Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Sivilizasiya anlayışı geniş məzmuna malikdir. O insanın 
mədəniləşdirici, dəyişdirici fəaliyyətini, onun vasitələrini, insanın 
mədəniyyəti mənimsəməsi və mədəniləşmiş mühit şəraitində 
yaşamasını ifadə edir
. Bununla yanaşı onun məzmunu mədəniyyətin so-
sial təşkilinin formasını və inkişafını təmin edən ictimai münasibətləri də 
göstərir. 
Sivilizasiya anlayışı müxtəlif mənalarda işlənilir. Bir çox lüğətlərdə 
sivilizasiya anlayışı mədəniyyətin sinonimi kimi göstərilir. Nəzərdə 
tutulmalıdır ki, sözün geniş mənasında sivilizasiya dedikdə cəmiyyətin 
maddi və mənəvi nailiyyətlərinin məcmusu, dar mənada isə yalnız maddi 
mədəniyyət başa düşülür. 
Ilk dövrlərdə bu anlayış tarixi inkişafın barbarlıq mərhələsinin əksi 
kimi, yəni zəkaya və ədalətə əsaslanan dövr kimi anlaşılırdı. Sonralar 
müxtəlif növdən olan mədəniyyətlərin mənalandırılması ilə əlaqədar ola-
raq sivilizasiyanın «etnoqrafik» konsepsiyası yarandı. Bu konsespiyanın 
əsasında belə bir təsəvvür durur: hər bir xalqın öz sivilizasiyası vardır. 
Əgər mədəniyyət anlayışı insanı səciyyələndirirsə, onun 
inkişafı və fəaliyyətdə özünü ifadəetmə ölçüsüdürsə, sivilizasiya 

---

539 
mədəniyyətin özünün varlığını səciyyələndirir
. Sivilizasiya özündə 
mədəniyyətin texnoloji səpgisini təcəssüm etdirir. O həm də keyfiyyət 
göstəricilərindən daha çox kəmiyyət göstəricilərinə əsaslanır. Istehsalın, 
texnikanın, texnologiyanın və insanın özünün inkişaf səviyyəsi 
sivilizasiyanın obyektiv əsasını təşkil edir. Bunlarsız sivilizasiya mümkün 
deyildir. 
Ümumiyyətlə fəlsəfi fikirdə sivilizasiya: a) mədəniyyətin sinonimi 
kimi (A.Toynbi və başqaları); b) lokal mədəniyyətlərin inkişafında 
tənəzzül və məhv olma mərhələsi kimi (Şpenqler); v) bəşəriyyətin 
inkişafında barbarlıqdan sonra gələn mərhələ kimi (L.Morqan, A.Toffler); 
q) bu və ya digər regionun və ya ayrıca etnosun inkişaf səviyyəsi kimi 
mənalandırılır. Bu dörd mövqe müəyyən münasibətdə bir- birilə əlaqəlidir, 
bəzən isə bir- birinə qarşı durur. 
Sivilizasiya aşağıdakı səciyyəvi cəhətlərə malikdir; 1) sivilizasiya 
bəşəriyyətin sosial təşkili formasıdır. Onun yaranması insanların heyvanat 
aləmindən sözün əsl mənasında cəmiyyətə keçidinin başa çatması, 
əhalinin qan qohumluğu üzrə deyil, ərazi və etniki prinsip üzrə təşkili, 
bioloji qanunların arxa plana keçərək öz yerini sosial qanunlara verməsi 
ilə bağlıdır; 2) sivilizasiya ictimai əmək bölgüsü və informasiya- nəqliyyat 
infrastrukturunun inkişafı ilə səciyyələnir. Bu o deməkdir ki, artıq 
barbarlığın sonuna doğru qəbilə-tayfa quruluşunun əlahiddəliyi (təcrid 
olunmuş xarakteri) başa çatdı. Hər bir fərd ilə insanların birlik formaları 
arasında hərtərəfli əlaqələr formalaşdı; 3) sivilizasiyanın məqsədi 
cəmiyyətin malik oluduğu sərvəti (həm maddi , həm də mənəvi) təkrar 
istehsal etmək və çoxaltmaqdır. Beləliklə sivilizasiya cəmiyyətin sırf so-
sial təşkili forması olub, fərdlər ilə ilkin birlik formaları arasında 
cəmiyyətin sərvətini təkrar istehsal etmək və artırmaq məqsədi ilə təşkil 
olunan ümumi əlaqələri ilə səciyyələnir.
1
Sivilizasiya anlayışı bir də ona görə diqqəti cəlb edir ki, o 
cəmiyyətin ictimai quruluşuna, sosial münasibətlərinə bəsit sinfi 
münasibət bəslənilməsi hüdudlarından kənara çıxır. Belə ki, burjua 
cəmiyyəti sivilizasiyası dedikdə, sosial həyatın bütövlükdə kapitalizmə 
xas olan təşkili formalarında inkişaf edən sivilizasiya başa düşülür. 
Deməli, bu halda cəmiyyət ümumbəşəri sivilizasiya meyarından 
qiymətləndirilir. Yəni onun dünya sivilizasiyasına verdiyi töhfə əsas 
götürülür. 
Yuxarıda deyilənlər sübut edir ki,