onun geridönməzliyidir . Belə ki,
keçmişdə baş verən hadisələr geri qayıtmır. Onları yalnız fikirdə bərpa edib
canlandırmaq olar, geri qaytarmaq mümkün deyildir. Qeyd olunmalıdır
ki,zaman mürəkkəbdir və çətin anlaşılır. Hələ vaxtilə Aristotel göstərirdi
ki, bizi əhatə edən təbiətdəki naməlum hadisələr içərisində ən çox
namə‟lum olanı zamandır, çünki heç kim bilmir ki, zaman nədir və onu
necə idarə etmək olar. Bu fikri davam etdirən M.Avqustin yazırdı: «Nə
qədər ki, məndən zaman haqqında soruşmamışlar. Mənə elə gəlir ki, onun
haqqında hər şeyi bilirəm, amma məndən zaman haqqında danışmağı xahiş
edən kimi mə‟lum olur ki, mən onun haqqında heç nə bilmirəm».
Insanların məkan və zaman haqqındakı təsəvvürləri hər bir dövrdə konkret
xarakter daşıyır. Onlar müvafiq dövrün təbii elmi və sosial biliklərinin
səviyyəsi ilə şərtlənir. Tarixi prosesdə elmi biliklər və təcrübə artdıqca bu
təsəvvürlər də dərinləşir. Bu mə‟nada müasir insanın məkan- zaman
təsəvvürləri çox geniş diapazona malikdir. Həmin göstərici məkana
münasibətdə təxminən 10
-20
smdən 10
27
- sm-ə qədərdir. Zaman haqqında
təsəvvürlər isə 10
-30
saniyədən, 10
17
- saniyəyə qədəri əhatə edir.
Göründüyü kimi həmin biliklər çox geniş miqyasa, təxminən 47 sıra
dərəcəsi intervalına malikdir.
1
Müxtəlif fəlsəfi cərəyanlar məkan və zamanı eyni cür izah etmirlər.
Məsələn, obyektiv idealizmə görə onlar dünya ruhunun, mütləq ideyanın
məhsuludur. Subyektiv idealizm isə məkan və zamanı insanın duyğuları və
ağlının törəməsi hesab edir. Fəlsəfi materializm həmin baxışlardan fərqli
olaraq məkan və zamana materiyanın mövcudluğunun obyektiv formaları
kimi yanaşır.
Fəlsəfi fikir tarixində məkan və zamanın izahı birmə‟nalı
olmamışdır. Bu münasibətdə özünü göstərən çoxsaylı baxışları iki cür
qruplaşdırmaq olar.
