birinci növbədə özünün maddi, bioloji əsasına malikdir. Belə əsas 
rolunu insanın beyni, orada gedən fizioloji və digər proseslər oynayır. La-
kin bioloji tərəf öz-özlüyündə təfəkkürün nə olduğunu izah edə bilmir. 
Hələ heç bir neyrocərrah insan beynində gedən psixi prosesləri 
görməmişdir. Psixiki hadisələr maddi əsaslara arxalansalarda, əksərən 
ideal xarakter daşıyır. Deyilənlərdən aydın olur ki, təfəkkür, məzmunu 
biolojiyə müncər edilmir. O mürəkkəb psixiki hadisə olmaqla, özündə 
biososial -intellektual və iradi tərəfləri əhatə edir. Deməli, təfəkkürü izah 
edərkən həm bioloji və həm də psixiki səciyyələrə diqqət yetirilməlidir. 
Lakin bunlar da kifayət deyildir. Insan təfəkkürü sosial həyatdan 
ayrılmazdır. O mövcud ictimai münasibətlər sistemi və insanın orada 
tutduğu yer ilə şərtlənir. Deməli təfəkkürdə bioloji, psixiki və sosial 
tərəflər qarşılıqlı surətdə bir-birinə nüfuz edir. Onlar bir-birilə çulğalaşmış 
şəkilə çıxış edirlər.
Deyilənlərdən aydın olur ki, bioloji tərəf ilə sosial tərəfi yalnız ab-
straksiyada ayrılıqda götürmək olar. Bu halda onlar insanın xassələri və 
hərəkətlərinin iki müxtəlif qütbünü əhatə edir. Məsələn insanın bioloji 
qütbü onun orqanizminin tabe olduğu biofiziki və fizioloji qanunları əhatə 
edir. Bu qanunlar insanı öz bütövlüyünü saxlamağa çalışan sabit sistem 
kimi səciyyələndirir. Sosial qütb isə bunu ifadə edir ki, insan mücərrəd 
məxluq deyildir. O sosial mövcudatdır. Yə‟ni insan konkret -tarixi xarak-
ter daşıyır. Hər bir dövrün məzmunu, sosial və mədəni şəraiti özünə uyğun 
insanı formalaşdırır.
Beləliklə insanın mahiyyət xarakterli cəhətlərini ümumiləşdirməklə 
ona aşağıdakı tərifi vermək olar.