Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Fəlsəfədə varlığın konkretləşmiş forması 
kimi materiya anlayışı mühüm yer tutur. 
Materiyanın fəlsəfi səciyyəsi ona substansiya və obyektiv reallıq 
kimi yanaşmaqda ifadə olunur. 
Substansiya sözünün hərfi mə‟nası əsasında duran deməkdir. Hələ 
qədimdən mütəfəkkirlər hiss etmişdilər ki, dünyada sonsuz sayda 
dəyişikliklər (inkişaf, məhv olma, birləşmə, parçalanma və s.) baş 
verməsinə baxmayaraq 
müəyyən bir sabit, dəyişməz əsas da mövcud-
dur
. Bunu onlar substansiya və yaxud da ilkin materiya adlandırırdılar. 
Doğrudur bu əsası müxtəlif cür təsəvvür edirdilər. Bə‟ziləri onu suda, ha-
vada və odda görürdülər. Digərlərinin fikrincə isə dünyanın dəyişməz əsası 
suyun, odun, torpağın və havanın birləşməsidir. Bu cür baxışlar ilk nəzərdə 
sadəlövh görünsə də təbiətin və cəmiyyətin izahında müsbət rol 
oynamışdır. Belə ki, Yer kürəsinin və Günəş sisteminin yaranması, 
maddələrin daxili quruluşu haqqında söylənilən fərziyyələr bu fikrə 
əsaslanırdı. 
Materiyaya substansiya kimi yanaşılması aşağıdakı 
üç vəzifənin 
həlli baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir
: a) dünyanın vəhdətinin 
izahı; b) dünyadakı çoxsaylı əşya və prosesləri eyni bir əsasın müxtəlif 
növləri kimi göstərilməsi; v) dünyadakı mövcudluq formalarının 
müxtəlifliyini və zənginliyini həmin ümumi əsasın təbii- tarixi gedişində 
yaratdığının sübut edilməsi.
1
Dünyanın vəhdətini bir substansiyadan çıxış etməklə izah edən 
tə‟limlər monist (tək, vahid deməkdir) tə‟limlər adlanır.Lakin substansiyanı 
həm maddi, həm də ideal hesab etmək mümkündür. Buna uyğun olaraq 
materialist monizmi və idealist monizm mövcuddur. 
Monizmin əksinə olaraq dünyanın dualist izahı iki substansiyanın 
(maddi, predmet və şüur, ruh) olduğunu iddia edir. 
1
Bax: Ильин В.В. Философия. М.,1999, с.169. 

---

144 
Fəlsəfə tarixində substansiyanın mahiyyəti müxtəlif şəkildə izah 
olunmuşdur. Filosofların bir qismi onu substrat (bütün hadisələrin ümumi 
maddi əsası) kimi, digərləri isə mühüm xassə kimi təsəvvür etmişlər. Bun-
dan əlavə substansiyaya müstəqil mövcud olma qabiliyyəti və predmetlərin 
dəyişilməsinin əsası kimi yanaşanlar da olmuşdur. Nəhayət, bə‟zi 
tə‟limlərdə substansiya hətta məntiqi subyekt hesab edilirdi.
1