Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

əsas etibarilə iki istiqamətdə ifadə olunur. 
Bunlardan birincisi insanı biolojiləşdirən
, yəni onun mahiyyətində 
təbii, bioloji tərəflərin rolunu şişirdən konsepsiyadır. 
Ikinci isə kobud so-
siolojiləşdirici 
nəzəriyyələrdir. Sonuncular insanın bioloji keyfiyyətlərinə
məhəl qoymur, onun sosial mahiyyətini mütləqləşdirirlər. Birinci qəbildən 
olan nəzəriyyələrə misal olaraq XIX əsrin sonlarında geniş yayılmış so-
sial-darvinizmi və irqçiliyi göstərmək olar. Onların tərəfdarları insanlar 
arasındakı münasibətləri, cəmiyyət hadisələrini Darvinin təbii seçmə və 
təkamül qanunları ilə izah etməyə çalışırdılar. Irqçililik isə insanları 
dərisinin rənginə, üz quruluşuna, saçına və s. görə fərqləndirir. Insanın 
mahiyyətini biolojiləşdirməyə çalışan konsepsiyalar bu gün də davam 
etməkdədir. Hazırda qərbdə geniş yayılmış sosiobiologiya adlanan tə‟lim 
(M.Ryuz, M.Midqme, E. Uilson və başqaları) bu qəbildəndir. Onun 

---

254 
banilərindən biri, amerika alimi E.Uilson təklif edir ki, insanın tarixinə 
yerdəki heyvanların kataloqunu tərtib etmək üçün başqa planetdən gəlmiş 
zoologiya mütəxəssisinin nəzəri ilə baxmaq lazımdır. Belə olduqda bütün 
humanitar və sosial elmlər biologiya elminin ayrı-ayrı ixtisaslaşmış 
bölmələri hesab edilməlidir. Tarix və ədəbiyyat isə sadəcə olaraq bioloji 
növ olan insanın davranışını tədqiq etməyin üsullarıdır.O özünün 1975-ci 
ildə çap etdirdiyi «Sosiobiologiya: yeni sintez» adlı kitabında həmin 
konsepsiyanın əsaslarını şərh etmişdir. Müəllif bildirir ki, onun əsas 
vəzifəsi əxlaq, azadlıq, determinizm, aqressiya, altruizm, eqoizm və digər 
insan keyfiyyətlərinə yeni tərzdə yanaşmaqdır. Bu məqsədi həyata 
keçirərkən o, heyvan və insan davranışlarının imkanları və sərhədlərinin 
təhlilinə xüsusi diqqət yetirir. Qeyd olunan problemlərin həllində Darvi-
nizm prinsiplərinə, o cümlədən təbii seçməyə birinci dərəcəli əhəmiyyət 
verilir. Ən əsası budur ki, heyvanlar üzərində alınmış nəticələr insanların 
davranışına aid edilir. Beləliklə Uilson əsassız olaraq antropologiyanı bi-
ologiyaya, biologiyanın özünü isə molekulyar genetikaya müncər edir. 
Bütövlükdə sosiobioloqlar belə hesab edirlər ki, «gen ilə 
mədəniyyətin koevalyusiyası» (birgə təkamül deməkdir) nəzəriyyəsi 
insanın təbiəti haqqında təsəvvürləri dəyişdirir. Bu nəzəriyyəyə görə in-
sanda üzvi (gen) və mədəni təkamül prosesləri birlikdə baş verir. Onlar 
bir-birilə əlaqəlidir. Lakin aparıcı rolu genlər oynayır. Insanın bir çox 
hərəkətlərinin son nəticədə səbəbi genlərdir. Buna görə də insan bioloji 
biliyin obyektidir. Uilson sosiobiologiyanın əsas vəzifəsini insan da daxil 
olmaqla heyvanlarda sosial davranışın bütün formalarının bioloji əsaslarını 
öyrənməkdə görürdü.
1
Həmin nəzəriyyənin başlıca müddəası bundan 
ibarətdir: insanda onun bioloji təbiətindən kənarda elə bir ciddi əlamət 
yoxdur. Onun tərəfdarlarının fikrincə insanın çox ehtimal ki, əxlaqi 
hissləri də bioloji kanallar vasitəsilə irsən keçir. Buna nümunə kimi onlar 
ibtidai cəmiyyətdə qan qohumları arasında nigahın qadağan olunmasını 
gətirirlər. Göstərirlər ki, bu yasaq insan cəmiyyətinə heyvanlar aləmindən 
keçmişdir. Onlar, aqressivliyi də insanın ayrılmaz xassəsi hesab edirlər. 
Sosiobioloqların fikrincə insanın zəkası da bioloji təkrar istehsal üçün 
nəzərdə tutulmuş vasitələrdən biridir. Bu nəzəriyyə insanı naturalist 
mövqedən izah edir. Onun fikrincə heyvanlar ilə insanlar arasında heç bir 
sədd yoxdur. Belə ki, bütün canlı mövcudatlar eyni prinsiplər üzrə 
yaşayırlar. Bizim insan sivilizasiyasının nailiyyəti hesab etdiyimiz bir çox 
hadisələr heyvanların davranışında da mövcuddur. Canavarlar sürü 
halında, arılar ailə halında, cüyürlər dəstə şəklində yaşayırlar. Sosiobioloq-
lara görə bu birliklər sosial həyatın ilkin müjdələridir. Hətta altruizm 
1
Философия. V.Lavrinenkonun redaktəsi ilə, М., 1998, с. 527

---

255 
(şəxsi mə‟nafeni ictimai mə‟nafeyə tabe etmək) spesifik insan hadisəsi 
deyil, bütün canlı orqanizmlərin xassəsi hesab olunur. 
Qeyd edək ki, insanda bioloji əlamətlərin rolunu mütləqləşdirən 
baxışın özü daxilən yekcins deyildir.