Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Ictimai və fərdi şüur arasında müəyyən fərqlər də vardır. 
Əvvəla
, fərdi şüur yalnız bir şəxsin şüur göstəricilərini əhatə etdiyinə görə 
ictimai şüur ilə müqayisədə məhdud həcmə malikdir. 
Ikinci,
fərdi şüurun 
fəaliyyət müddəti qısadır. O, bu və ya digər şəxsin bioloji ömrünün 
hüdudları ilə məhdudlaşır. Bundan fərqli olaraq ictimai şüur 
uzunömürlüdür və praktiki olaraq bəşəriyyətin bu günə qədər olan tarixini 
əhatə edir. 
Üçüncü
, ayrı- ayrı insanların fərdi şüurunda keçmiş 
təsəvvürlər, köhnəlik qalıqları, ictimai şüurda olduğuna nisbətən daha 
güclü və dayanıqlı olur. 
Fəlsəfi ədəbiyyatda ictimai və fərdi şüurun münasibəti birmə
'
nalı 
izah olunmur. Bu məsələdə iki mövqe vardır: bə
'
ziləri göstərirlər ki, icti-
mai şüurun real sferası, onun yeganə daşıyıcısı konkret fərddir. 
Digərlərinin fikrincə şüur fövqəlfərdi xarakter daşıyır, buna görə də onu 
izah edərkən ayrıca fərdə müraciət etmək zəruri deyildir.
1
Bu mövqelərin 
hər ikisi birtərəfli xarakter daşıyır. 
Ictimai və fərdi şüurun münasibətlərini düzgün izah etmək üçün 
aşağıdakıları yadda saxlamaq lazımdır: 
ictimai şüur təkcə öz mənşəyinə 
görə deyil, həm də öz varlığının xarakterinə və tarixi vəzifələrinə görə 
sosial fenomendir
. O xüsusi növlü reallıqdır və onu yalnız cəmiyyətin 
varlığı ilə müqayisə etmək olar. Buna görə də ictimai şüur dedikdə bu və 
ya digər fərdin şüuru deyil, bütövlükdə cəmiyyətin mə
'
nəvi həyatı, dildə 
və digər mədəniyyət formalarında ifadə olunan mə
'
nəvi nailiyyətlər başa 
düşülür. Kant bu şüuru transendental adlandırırdı. O göstərirdi ki, bu şüur 
ayrıca bir fərdin təcrübəsi hüdudlarından kənara çıxır. Bu mənada o ümu-
midir və fərd tərəfindən obyektiv reallığın qavranılmasına mühüm tə
'
sir 
göstərir. Lakin fövqəlfərdi ruh (şüur) fərdlərin əqlinin və qəlbinin 
məhsuludur. Hər bir fərd burada qismən və vasitələnmiş formada iştirak 
edir. Bunu obrazlı şəkildə belə ifadə etmək olar: ayrı- ayrı insanların 
cəhdləri əsasında ümumi ictimai şüur axını yaranır. Bu ümumi axının 
1
Bax: Спиркин А.Г. Философия, с.705. 

---

445 
adında həmin fərdlərin sə
'
yləri ifadə olunmur. Lakin fərdi sə
'
ylər olmazsa, 
bu ümumi axın quruyar, yox ola bilər. Fərdi və ictimai şüurun münasibəti 
də belədir. Heç də hər bir fərdi şüurun bütün göstəriciləri ictimai şüurun 
ümumi massivinə daxil olmur. Onun yalnız müəyyən tərəfləri, həm də 
müxtəlif səviyyədə ictimai şüura qovuşur. Bu qovuşmanın səviyyəsi isə 
həmin şəxsin mə
'
nəvi fəaliyyətinin dərinliyi və sosial əhəmiyyətliliyindən, 
onun yaradıcılığında zamanın ruhunun necə əks olunmasından asılıdır. 
Buna görə də görkəmli şəxsiyyətin (dövlət rəhbərinin, mütəfəkkirin, 
sənətkarın və sairin) şüuru ilə adi bir insanın şüuru bu prosesdə eyni cür 
iştirak etmir.