Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Belə ki, ehkamçılıq ümumi 
ictimai şüurun rolunu mütləqləşdirir, fərdi özünəməxsusluğa məhəl 
qoymur. Digər ifrat həddi təmsil edən volyuntarizm isə ictimai şüuru 
inkar edir, fərdi şüurun rolunu şişirdir. 
4. Ictimai şüurun strukturu 
Ictimai şüur mürəkkəb struktura malik olub, müxtəlif səviyyələri 
əhatə edir. Onun tərkibində adi həyat təsəvvürlərindən, sosial psixologiya-
dan tutmuş, sözün tam mə
'
nasında elmi xarakter daşıyan mürəkkəb forma-
lara qədər çoxlu tərəflər vardır. Müxtəlif me
'
yarlardan çıxış etməklə onun 
bir sıra struktur bölgülərini aşkar etmək olar. Hər şeydən əvvəl ictimai 
şüurun 
qnoseoloji 
və
sosioloji
səpkidən təhlili bir- birindən fərqlənir. Bi-
1
Гегель. Сочинения т.I. М.,1952, с.208. 

---

449 
rinci halda ictimai şüurun məzmunu, onun gerçəkliyi hansı səviyyədə əks 
etdirməsi əsas götürülür. Bu baxımdan yanaşdıqda ictimai şüur iki əsas 
pilləyə ayrılır (adi şüur və nəzəri şüur). Onlar gerçəkliyi əks etdirmə 
səviyyəsinə görə bir- birindən fərqlənir. Ictimai şüurun daxili strukturunun 
qnoseoloji səpkidən təhlilində fikri əməliyyatların istiqaməti gerçəklikdən 
şüura doğru yönəlir. Onun əsas nəticəsini isə idrakın yüksək pilləsi olan 
ideyaların əldə edilməsi təşkil edir. 
Ictimai şüurun strukturunun 
sosioloji səpkisi 
hər şeydən əvvəl, 
onun sosioloji determinasiyası və şərtlənməsinə diqqət yetirir. Bu halda 
şüurun ictimai həyatda yeri, oynadığı rol, yerinə yetirdiyi funksiyalar əsas 
götürülür. 
Sosioloji səpki 
ictimai şüurun iki əsas səviyyəsini fərqləndirir: 
ictimai psixologiya və ictimai ideologiya
. Bu bölgüdə qnoseoloji 
səpkinin əksinə olaraq şüurdan gerçəkliyə doğru istiqamət götürülür. Sosi-
oloji səpkidə əsas yeri gerçəklik haqqında biliklər deyil, həmin biliklərə 
münasibət, onların ictimai həyatda oynadığı rol, müxtəlif şüur 
subyektlərinin (sosial qrup, xalq, millət) tələbatları və ictimai fəaliyyət 
növləri ilə əlaqəsi tutur. 
Qeyd olunmalıdır ki, ictimai şüuru sosioloji və qnoseoloji səpkidə 
öyrənməyin özü qarşılıqlı əlaqə və vəhdətdə çıxış edir. Bu vəhdət həm 
ictimai və fərdi şüurun nisbətinin, həm də ictimai şüurun müxtəlif 
formalarının öyrənilməsində daha aydın aşkara çıxır. 
Bu deyilənlərdən əlavə ictimai şüurun konkret tarixi tipləri 
(müxtəlif formasiyalar üzrə) bir- birindən fərqləndirilir. Nəhayət ictimai 
şüurun vəziyyətlərə görə təsnifat (dövrün mə
'
nəvi mühiti, ictimai əhval- 
ruhiyyə və ictimai rə
'
y) da tətbiq olunur. 
Ictimai şüurun aşağı,