Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Cəmiyyətin sosial strukturu anlayışı öz məzmununa görə sosial 
tərkib anlayışından daha geniş və dolğun xarakter daşıyır
. Belə ki, o 
təkcə əhalinin sosial birliklərinin müxtəlif nisbətlərdə tərkibini 
göstərməklə kifayətlənmir. Onun məzmununa bundan əlavə sosial sistemə 
daxil olan yarımsistemlərin və elementlərin nisbi sabit düzülüş qaydası, 
bir- birilə qarşılıqlı münasibətləri, oynadıqları funksional rol da daxildir. 
Cəmiyyətin sosial strukturunda ictimai əmək bölgüsü ilə şərtlənən 
sosial kateqoriyalar və təbəqələr əsas yeri tutur. Ictimai əmək bölgüsü ta-
rixi inkişaf gedişində insanların birgə istehsal fəaliyyəti prosesində baş 
vermişdir. Əmək bölgüsü o vaxt ictimai mahiyyət kəsb edir ki, əməyin bu 
və ya digər növləri insanların müəyyən sosial- mütəşəkkil qruplarına 
təhkim olunur. Başqa sözlə desək, işçilərin bir qrupu maddi istehsal 
sahəsində çalışırlar (fəhlələr, aqrar işçiləri, istehsal -texniki ziyalılar). 
Digərləri qeyri- maddi sahələrdə (mə'nəvi istehsalda, elmdə, din ilə 
məşğul olanlar), üçüncülər isə sosial mövcudat olan insanın yetişdirilməsi 
ilə məşğul olurlar. Ictimai əmək bölgüsünün bir mühüm nəticəsi odur ki, 

---

394 
insanların bə'zi qrupları idarəçilik funksiyaları yerinə yetirirlər, digərləri 
isə onlara tabe olurlar. 
Ictimai əmək bölgüsü əhalini həm də şəhər və kənd əhalisinə ayırır 
(sosial- ərazi strukturu). Bununla sıx əlaqədə işçilərin sənaye, ticarət və 
əkinçilik məşğuliyyətlərinə görə ayrılması baş verir. Sosial- ərazi strukturu 
daha çox cəmiyyətin məkanca təşkili forması kimi çıxış edir. O insanların 
yaşadıqları ərazi məskənlərinə münasibətlərini, habelə bu səpgidə şəhər və 
kənd əhalisinin bir- birinə münasibətini bildirir. Ümumiyyətlə şəhər və 
kəndin yaranması hər şeydən əvvəl sənətkarlıq və ticarətin əkinçilikdən 
ayrılması nəticəsidir. Bu iki yaşayış məntəqəsi tipi arasındakı əsas fərqlər 
aşağıdakılardır: əhalinin peşə məşğuliyyəti (şəhərdə sənaye və qeyri- kənd 
təsərrüfatı sahələri, kəndə isə aqrar sfera üstünlük təşkil edir); təhsil 
almağa və asudə vaxtın səmərəli təşkilinə yaratdığı imkanlara görə 
(şəhərdə bu imkanlar kəndə nisbətən daha genişdir); kənd ilə müqayisədə 
şəhərdə miqrasiyanın, mütəhərrikliyin, siyasi fəallığın və ümummədəni 
səviyyənin nisbətən yüksək olması və s.
Qeyd edək ki, cəmiyyət inkişaf etdikcə şəhər ilə kənd arasında 
fərqlər tədricən azalır, onların əlaqələri daha da möhkəmlənir. Bu 
münasibətdə müasir cəmiyyətdə baş verən urbanizasiya (şəhərləşmə 
deməkdir) prosesləri, informasiya almağın yeni- yeni texniki vasitələrinin, 
internetin tətbiqi müstəsna dərəcədə böyük rol oynayır. Belə ki, müasir 
texniki informasiya vasitələri hətta uzaq kənddə yaşayan insanların 
dünyanın hər yerindən operativ informasiya ala bilməsini tə'min edir.
Nəhayət, işçilərin fiziki əmək işçiləri və əqli əmək işçilərinə 
bölünməsi də ictimai əmək bölgüsünün nəticəsidir. Lakin bu iki bölgü bir- 
birindən həm də ona görə ayrılır ki, birinci bütün əhalini əhatə etdiyi hal-
da, ikinci bölgü (fiziki və əqli əmək işçiləri) yalnız işçilərə aiddir. 
Əmək işçiləri- ziyalılar ictimai əmək bölgüsü sistemində və 
cəmiyyətin sosial strukturunda özünəməxsus yer tutur. Onun başlıca 
əlamətini professional surətdə əqli əməklə məşğul olması və bir qayda 
olaraq ali və ya orta ixtisas təhsilinə malik olması təşkil edir. Ziyalılar 
kateqoriyası daim öz tərkibini digər sosial qruplar hesabına tamamlayır. O 
müxtəlif sosial qrupların mənafelərinə xidmət edir. Ziyalılar xüsusi 
müstəqil sosial təbəqə kimi məhz kapitalizmdə yaranmışdır (əlbəttə onun 
ayrı-ayrı nümayəndələri quldarlıq və feodalizmdə də vardı). Ziyalı (latınca 
intelliqens sözündən olub başa düşən, düşünən, zəkalı deməkdir) təbəqəsi 
öz daxili məzmununa çox genişdir. O əqli əməyin müxtəlif sahələrində 
fəaliyyət göstərən insanları əhatə edir. Onlardan maddi istehsalda 
(sənayedə və kənd təsərrüfatında) çalışanları, mühəndis- texniki işçiləri, 
nəqliyyat, rabitə və tikintidə, siyasi sferada və idarəçilikdə məşğul olan 
olan əqli əmək işçilərini göstərmək olar. Ziyalıların bir çox dəstələri 

---

395 
bütünlükdə cəmiyyətin mənafeyinə xidmət edən sahələrdə işləyirlər. Bun-
lara misal olaraq elmi işdə, təhsildə, təbabət və səhiyyədə, ölkənin 
müdafiəsində çalışan əqli əmək işçilərini göstərmək olar. Nəhayət 
ziyalıların əhəmiyyətli tərkib hissəsini azad peşə sahibləri (incəsənət 
işçiləri, yazıçılar, sənətkarlar, rəssamlar, artistlər və sair) təşkil edirlər.