Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Ictimai şüurun mövcudluq məkanını insan- fəaliyyət- ünsiyyət- 
cəmiyyət- tarix- dil- mədəniyyət sistemi təşkil edir
. Bu sistem daim 
dəyişir və inkişaf edir, onun tərkibində tarixin gedişinə cəlb edilmiş yeni- 
yeni fərdlər əhatə olunur. Beləliklə də ictimai və fərdi şüur qarşılıqlı 
surətdə bir- birinə təsir edir. Ayrıca bir fərdin beyni bəşəriyyətdən, 
ümumdünya tarixindən və deməli cəmiyyətdən kənarda əsl insan beyni 
kimi düşünə bilməz. Insanlar ictimai həyat şəraitində dünyanı anlamağa 
başlayan zaman, onlar həm də bir- birilə ünsiyyətə girirlər. Bu prosesdə 
onlar öz ideyalarını da dil vasitəsilə söyləyirlər. Beləliklə də dil onların 
fərdi şüurunu sosial varlıq meydanına çıxarır. Fərdi şüur insanın cismani 
varlığı, onun beyni ilə bilavasitə bağlədır, ictimai şüur isə tarixən 
qərarlaşmış maddi formalar (işarələr, simvollar, müxtəlif yazılı mətnlər, 
bədii yaradıcılıq nümunələri) sistemi ilə əlaqədardır. Şüurun 
obyektivləşməsinin bu formaları fövqəlşəxsi səviyyədə mövcuddur. 
Hərçənd onlar reallıqda hər dəfə konkret canlı fərdin beyni və zəkası 
vasitəsilə fəaliyyət göstərir. Fərdin ömrü müvəqqəti olduğu kimi, onun 
şüuru da müvəqqətidir. Insan öləndə onun şüuru da ölür. Cəmiyyət 
sistemində isə şüur bir növ ölməzlik qazanır. Nəticə e
'
tibarilə sosial varlıq 
kontekstinə cəlb olunmuş fərdlərin beynindən toplanmış olan ictimai şüur, 
hər bir fərdə, özü də onun bütün həyatı boyu güclü tə
'
sir göstərir. 
Insanların yaşadığı sosial mühitin ümumi şəraiti, onların baxışlarının, 
dəyərlər oriyentasiyasının və mənafelərinin vəhdətini yaradır. Bununla 
birlikdə hər bir insan öz şəxsi şüurunun təkrarsız xassələrinə malikdir. 
Fərdi şüurun bioqrafiyası ictimai şüurdan fərqlidir. Fərdi şüura onun 
varlığının mikromühiti (ailə, dostlar, tanışlar, məktəb, əmək kollektivi və 
sair) mühüm tə
'
sir göstərir. Ictimai şüurda isə bütün bunlar dolayısı ilə və 
son dərəcə ümumiləşmiş şəkildə əks olunur. Sonra, fərdi şüur həm də 
ayrılıqda götürülmüş hər bir şəxsin təbii imkanları onun irsiyyəti, şəxsi 
zövqü, xarakteri və sair ilə şərtlənir. 
Qeyd olunmalıdır ki, həm ictimai, həm də fərdi şüuru yalnız 
dünyadakı obyektlərin in
'
ikası prosesindən hasil etmək mümkün deyildir. 

---

446 
Başqa sözlə subyekt- obyekt münasibəti hələ özü- özlüyündə şüuru yarada 
bilmir. Bunun üçün subyektin sosial praktikanın mürəkkəb sisteminə, ic-
timai həyat kontekstinə cəlb olunması tələb olunur. Fərdi şüurun ictimai 
şüura və eləcə də ictimai şüurun fərdiyə çevrilməsini reallaşdıran mex-
anizm 
ünsiyyətdir
. Şəxsi ilə fövqəlşəxsi (ictimai) şüurun qarşılıqlı 
tə
'
sirində kommunikasiya çox böyük rol oynayır. Ictimai şüur nə isə 
mücərrəd xalis fikir və gözəllik aləmi deyildir. Onu həm də ayrı- ayrı 
fərdlərin şüurundan tamamilə müstəqil olan bir şey kimi təsəvvür etmək 
doğru olmazdı. Onun müstəqilliyi nisbidir. Müqayisə üçün deyək ki, 
yalnız ayrı- ayrı insanların beynindəki biliklər ilə müqayisədə dünya 
kitabxanalarının zəngin bilik fondu vardır. Həmin kitabxanalar məhz bu 
baxımdan mə
'
nəvi zənginlik mahiyyəti kəsb edir. Deməli konkret fərdin 
qiymətverici qavrayışından kənarda obyektivləşmiş ümumi ideya ölüdür.