Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Insan məhz xüsusi mülkiyyətdə özünü tam dolğunluğu ilə 
reallaşdıra bilir
. Buna görə də o məhsuldar əməyin və azad 
təşəbbüskarlığın 
qüdrətli 
mənbəyinə 
çevrilir. 
Müasir 
dövrdə 
qərarlaşmaqda olan bazar münasibətləri xüsusi mülkiyyətin 
inkişafında geniş imkanlar açır
. Yeni şəraitdə insanların təsərrüfat 
müstəqilliyi, şəxsi təşəbbüskarlığı və zirəkliyi, sahibkarlıq vərdişləri 
inkişaf edir. Azad rəqabət gücləndikcə buraxılan məhsulun keyfiyyəti 
yaxşılaşır, mülkiyyətçidə məs'uliyyət hissi çoxalır. Bunlardan əlavə xüsusi 
mülkiyyət insanların hüquqi şüur və düşüncəsinin zənginləşməsinə, qa-
nunlara hörmət mədəniyyətinin yüksəlməsinə də müsbət tə'sir göstərir.
Xüsusi mülkiyyət ilə bərabərliyin münasibəti məsələsi də 
diqqəti cəlb edir
. Bununla əlaqədar qeyd olunmalıdır ki, insanlar təbiətən 
bərabər deyildir. Odur ki, mülkiyyətdə də bərabərlik qeyri- mümkündür. 
Vaxtilə Hegel deyirdi ki, əmlak bölgüsündə bərabərlik tətbiq olunsa belə 
o? qısa müddətdən sonra pozulacaqdır. Buna görə də həyata keçirilməsi 
mümkün olmayan şeyi, həyata keçirməyə cəhd göstərmək lazım deyildir. 
Guya ədalətin mülkiyyət bərabərliyini tələb etdiyi müddəası yalandır, 
çünki ədalət hər bir adamın müəyyən xüsusi mülkiyyətə (lakin bərabər 
miqdarda yox) malik olmasını nəzərdə tutur.
1
1
Гегель. Философия права. М.,1990, с 109. 

---

382 
Inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi sübut edir ki, 
hazırda istehsal 
vasitələrinə sahib olmaq (müəssisənin mülkiyyətçisi olmaq) fəhləni və 
ya mühəndisi, meneceri o qədər də maraqlandırmır. Hər bir işçi 
özünün maddi rifah halını yaxşılaşdırmaq barədə düşünür.
Istismar 
məsələsinə gəlincə isə göstərilməlidir ki, dövlət xalqı müasir kapitalistdən 
daha çox istismar etməyə qadirdir. Bunu yetmiş ildən artıq davam etmiş 
sovet rejimi də sübut edir. Müasir kapitalizm cəmiyyətində işçilərin isteh-
sal vasitələrindən və hazır məhsullardan özgələşməsi elə bir əhəmiyyət 
kəsb etmir. Burada işçinin muzdlu işçi və ya müəssisənin sahibkarı olması 
konkret şəraitdən (vərəsəlikdən, şəxsi bacarıqdan və hətta təsadüfdən) 
asılıdır. Əgər hər hansı müasir kapitalist işçiləri sərt, amansız istismar 
etməyə cəhd göstərərsə, onda həmkarlar təşkilatı buna ciddi mane olur.
Müasir cəmiyyətdə mülkiyyət formaları çox müxtəlifdir. Burada 
əsas yeri xüsusi mülkiyyət, qoyulmuş paya əsaslanan mülkiyyət, dövlət 
mülkiyyəti və bələdiyyə mülkiyyəti tutur. XX əsrin sonlarından başlayaraq 
qərb ölkələrində aşağıdakı əsas mənimsəmə formaları geniş yayılmışdır: 
1) əməkçilərin istehsal vasitələri üzərində xüsusi mülkiyyəti (fermer 
mülkiyyəti və digər mülkiyyət); 2) xüsusi kapitalist mülkiyyəti; 3) birliklər 
və korporasiyalar (qoyulmuş paya əsaslanan mənimsəmə); 4) dövlət 
mülkiyyəti (ümumi birgə mülkiyyət).
1