Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi



Yüklə 4,1 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə8/56
tarix28.06.2020
ölçüsü4,1 Mb.
#32184
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   56
-kitabyurdu.org--Insan ve heyvan fiziologiyasi- II hisse


76 

downloaded from KitabYurdu.org



Bu  faktlar  əsasında  Boudiçr  «hamısı  və  ya  heç  nə»  qa-

nununu əsaslandırmışdır. Yəni ürək əzələsi verilən qıcığa qarşı ya 

cavab verir, ya da heç cavab vermir. 

Oyanma qabiliyyətinə malik olan hər hansı  toxuma kimi, 

ürək-əzələ  lifinin  oyanma  qabiliyyətində,  sakit  və  ya  hüceyrə 

sitoplazması ilə onun xarici mühiti arasında elektrik potensialının 

dəyişməsi fərqilə müşahidə etmək olar. 

Ürək-əzələ lifinin oyanmasının elektrik təbiətini ürəyin tək 

əzələ lifinə mikroelektrod daxil etməklə analiz edirlər. 

Sakit  vəziyyətdə  ürək  əzələ  lifinin  daxili  səthi  mənfi 

elektrik yükü ilə, xarici səthi isə müsbət elektrik yükü ilə yüklənir. 

Bunun  nəticəsində  hüceyrənin  membranının  üst  səthi  qütblənmiş 

olur.  Bu  yükün  səviyyəsi-membran  potensialı  -  8090  mV  olur. 

Qıcıq verilən kimi, membranın üst və alt səthləri arasında yaranan 

potensiallar  fərqi  kəskin  dəyişir,  Na

+

  katio-  nunun  membrandan 



lifin  daxili  səthinə  keçməsi  nəticəsində  membranın  daxili  səthi 

mənfi  yükünü  itirir  və  20-30  mV-a  bərabər  olan  müsbət  yüklə 

yüklənir.  Oyanma  zamanı  potensiallar  fərqinin  dəyişməsi,  başqa 

sözlə  fəaliyyət  cərəyanı  100-120  mV  təşkil  edir.  Membran  bu 

şəraitdə depolyarizasiya olur, yəni üst səth «-», alt səth «+» yüklə 

yüklənir.  Depolyarizasiya  baş  verəndən  sonra  o  saat 

repolyarizasiya  -  yəni  əvvəlki  vəziyyətin  bərpası  baş  verir. 

Əvvəlcə, oyanma zamanı əmələ gələn potensiallar fərqi: 1) sürətlə 

azalır;  sonra  müəyyən  vaxt;  2)  eyni  səviyyədə  qalır;  3)  bundan 

sonra  membran  potensialı  öz  əvvəlki  səviyyəsinə  qədər  bərpa 

olunur. 

Ən  çox  dəyişiklik  aparıcı  avtomatizmə  malik  sinoatrial 

düyündə müşahidə edilir. Ürək əzələsində fəaliyyət cərəyanı skelet 

əzələ  liflərinə  nisbətən  uzun  çəkir.  Ürək  70  dəfə  döyünməsi 

vaxtında  ürək  əzələsinin  yığılma  müddəti  0,3  san.  çəkir.  Ürəyin 

döyünmə  tezliyi  artanda  fəaliyyət  cərəyanının  müddəti  azalır, 

azalanda  isə  əksinə  artır.  Ürəkdə  oyanma  dalğası  müddətinin  tez 

dəyişməsi ürəyin bir ritmdən digərinə keçməsinin mümkünlüyünü 

təmin edir. 

Ürək əzələsinin refraktorluğu. Ürək əzələsi oyanma döv-

ründə, süni və ya avtomatiya nahiyəsindən gələn qıcığa qarşı 



77 

downloaded from KitabYurdu.org



ikinci  oyanma  dalğası  ilə cavab vermək qabiliyyətini  itirir. Başqa 

sözlə, hər hansı başqa əzələ kimi, ürək əzələsi də oyanmadan sonra 

oyanmazlıq dövrü keçirir. Buna refraktor dövr deyilir (şəkil 7). 

Oyanmazlığın  bu  dövrünə  mütləq  refraktorluq  deyilir. 

Ürəyin  70  dəfə  yığılma  vaxtında  mütləq  refraktorluq  dövrünün 

müddəti  fəaliyyət  cərəyanının  davamı  müddətindən  azca  az  olub 

0,27 san. çəkir. 

Ürək əzələsinin refraktorluq dövrü ürəyin tək qıcığa cavab 

olaraq yığılması zamanı davam edən müddətə uyğun gəlir, bərabər 

olur. Ürək əzələsi refraktorluq dövründə qıcıqlara te- tanusla cavab 

verə bilmir. 

Qıcığın  daha  çox  tezliyi  zamanı  ürək  əzələsi  qıcığa  ar-

dıcıllıqla deyil, refraktor dövrün qurtarmasından sonra hər 2 və ya 

3,  4  qıcıqdan  birinə  cavab  verir.  Bu  zaman  bir-birindən  ayrı  tək 

təqəllüs müşahidə edilir. 

Mütləq  refraktor  dövr  qurtardıqdan  sonra  nisbi  refraktor 

dövr başlayır. Nisbi refraktor dövr 0,03 san çəkir. Bu dövrdə ürək 

əzələsi qıcığa qıcıq qüvvəsi qapı qıcığından daha qüvvətli olduqda 

cavab verir. 

Nisbi refraktor sonra tədricən əvvəlki vəziyyəti qədər bərpa 

olunur  və  oyanıcıqlıq  yüksəlir  -  supernormal  oyanma  dövrü 

başlayır.  Bu  vaxt  ürək  əzələsi  qapı  altı,  yəni  qapı  qıcığına  qədər 

olan, yəni əvvəlki qıcıqdan zəif qıcığa cavab verir. 

 

mütləq refraktor dövrü 



nisbi refraktor dövrü 

supernormal dövr 

normal oyanıcıqlıq qabi- 

liyyətinin tam bərpaolun- 

ma dövrü 

Şəkil 7. 

Refraktor  və  ya  oyanmazlıq  dövrünü  1876-cı  ildə  fransız 

fızioloqu Marey kəşf etmişdir. O, dayanmış ürəyə birinci 

78 

downloaded from KitabYurdu.org



qıcıq  ardınca  cəld  ikinci  qıcıq  verməklə,  bu  zaman  ikinci  qıcığa 

cavab  alınmadığını  müşahidə  etmişdir.  Bu  təcrübə  ilə  ilk  dəfə 

müəyyən edilmişdir ki, hər hansı oyanan toxuma qıcıq veriləndən 

sonra  əvvəl  oyanır,  sonra  müvəqqəti  olaraq  oyanma  qabiliyyətini 

itirir. 

Mütləq  refraktor  dövr  öz  müddətinə  görə  sistolaya,  nisbi 

refraktor  dövr  isə  diastolaya  uyğun  gəlir.  Ümumiyyətlə,  ürək 

əzələsinin  refraktor  dövrü  skelet  əzələsinin  refraktor  dövrünə 

nisbətən xeyli uzundur. 

Bəzən ürək qüsuru nəqledici sistemin pozğunluqları zamanı 

ürəyin təqəllüsündə refraktor dövrü müddətində pozğunluqlar baş 

verir. 


Əgər əlavə qıcıq diastola dövrünə düşərsə, bu zaman ürək 

növbədənkənar  yığılır.  Belə  sistola  adi  sistoladan  zəif  olub, 

ekstrasistola  adlanır.  Ekstrasistola  zamanı  ürək  ritmi  pozulur. 

Ekstrasistoladan sonra gələn pauza daha çox davam edir ki, buna 

kompensator pauza deyilir. Kompensator pauzanın səbəbi Kis-flek 

düyünündən 

gələn 

növbəti 


impulsun 

mə- 


dəciklərin 

ekstrasistolasmın  refraktor  dövrünə  düşüb  itməsidir.  Ekstrasistola 

qurtaran kimi refraktor dövr keçir və mədəciklər növbəti impulsu 

gözləyir.  Çox  zaman  kompensator  pauzadan  sonra  gələn  sistola 

güclü olur. Buna kompensator sistola deyilir. Kompensator pauzada 

ürək öz ritmini, kompensator sisto- lada isə ürək öz işini bərpa edir. 



Ürək əzələsinin yığılması-təqəllüsü. Ürək əzələsinin oyan-

ması onun yığılmasına səbəb olur. Başqa sözlə, ürəyin gərginliyinin 

artmasına və uzunluğunun azalmasına səbəb olur. 

Əgər izolə edilmiş ürəkdən Ca olmayan Ringer məhlulunu 

uzun  müddət  keçirsək  o  zaman  ritmiki  oyanma  dalğası,  yəni 

fəaliyyət cərəyanı davam edir, amma ürəyin yığılması dayanır. 

Deməli, Ca ürəyin yığılmasına deyil, fəaliyyət cərəyanına, 

yəni oyamcıqlığına təsir edir. Ürək əzələsi skelet əzələsindən fərqli 

olaraq  tək  təqəllüsə  cavab  verir.  Ürək  əzələsi  enerjisini  ATF  və 

KFT-nin  parçalanmasından alır. Bu birləşmənin resintezi  tənəffüs 

və qlikolitik forforlaşma, başqa sözlə 

79 

downloaded from KitabYurdu.org



sulu  karbonların  parçalanmasından  enerji  alır.  Ürək  əzələsində 

oksigenli  aerob  proses  anaerob  prosesdən  daha  üstün  olur.  Skelet 

əzələsində bu prosesdə anaerob üstünlük təşkil edir. 

Nərdivan  fenomeni-pilləkən.  Əgər  qulaqcıqdan,  mədə- 

cikdən spontan yığılma bilməyən kəsilmiş ürək əzələsini (mio- kard) 

eyni  güclü  elektrik  qıcığı  ilə  ritmik  şəkildə  qıcıqlandırsaq,  onda 

birinci  qıcıq  böyük  olmayan  yığılmaya,  ikinci  -  böyük,  üçüncü  - 

daha böyük və s. tam maksimal yığılmaya səbəb olacaq. Bu hadisə 

1871-ci  ildə  Boudiç  tərəfindən  kəşf  olunmuş  və  nərdivan  adını 

almışdır. 

 

Bu təcrübə ürək əzələsində «Hamı və ya heç nə» qanununun 



nisbi və şərti olduğunu bir daha sübut edir. Ürək əzələsindən fərqli 

olaraq skelet əzələsində qıcığın qüvvəsi artdıqca təqəllüs qüvvəsi də 

buna uyğün artır, yəni qüvvələr nisbəti qanuna tabe olur. 

Ürək əzələ lifinin ilk vəziyyəti ilə, onun yığılması-sistolası 

arasında münasibət. İzolə edilmiş ürək mədəciklərinin gərginliyini 

ondan Rengen məhlulu (miqdarını artırmaqla) keçirməklə artırsaq, 

onda ürək əzələsinin təqəllüs qüvvəsi artacaqdır. Bunu izolə edilmiş 

mədəcikdən kəsilmiş hissə üzərində müşahidə etmək olar. Bu faktlar 

əsasında ürək-əzələ lifinin yığılma qüvvəsinin onun uzunluğundan 

asılı  olduğu  müəyyən  edilmişdir.  Bu  asılılıq  Stralinq  tərəfindən 

«ürək qanunu» adı ilə formalaşdırılmışdır. Bu qanuna görə ürəyin 

yığılma qüvvəsi onun əzələ lifinin gərginliyi çox olduqca, daha çox 

olur. 

Bu, əzələ lifinin uzunluğunun dəyişilməsi ilə əlaqədar 



80 

downloaded from KitabYurdu.org



olduğu üçün bu heterometrik özünütənzim adlanır. 

Hemoyometrik  və  heterometrik  tənzim  ürəyin  yığılma 

fəaliyyətinin  dəyişilmiş  mühit  şəraitinə  uyğunlaşmasını,  xüsusilə 

sağlam orqanizmdə təmin edir. 



Ürəyin elektrik stimulyasiyası və masajı. Elektrik və me-

xaniki qıcıq üsulu ilə ürəyin yığılmasına səbəb olmaq təcrübəsindən 

tibbi praktikada istifadə olunur. Ürəyin fəaliyyətinin zəifləməsi və 

dayanmasının 

qarşısını 

əvvəlcədən 

almaq 

üçün 


elektrostimulyatorlardan  istifadə  olunur.  Belə  cib  saatı 

böyüklüyündə  olan  stimulyator  3-5  il  müddətində  xəstənin  dərisi 

altına tikilir, onun elektrodları isə mədəcik əzələsinə birləşdirilir. Bu 

zaman ürək stimulyatordan verilən qıcıq təsiri altında işləyir. 

Ürək  dayanması  zamanı  döş  qəfəsini  açmaqla,  mexaniki, 

yəni əl vasitəsilə ritmiki sıxmaqla (birbaşa masaj) və ya döş qəfəsini 

sıxmaqla (dolayı massaj) onu fəaliyyətə gətirirlər. 

10.15.  Ürəyin nəqledici sistemi 

Ürəyin  avtomatizmi  -  neyrohumoral  nəzarətin  iştirakı 

olmadan,  peysmeker  hüceyrələrinin  oyanmanı  spontan  initsirə 

etmək  qabiliyyətidir,  xassəsidir.  Ürəyin  yığılmasına  səbəb  olan 

oyanma, ürəyin ixtisaslaşmış nəqledici sistemində yaranır və onun 

vasitəsilə ürək əzələsinin bütün hissələrinə yayılır. 

Ürək əzələsində adi əzələ liflərindən başqa, olan atipik əzələ 

lifləri morfoloji cəhətcə Purkine liflərinə daha yaxındır. Onlar ürək 

əzələsinin  aparıcı  (nəqledici)  sistemini  təşkil  edirlər  və  bir-birilə 

birləşərək düyünlər əmələ gətirirlər. 



Ürəyin  nəqledici  sistemi.  Ürəyin  nəqledici  sisteminin 

tərkibinə  daxil  olan  birinci  düyün  -  sinus-qulaqcıq  və  ya  istiqanlı 

heyvanlarda  yuxarı  və  aşağı  boş  venaların  sağ  qulaqcığa  açıldığı 

yerdə yerələşən Keyt, Flek düyünü, düyünarası qulaqcıq yolu, AV-

birləşmə  (qulaqcığın  nəqledici  sisteminin  aşağı  hissəsi,  AV-

(arteriyaventikulyar)  düyünə  söykənən  hissə,  xüsusi  AV-düyün 

(hiss  dəstəsinin  yuxarı  hissəsi),  hiss  dəstəsi  və  onun  çıxıntıları, 

Purkine sisteminin lifləri (şəkil 9). 



81 

downloaded from KitabYurdu.org



 

Şəkil 9. 

Ürəyin nəqledici sistemi və onun elektrik potensialı. Solda - ürəyin nəqledici sistemi. Sağda 

- tipik FP [sinus (sinus-qulaqcıq, AV - düyünlər (qulaqcıq- mədəcik); nəqledici sistemin digər hissələri 

və qulaqcıq və mədəcik əzələsi] EKQ ilə korrelyasiyası. 

Belə  ki,  ikinci  düyün  sağ  qulaqcıqda,  lakin  atrioventikul- 

yar  arakəsmədə  yerləşərək  atrioventikulyar  və  ya  Aşof-Tavar 

düyünü adlanır. Bu düyünün əsas hissəsi qulaqcıqda, az hissəsi isə 

mədəcikdə  yerləşir.  Aşof-Tavar  düyünündən  bir  dəstə  çıxaraq 

atrioventikulyar  arakəsmədən  keçərək,  sağ  mədəciyi  sol  mədə- 

cikdən ayıran arakəsmə  vasitəsilə mədəciyə enir. Bu dəstəyə  His 

dəstəsi deyilir. His dəstəsi atroventikulyar arakəsmədən keçərkən 

iki  ayaqcığa  (sağ  və  sol)  bölünür  və  mədəciklərin  divarlarındakı 

Purkine hüceyrələrində qurtarır (şəkil 9, 10). 

 

Şəkil 10. 

Ürəyin nəqledici sisteminin quruluş sxemi. 1  - yuxarı boş vena; 2 - aşağı boş vena; 3 - 

venoz çib; 4 - sinoarterial düyün; 5 - arterioventikulyar düyün; 6 - his dəstəsinin ümumi ayaqcığı; 7,8 

- his dəstəsinin sağ və sol ayaqcıqları; 9 - məməvarı əzələlər; 10,11 - sağ və sol qulaqcıqlar; 12,13 - sağ 

və sol mədəciklər. 

82 

downloaded from KitabYurdu.org



Soyuqqanlıların  isə  venoz  cib  nahiyəsində  yerləşən  dü- 

yün-sinus  və  Remak  düyünü,  mədəciklə  sağ  qulaqcıq  arasındakı 

arakəsmədə atrioventikulyar arakəsmədə yerləşən düyün isə Bidder 

düyünü adlanır. Bunlardan başqa qulaqcıqlararası arakəsmədə istər 

soyuqqanlılarda,  istərsə  də  istiqanlı  heyvanlarda  Lüdviq  düyünü 

yerləşir. 

Oyanma  əvvəlcə  Kis-Flek  və  ya  sinus  düyünündə  əmələ 

gəlir,  sonra  Aşof-Tavar  düyününə,  oradan  isə  His  dəstəsinin 

ayaqcıqları ilə mədəciklərə nəql olunur (şəkil 9). 

Aparıcı  ritm.  Nəqledici  sistemin  bütün  şöbələri  müəyyən 

tezlikli  FP  generasiya  etməyə,  son  nəticədə  ürək  döyünmələrinin 

UDT,  başqa  sözlə  ritmin  başçısi  olmağa  malikdir.  Lakin  sinus-

qulaqcıq düyünü FP nəqledici sistemin digər hissələrinə nəql edir. 

Beləliklə, sinus-qulaqcıq düyünü ritmin əsas aparıcısı və ya birinci 

dərəcəli ritmin aparıcısıdır. 



Peysmerker  potensialı.  Oyanmanın  əvvəlcə  sinoarterial 

düyündə əmələ gəldiyini sübut etmək üçün müxtəlif üsullar vardır. 

Bunların  içərisində  daha  dəqiqi  elektrofizioloji  üsuldur.  Bu  üsul 

ürəyin  müxtəlif  şöbələrinə  elektrodlar  yerləşdirməklə  meydana 

çıxan potensiallar fərqinin dəyişməsinə əsaslanır. Onun köməyilə 

müəyyən edilmişdir ki,  potensiallar fərqi ilk növbədə sinoarterial 

düyündə  xarakterik  şəkildə  dəyişilir,  sonra  isə  qulaqcıq  və 

mədəciklərin başqa şöbələrinə yayılır. 

Peysmerker  hüceyrənin  membran  potensialı  hər  bir  fəa-

liyyət  potensialından  sonra  oyanmanın  qapı  səviyyəsinə  qayıdır. 

Prepotensial adlanan bu potensial (peysmeyker potensialı) - sonrakı 

potensial üçün triqqerdir. 

Depolyarizasiyadan  sonra  hər  bir  fəaliyyət  potensialının 

pikində repolyarizasiya prosesini işə salan kali cərəyanı törəyir. Nə 

vaxt ki, kali cərəyanı və K

+

 ionlarının xaric olması azalır, membran 



polyarizasiyaya 

başlayaraq 

prepotensialm 

bir 


hissəsini 

formalaşdırır. İki tipdə Ca

2+

 kanalları açılır. 



Müvəqqəti  açılan  Ca

2+

  kanalları  və  uzunmüddətli  təsir 

edən  Ca

2+

  kanalları.  Ca

2+B


  kanalı  ilə  gedən  kali  cərəyan  prepo-

tensial əmələ gətirir, kali cərəyanı Ca

2+D

 kanalında FP əmələ gətirir. 



83 

downloaded from KitabYurdu.org



Beləliklə,  ürəyin  nəqledici  sisteminin  xüsusiyyəti  bu  sis-

temi  təşkil  edən  hüceyrələrin  sərbəst  oyanma  yaratmasıdır.  Si- 

noarterial  düyündə  dəqiqədə  60-80  impuls  yaranır.  Bu  düyünün 

zədələnməsi  və  sıradan  çıxması  hallarında  atrioventi-kul-  yar 

düyün ürək ritminin aparıcısı rolunu oynayır. Bu zaman dəqiqədə 

40-50  impuls  əmələ  gəlir.  Əgər  bu  düyün  də  sıradan  çıxarsa  His 

dəstəsi  ritmin  aparıcısı  ola  bilər.  Bu  vaxt  ürək  tə-  qəllüslərinin 

tezliyi  dəqiqədə  30-40-dan  artıq  olmur.  Nəhayət,  His  dəstəsinin 

fəaliyyəti  pozularsa,  onda  Purkine  lifləri  hüceyrələrində  spontan 

oyanma prosesi meydana çıxır. Bu zaman ürək ritminin sayı xeyli 

azalaraq, dəqiqədə 20-yə çatır. 

Oyanmanın sinoaterial düyündə əmələ gəlməsini müşahidə 

etmək  üçün  müxtəlif  üsullardan  istifadə  edərək  təcrübə  yolu  ilə 

isbat  etmək  olar.  Bunun  üçün  1)  düyünü  zəhərləmək  və 

zədələməklə; 2) düyünə elektrodlar yeridib güclü qıcıq vermək yolu 

və 3-cü sinoarterial düyünə içərisindən buzlu və ya isti su axan şüşə 

kapillyar  boru  yerləşdirib,  həmin  borudan  əvvəlcə  soyuq  su 

buraxmaqla soyudulması ürək fəaliyyətinin ləngiməsinə və bəzən 

müvəqqəti dayanmasına, bu düyün qızdırıldıqda ürək fəaliyyətinin 

sürətlənməsinə səbəb olur. Ürəyin nəqledici sisteminə oyanmaların 

bir hüceyrədən digərinə ötürülməsində iştirak edən, hüceyrələrarası 

əlaqə yaradan disklərin olmasıdır. 

Bü təcrübələr göstərir ki, sinoarterial düyün ürək ritminin 

aparıcısıdır.  Ona  görə  Kis-Flek  düyünü  əsas  düyün,  Aşof-  Tovar 

düyünü isə tabe düyünüdür. 

10.16.  Ürək əzələsində oyanmanın yayılması 

Sinus-qulaqcıq  və  ya  sinoarterial  -  Keyt-Flak  düyünündə 

törəyən  depolyarizasiya  qulaqcıqlarda  radial  yayılaraq  və  sonra 

atrioventikulyator  (AV)  birləşmə  ilə  əlaqələnir  (konvergensiya 

edir) (şəkil 11). 

84 

downloaded from KitabYurdu.org





V  

 

 

Şəkil  11.  Oyanmanın  ürəkdə  yayılması.  A.  peysmerk  hüceyrəsinin  potensialı.  İK,  lCa



D



lCa

v

 - peysmerker potensialının hər bir hissəsinə uyğun gələn ton cərəyanı. B-E. Elektrik 

fəallığının  ürəkdə  yayılması.  1  -  sinus-qulaqcıq  düyünü;  2  -  qulaqcıq-mədəcik  (AV) 

düyünü. 

Qulaqcıqların depolyarizasiyası 0,İS müddətində tamamilə 

başa çatır. Belə ki, qulaqcıq və mədəcik əzələlərində nəql olunmanın 

yayılması ilə müqayisədə, atriovalentikulyar düyündə nəqlolunma, 

tədricən  yayılır  və  0,1  S  müddətində  qulaqcıq-mədəcik  ləngiməsi 

törəyir.  Sonra  oyanma  mədəciklərin  əzələsində  yayılır.  Qulaqcıq-

mədəcik ləngiməsi ürəyin simpatik sinirinin stimulyasiyası zamanı 

azalır, lakin azan sinirin qıcıq- lanması zamanı onun müddəti artır. 

Mədəcikarası  arakəsmənin  əsasından  depolyarizasiya 

dalğası,  Purkine  sisteminin  lifləri  ilə  böyük  sürətlə  0,08-0,İS 

müddətində mədəciyin bütün hissələrinə yayılır. Mədəcik əzələsinin 

qütbsüzləşməsi  mədəcikarası  arakəsmənin  sol  tərəfindən  başlayıb 

və hər şeydən əvvəl arakəsmənin sağ tərəfindən düz orta hissəsinə 

yayılır.  Sonra  qütbsüzləşmə  dalğası  arakəsmə  ilə  aşağı  keçərək 

ürəyin əsasına çatır. 

Ürək əzələsində oyanmanın nəql olunması elektrik yolu ilə 

həyata  keçirilir.  Oyanmış  əzələ  hüceyrəsində  yaranmış  fəaliyyət 

cərəyanı qonşu hüceyrənin qıcıqlanmasına xidmət edir. 



85 

downloaded from KitabYurdu.org



Oyanmanın  nəql  olması  ürəyin  müxtəlif  nahiyələrində  eyni 

deyildir. 

Atrioventikulyar  düyündə  oyanmanın  0,12-0,18  san. 

ləngiməsi  mədəcik  əzələsinin  qulaqcıq  əzələsi  yığıldıqdan  sonra 

yığılmasına səbəb olur. 

İstiqanlı  heyvanlarda  qulaqcıqların  əzələsi  ilə  oyanmanın 

yayılma  sürəti  saniyədə  0,8-1  m-ə,  mədəciklərdə  -  Purkine 

liflərində  -  2-4,2  m-ə,  mədəcik  əzələlərində  0,8-0,9  m-ə,  His 

dəstəsində isə bu sürət 1,5-4 m-ə çatır. 

Nəqledici  sistemin  müxtəlif  şöbələrində  oyanmanın  belə 

müxtəlif  surətdə  yayılması,  həmin  şöbələrdə  olan  qlikogenin 

miqdarından asılıdır. Qlikogen isə ən çox His dəstəsində olur. İzolə 

olunmuş ürəyi əhatə edən mühitin temperaturu artarsa, oyanmanın 

nəql olunması sürətlənir, əksinə soyuğun təsirindən zəifləyir. Baş 

düyündən  gələn  impulslar  atrioventikulyar  düyündə  olan 

sinapslarda çox  ləngiyir. Odur ki,  mədəcik  əzələsinə oyanma  gec 

çatır  və  qulaqcıqlar  mədəciklərdən  əvvəl  tə-  qəllüs  edir.  Son 

zamanlar  müəyyən  etmişlər  ki,  atrioventikulyar  düyündə 

oyanmanın  yayılması  zəifləyir.  Bu  zaman  ya  atrioventikulyar 

düyündə impulslar daha çox ləngiyir və ya His dəstəsinin nəqletmə 

qabiliyyəti  pozulur.  Nəticədə  ürək  bloku  deyilən  patologiya  baş 

verir. 


Bəzən  də  qulaqcıqların  təqəllüsünün  sayı  artır  ki,  buna 

qulaqcıqların səyriməsi və ya əsməsi deyilir. 

Qulaqcıqlara  nisbətən  mədəciklərin  səyriməsi  daha  qor-

xuludur. Bunun nəticəsində qan dövranı pozulur. 



10.17.  Ürəyin avtomatizmi 

Avtomatizm qabiliyyətini ürək, bağırsaq, uşaqlıq əzələləri 

və ağızın selikli qişasında təcrübə vasitəsilə müşahidə etmək olar. 

Ürəyin  avtomatizmini  müşahidə  etmək  üçün  narkoz  verilmiş 

qurbağanın cərrahi yolla döş qəfəsini açıb, ürəyini çıxarıb adi şüşə 

üzərinə qoyub, onun ürəyinin döyünmələrinin bədəndə olduğu kimi 

müəyyən  müddət  davam  etdirdiyini  müşahidə  etmək  olar.  Buna 

səbəb ürəyin özündə olan atipik əzələ 



86 

downloaded from KitabYurdu.org



lər  və  sinir  düyünləridir.  Bədən  temperaturuna  qədər  qızdırılmış 

Ringer-Lokk  məhlulu  içərisində  saxlanmış  istiqanlı  heyvanların 

ürəyi  4-5  gün  fəaliyyətini  davam  etdiril^  Təcrid  olunmuş  ürəyin 

aortasına  alman  alimi  Langendrofun  uşulu  ilə  içərisində  bədən 

temperaturu qədər qızdırılmış Ringer məhlulu doldurulmuş kanyula 

(şüşə  boru)  keçirsək,  belə  ürəyin  uzun  müddət  öz  fəaliyyətini 

davam  etdirdiyini  görmək  olar.  Deməli,  bədəndən  təcrid  edilərək 

çıxarılmış  ürəyin  MSS  və  mühitlə  təsir  əlaqəsi  olmadan  ritmik 

olaraq  təqəllüs  etməsinə  ürək  avto-  matizmi  deyilir.  Bu  üsulla 

öləndən  1-2  gün  sonra  ölmüş  insanın  ürəyini  (A.A.Kulyabko 

(1902),  S.V.Andreyevə  (1949)  canlandırmaq  mümkün  olmuşdur. 

Ürək avtomatizmi haqqında iki nəzəriyyə vardır. 

1.  Miogen  nəzəriyyəsi.  Tədqiqatlarına  görə  ürəyin  av- 

tomatizmə səbəb əzələ elementləridir. Bu nəzəriyyə tərəfdarlarına 

görə,  toyuq  embrionunda  sinir  elementləri  inkişaf  etmədiyi  halda 

ürək sistola və diastola edir. 40-45 il bundan əvvəl ürəkdən bir lif 

çıxarıb qidalı mühitdə əkmişlər. Bu lif ət parçasına çevrilmiş və 40 

günə qədər sinir düyünsüz ritmik tə- qəllüsünü davam etdirmişdir. 

Deməli, bu avtomatizmə səbəb sinir düyünlər siz ürək əzələsidir. 

2.  Neyrogen  nəzəriyyəsinin  tərəfdarları  neyrogenistlə-  rə 

ürəyin avtomatik fəaliyyətinə səbəb ürəkdə olan sinir düyünləridir 

və bu düyünlər ürəkdə yerləşir. 

Soyuqqanlı heyvanlardan qurbağanın  ürəyinin iki  yerində 

sinir düyünü vardır. Bunlardan birincisi venoz cib (sinus venozis) 

nahiyəsində  yerləşən  Remak  düyünü,  ikincisi  isə  qulaqcıqlarla 

mədəcik  arasında  yerləşən  Bidder  düyünüdür.  Ürək  fəaliyyətinin 

düyünlərindən  asılı  olmasını  stanius  birinci  və  ikinci  liqaturaları 

vasitəsilə isbat etmişdir. 

Stanius sinus venozis ilə sağ qulaqcıqların arasına liqa- tura 

qoymaqla  Remak  düyünü  ilə  Bidder  düyünü  arasındakı  əlaqəni 

pozmuş  və  ürəyin  yavaş-yavaş  fəaliyyətdən  qalıb  dayandığını 

görmüşdür. Deməli, soyuqqanlı heyvanların ürəyi üçün əsas düyün 

Remak sinir düyünüdür. 

Stanius birinci liqaturasında sonra mədəciklərarası hü 



Yüklə 4,1 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   56




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin