Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

ictimai şüur ayrıca bir insandan tam 
kənarda duran, şəxssiz mücərrəd ideyaların hökmranlığı demək 
deyildir. O şəxsidən yüksəkdə durur, amma şəxsidən tam kənar 
deyildir
. Çünki ictimai şüur daxilən insanla birdir, onun məzmunu hansısa 
bir kənar qüvvəni deyil, məhz insan tərəfindən yaradılanları və 
toplanılanları əhatə edir. Məsələn, hər bir fərdi müəllifin irəli sürdüyü 
ideya cəmiyyət tərəfindən qəbul olunduqdan sonra başqa fərdlərə 
münasibətdə artıq fövqəlşəxsi forma kimi özünü göstərir. Ictimai şüur ilə 
fərdi şüurun ayrılmaz əlaqəliliyini qeyd edən Hegel yazırdı: «Ən ümumi 

---

448 
şüur, müəyyən bir xalqın ruhu elə bir substansiyadır ki, onun 
aksidensiyasını (xassəsini, keyfiyyətini) ayrıca insanın şüuru təşkil edir».
1
Deməli ictimai şüur ayrı- ayrı fərdlərin şüurunun miqdarca 
toplanmış forması deyil? onların vəhdəti əsasında yaranan yeni 
keyfiyyətdir. O elə bir spesifik ideal gerçəklikdir ki, hər bir fərd onun 
tələbləri və iradəsi ilə hesablaşmağa məcburdur. Başqa sözlə ayrıca fərd 
təbiət hadisələrindən asılı olduğu kimi müəyyən mənada bu ideal 
gerçəklikdən də asılıdır. Lakin ictimai şüur fərdi şüura münasibətdə kənar 
mexaniki qüvvə kimi çıxış etmir. Hər bir insan bir tərəfdən ona qarşı du-
rursa, digər tərəfdən də müxtəlif şəkildə (fərdi keyfiyyətlərə uyğun olaraq) 
o qüvvəni özündə hopdurur, qəbul edir, ona reaksiya verir və tə
'
sir 
göstərir. Bundan əlavə hər bir fərdi şüur həm də özünün spesifik inkişaf 
mənbələrinə malikdir. Buna görə də o ümumbəşəri mədəniyyətə 
qovuşmuş olsa da, öz təkrarolunmazlığını saxlaya bilir. 
Beləliklə şüurun varlığı təkcə şəxsi formada çıxış etmir. Ictimai 
şüurun daşıyıcıları təkcə fərdlər deyil, həm də sosial qruplar və bütövlükdə 
cəmiyyətdir. Əgər onun daşıyıcısı yalnız fərd olsaydı, onda fərdi və icti-
mai şüur arasında heç bir fərq olmazdı. Ictimai şüuru fərdlərin şüurlarının 
orta hesabla götürülmüş tipi kimi təsəvvür etmək də doğru deyildir. Eynilə 
də fərdi şüurun yalnız bu və ya digər şəxsin xüsusiyyətləri ilə şərtləndiyini 
söyləmək yanlışlıqdır. 
Ictimai və fərdi şüurun qarşılıqlı əlaqəsi konkret- tarixi mə
'
na kəsb 
edir. Bu o deməkdir ki, həmin əlaqənin məzmunu mövcud cəmiyyətin 
səviyyəsi və xarakterindən asılıdır. 
Ictimai və fərdi şüurun münasibətini düzgün anlaşılmaması 
ehkamçılığa və volyuntarizmə gətirib çıxarır.