Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

12.23.  Süni tənəffüs 

Suda  boğulmuş,  elektrik  cərəyanı  vurmuş,  qazla  zəhər-

lənmiş adamlarda tənəffüsü və ürəyin ritmini bərpa etmək 

193 

downloaded from KitabYurdu.org

üçün aşağijdakı üsullardan istifadə olunur: 

1)  Xüsusi  nasos  vasitəsilə  ritmik  olaraq  hava  ağciyərlərə 

yeridilir. 

2)  Əgər nasos olmazsa, adamı arxası üstə uzadıb, başını bir 

qədər  geri  əyirlər.  Sonra  dirsəkdən  aşağı  hissədən  tutaraq  onun 

qollarını iki-üç saniyə döş qəfəsinə sıxır və beləliklə, onun həcmini 

azaldaraq  daxilindəki  havanı  bayıra  qovurlar.  Nəfəsalma  əmələ 

gətirmək üçün qolları dairəvi hərəkətlə yuxarı qaldırırlar. Bu üsul 

praktikada daha geniş tətbiq edilir. 

3)  Döş  qəfəsinin  ritmik  sıxılması  və  genişlənməsi  ilə 

həyata  keçirilir.  Bunun  üçün  adamı  üzüüstə  uzadıb  başını  yana 

çevirirlər. Süni tənəffüs verən adam elə oturur ki, şəxsin gövdəsi 

onun iki dizi arasında qalsın. Əvvəlcə hər iki əllə döş qəfəsi böyük 

qüvvədə  sıxılır  ki,  nəfəsvermə  baş  versin.  Sonra  əlləri  döş 

qəfəsindən götürürlər ki, döş qəfəsi genişlənsin və nəfəsalma baş 

versin. 

Son zamanlar tənəffüsü təmin etmək üçün «dəmir ağciyəri) 

adlanan cihazdan istifadə edilir. Bunun üçün  zərər çəkmiş adamı 

həmin  kameraya  yerləşdirib,  sonra  baş  və  boyunu  kameradakı 

deşikdən  xaricə  çıxarırlar.  Kompressorun  köməyilə  kamerada 

təzyiqi azaltdıqda hava ağciyərlərə daxil olur, təzyiq artıqda isə döş 

qəfəsi sıxılır və hava ağciyərlərdən xaricə qovulur. 

194 

downloaded from KitabYurdu.org

XIII FƏSİL 

HƏZM 

13.1.  Mədə-bağırsaq sisteminin funksiyaları 

Mədə-bağırsaq  traktımn  əsas  vəzifəsi  -  qidanı  qana  sorub 

digər orqanlara nəql oluna bilən molekulalara çevirməkdir. 

Bu  proses  qidanı  həzm  şirəsinin  iştirakı  ilə  mexaniki  dəy-

işikliyə  (xırdalanma,  qarışdırma,  hərəkətetdirmə  və  yerləşdirmə) 

uğratma  və  ifrazı  ilə  başlayır.  Həzm  şirəsində  olan  fer-  mentlər 

zülalları, yağları və karbohidratları sorula bilən daha kiçik hissələrə 

parçalayır.  Həzmin  son  məhsulları,  su,  mineral  duzlar  və 

vitaminlərlə  birlikdə  bağırsağın  selikli  qişasının  hüceyrələrinin 

məsaməsindən qana və limfaya sorulur. 

Ağız 

Tüpürcək vəzləri 

Qidaborusu 

Qaraciyər 

Öd kisəsi 

Onikibarmaq 

bağırsaq 

Qalxan yoğun 

bağırsaq 

Düzbağırsaq 

Qulaqyanı vəzi 

Mədə 

Mədəaltı vəzi 

Acı bağırsaq 

Qalca bağırsaq 

nus 

Şəkil 1. 

Həzm və sorulmada iştirak edən üzvlərin quruluşu. 

195 

downloaded from KitabYurdu.org

Mədə-bağırsaq sistemi ağız dəliyini, anal dəliyi ilə birləşdirən 

bir  boruya  bənzəyir  və  ağız  boşluğu,  udlaq,  qida  borusu,  mədə, 

nazik və yoğun bağırsaqlardan ibarətdir. Mədə-bağırsaq traktına bir 

çox orqanların, o cümlədən ağız suyu, mə- dəaltı vəzi və qaraciyərin 

sekresiya məhsulları daxil olur (şəkil 

1) 

. Həzm borusunun divarı onun ayrı-ayrı şöbələrinin müxtəlif 

funksiyalar  yerinə  yetirməsinə  baxmayaraq,  eyni  bir  plan  üzrə 

qurulmuşdur (şəkil 2). 

Şəkil 2. Həzm traktının ümumi sxemi. 

Mədə-bağırsaq traktının bir şöbəsi əsasən qidanın nəql olunmasına 

(ağız boşluğu və qida borusu), digərləri anbar və 

Öd kisə 

 

196 

downloaded from KitabYurdu.org

zifəsi (mədə və yoğunbağırsaq) və üçüncülər isə qidanın həzmi və 

sorulmasına xidmət edir. 

Bu  funksiyaların  yerinə  yetirilməsi:  1)  bir  sıra  hormonlar  və 

bioloji fəal  maddələrin  (peptidlərin); 2) saya  əzələ hüceyrələrinin 

yığılma fəallığı hesabına; 3) vegetativ sinir sistemi vasitəsilə həyata 

keçirilir. 

Həzm  borusunun  normal  funksiyasının  pozulması  müxtəlif 

xəstəliklərə  və  kliniki  dəyişikliklərə  səbəb  ola  bilər:  həzm  və 

sorulmanın  pozğunluğuna  öyümə,  qusma,  köp,  ishal,  turşuluğun 

artması, kökəlmə və s. 

Xarici  mühitdən  orqanizmə  daxil  olan  qida  maddələrinin 

qana  və  limfaya  daxil  olmasını  nazik  bağırsaqların  divarında 

yerləşən xovlar təmin edir. 

Mürəkkəb  qida  maddələri  həzm  üzvlərinə  düşdükdə  fiziki, 

kimyəvi  dəyişikliklərin  təsiri  altında  onlar  suda  əriyə  bilən  sadə 

hissələrə  parçalandıqdan  sonra  hüceyrələrin  mənimsəyə  biləcəyi 

yararlı hala keçib bağırsaqlardan qana və limfaya sorulurlar ki, bu 

mürəkkəb fizioloji prosesə həzm deyilir. 

Heyvanat  aləminin  təkamülündə  həzm  üzvləri  mürək-

kəbləşmiş  və  inkişaf  etmişdir  (şəkil  1).  İnkişafın  müxtəlif  dövr-

lərində  həzm  prosesi  üç  formada  təzahür  etmişdir:  1)  hü- 

ceyrədaxili həzm; 2) hüceyrəxarici həzm; 3) membran həzmi (şəkil 

17). 

Hüceyrədaxili həzm. Həzm prosesinin ən sadə forması olub, 

təkhüceyrəlilərdə  və  ibtidai  çoxhüceyrəli  heyvanlarda  təsadüf 

edilir. Təkhüceyrəlilərdə həzm zamanı hüceyrə am- yöbvarı hərəkət 

zamanı yalançı ayaqcıqlar çıxarıb qidanı əhatə edib öz içərisinə alır. 

Ali sinif heyvanlarda və insanda, hüceyrədaxili həzmə malik 

olan  qan  və  limfada  sərbəst  hərəkət  edən  ağ  qan  hüceyrələri  - 

leykositləri misal gətirmək olar. 

Hüceyrədaxili  həzmi  ilk  dəfə  görkəmli  rus  alimi 

İ.M.Meçnikov (1845-1916) kəşf etmiş və bu prosesə faqositoz adı 

vermişdir  (faqo  -  latınca  uduram,  faqositlər  -  uducu  hüceyrələr 

deməkdir). 

Leykositlər orqanizmə düşən yad cisimciklərə, orqanizm 

197 

downloaded from KitabYurdu.org

də dağılmış hüceyrələrə, xəstəlik törədən mikroorqanizmlərə qarşı 

mübarizə aparır, onları udur və zərərsizləşdirirlər. 

Hüceyrəxarici həzm. Hidralar - bağırsaqboşluqları və bir sıra 

başqa ibtidai çoxhüceyrəli heyvanlardan başqa, bütün heyvanlarda, 

o  cümlədən  insanda  həzm  prosesi  hüceyrə  xaricində  gedir.  Belə 

həzmə hüceyrəxarici həzm deyilir. 

Hüceyrəxarici  həzm zamanı qida maddələri  həzm borusuna 

daxil  olub,  həzm  borusu  divarlarında  yerləşən  həzm  vəziləri 

tərəfindən ifraz olunan fermentlərin təsiri altında mürəkkəb qidalar 

suda əriyə bilən sadə hissələrə qədər parçalanaraq həzm borusunun 

divarlarından  qana  və  limfaya  sorularaq  hüceyrə  və  toxumaların 

istifadəsinə verilir. 

Hüceyrə daxili həzmdə olduğu kimi hüceyrə xarici həzmdə 

də müxtəlif qidaları kimyəvi dəyişikliyə uğradan daha təsirli həzm 

fermentlərinə təsadüf edilir. 

Membran həzmi haqqında 263-268 səhifədə ətraflı məlumat 

verilmişdir. 

Həmin  fermentlərdən  zülalları  parçalayan  fermentə  - 

proteaza,  yağları  parçalayan  fermentə  -  lipaza,  sulukarbonları 

parçalayana - karbohidraza deyilir. 

Proteaza  fermentinin  təsirilə  zülallar  suda  həll  ola  bilən 

aminturşularına  qədər,  lipazanın  təsirindən  yağlar  qliserin  və  yağ 

turşularına  qədər,  karbohidrazanın  təsiri  ilə  mürəkkəb  şəkərlər 

qlükoza və fruktozaya qədər parçalanırlar. 

Su,  duzlar  və  bir  sıra  üzvi  maddələr  fermentativ  təsirə 

uğramadan sorulurlar. 

Qida maddələri həzm kanalında kimyəvi dəyişikliklərə məruz 

qalmaqla  yanaşı  mexaniki  dəyişikliklərə  uğrayır.  Bu  dəyişiklik 

zamanı qidalar kəsilir, parçalanır, didilir, üyüdülür, həzm şirələri ilə 

qarışıb,  həzm  kanalı  boyu  hərəkət  edir,  bunların  həzm  oluna 

bilməyən hissəsi xaricə tullanır. 

Həzm  üzvlərinin  aşağıdakı  əsas  vəzifələri  vardır:  1)  sek- 

retor;  2)  hərəki  və  ya  motor;  3)  sorma  vəzifəsi;  4)  evakuator;  5) 

hidrostatik; 6) endokrin; 7) immun vəzifəsi. 

Sekretor vəzifəsi həzm vəziləri tərəfindən ifraz olunan həzm 

şirələri və onların tərkibindəki fermentlərin təsirilə əla 

198 

downloaded from KitabYurdu.org

qədardır. Məsələn, tüpürcək, mədə şirəsi, pankreas şirəsi, öd, 

bağırsaq şirəsi və s. 

Hərəkat və ya motor vəzifəsi həzm üzvlərinin divarların- 

da yerləşən əzələ liflərinin yığılması sayəsində yerinə yetirilir. 

Məsələn, çeynəmə, udma, qidanın həzm kanalında hərəkəti, 

defekasiya və s. misal göstərmək olar. 

Sorulma vəzifəsi həzm kanalının divarlarında yerləşən se- 

likli qişanın soruculuq qabiliyyəti ilə əlaqədardır. 

Həzm üzvlərinin sekretor vəzifəsindən başqa ekskretor 

vəzifəsi də vardır. 

Bunun sayəsində 

mübadilə zamanı or- 

qanizmə lazım ol- 

mayan bir sıra duz- 

lar, öd piqmentləri 

orqanizmdən xaric 

edilir. 

Həzm borusu- 

nun divarı aşağıdakı 

qişalardan təşkil 

olunmuşdur (şəkil 

lb). 

1. Selikli qişa - 

tunica mucosae - həzm borusunun divarını daxildən örtür. 

Daxili epiteli, xarici xüsusi selikli qişa qatından ibarətdir. 

2. Selikaltı  qişa  boş  birləşdirici  toxumadan  əmələ  gələn 

üzvdə büküşlər əmələ gətirir. 

3. Əzələ  qişası  -  dil,  udlaq,  qida  borusunun  bir  hissəsi 

müstəsna olmaqla daxili üzvlərin əzələ qişası saya əzələ liflərindən 

əmələ gəlmişdir. 

Boru divarındakı əzələ qişası daxildən: a) dairəvi, xaricdən; 

b)  uzununa  təbəqələrdən,  mədədə  isə  əlavə,  həm  də  çəp  əzələ 

liflərindən əmələ gəlmişdir. 

Həzm  borusunun  bəzi  nahiyələrində  həlqəvi  əzələ  qatı 

yoğunlaşaraq sfınkterlər əmələ gətirir. 

Bu əzələlərin yığılması sayəsində borunun mənfəzi qur- 

 

venolar, 

sinirlər, 

limfadamarları) 

Şəkil lb.

 Mədə-bağırsaq sisteminin borusunun 

divarının sxematik təsviri. 

 

199 

downloaded from KitabYurdu.org

dabənzər  peristaltik  olaraq  gah  genəlir,  gah  da  yığılır  və  boru 

mənfəzindəki möhtəviyyatı yuxarıdan anusa doğru hərəkət etdirir. 

4. 

Seroz qişa

 

- tunica serosa - boruşəkilli üzvlərin xarici qişası 

olub, boş birləşdirici toxuma vasitəsilə əzələ qişası ilə birləşir. Boru 

divarında həlqəvi və uzununa əzələ qatları arasında vegetativ sinir 

sisteminin  sinir  hüceyrələrinin  yığılmasından  əmələ  gələn, 

peristaltikaya  nəzarət  edən  Averbax  sinir  kələfi  və  vəzilərin  şirə 

ifrazını tənzim edən Meysner kələfi yerləşir. Boru divarında çoxlu 

vəzilər  (clandulae)  olur.  Hüceyrələri  hər  hansı  bir  maye  (sekret, 

ekskret) ifraz etməyə uyğunlaşan üzvə 

vəz

 

deyilir. 

Vəzilər:

 

1) Təkhüceyrəli - (qədəhəbənzər olub, tənəffüs  yol-

larında,  bağırsaqlarda  olur),  selikli  sekret  ifraz  edir;  2)  çox- 

hüceyrəli  vəzilərinin  bir  qisminə  (divar  daxili) 

intramural  vəzilər

 

(mədə,  bağırsaq  divarında)  deyilir.  Digər  qisim  vəzilər  isə  divar 

arxasında (divar arxası) 

ekstramural vəzilər

 

deyilir. Bunlar boruya öz 

axacaqları  vasitəsilə  birləşir  (qaraciyər,  mədəaltı  vəzi,  ağız  suyu 

vəzilər) və s. Vəzilər quruluş və funksiyalarına görə: 

1) 

Endokrirı

 

və  ya 

daxili  sekresiya  vəziləri.

 

Buraya  qalxa- 

nabənzər  vəzi,  qalxanabənzər  ətraf  vəzi,  böyrəküstü  vəziləri, 

hipofiz və epifiz aiddir. 

2) 

Ekzokrin  vəzilər

 

-  xarici  sekresiya  vəzilərinə  deyilir.  Ağız 

suyu vəziləri, qaraciyər, tər və piy vəziləri, süd vəziləri və s. 

3) 

Qarışıq  vəzilər 

-  həm  daxili,  həm  də  xarici  sekresiyaya 

malikdir.  Buraya  mədəaltı  vəzi,  xayalar,  yumurtalıqlar  aiddir. 

Bəzilər ifrazetmə mexanizminə görə də üç qrupa bölünür: 

1)  Halokrin; 2) Apokrin; 3) Merokrin. 

13.2. Həzm kanalı 

Həzm kanalı ağız boşluğu ilə başlayır (Cavum oris) (şəkil 1 

və 2). 

Ağız boşluğunda bir neçə üzvlər: 

200 

downloaded from KitabYurdu.org

1)  Dodaqlar (Labia); 

2)  Yanaqlar (Buccae); 

3)  Dişlər (dentes); 

4)  Dil (lingua s glossa); 

5)  Damaq (palatium); 

6)  Ağız suyu vəziləri (glandula salivates). 

Qida  ağız  boşluğunda  müəyyən  dərəcədə  hazırlandıqdan 

sonra,  əsnək  deşiyi;  7)  (Isthmus  faucium)  vasitəsilə,  8)  udlağa 

(pharjncx)  burada  da  udulub  qida  borusuna;  9)  (oesophagus) 

ötürülür.  Qida  borusu  udulmuş  qidanı  mədəyə,  10)  (Venticulus 

gaster) çatdırır. 

Mədəyə  gəlmiş  qida  maddələri  kimyəvi  təsirə  məruz  qalır. 

Gövşəyən heyvanlarda mədə dörd hissədən ibarətdir. 

1.  İşkənbə - rumen. 

2.  Tor - reticulum. 

3.  Kitabça - omasum. 

4.  Qursaq və ya şırdan - ovamasum. 

Mədədən sonra qida nazik bağırsağa (Intesinum tlnue) keçir. 

Nazik bağırsaq üç şöbəyə bölünür: 

1)  Onikibarmaq bağırsaq - intesinum duadanum; 

2)  Acı bağırsaq - intesinum zeimum; 

3)  Qalça bağırsaq - intesinum ileum. 

Qida əsasən nazik bağırsaqda sorulur. Onikibarmaq bağırsağa 

qaraciyər və mədəaltı vəzinin axarı açılır. Bu vəzilərin inkişafı da 

həzm  üzvlərinin  borusu  ilə  əlaqədardır.  Nazik  bağırsaqda  sorula 

bilməyən  hissələr  yoğunbağırsağa  (intesinum  crassum)  keçir. 

Yoğunbağırsaq da üç şöbəyə bölünür. 

1)  Korbağırsaq - intesinum caccum; 

2)  Çənbərbağırsaq - intesinum colon (qalxan, köndələn, enən 

və S-ə bənzər); 

3)  Düzbağırsaq - intesinum rectum. _ 

Həzm sistemi üzvləri qidalı üzvi (zülal, yağ, karbohidrat) və 

qeyri-üzvi  (su,  mineral  duzlar)  maddələrin  qəbulu,  fıziki-  kimyəvi 

dəyişikliyə  uğradılması,  sorulub  qana  və  limfaya  keçməsi,  sorula 

bilməyən hissələrin  isə  kal  (nəcis,  peyin) şəklində bədəndən xaric 

edilməsi vəzifəsinə xidmət edir. 

201 

downloaded from KitabYurdu.org

13.3.  Həzm sistemi filogenezi 

Həzm sisteminin filogenezi - (tarixi inkişaf) cəhətdən digər 

üzvlər və sistemlərə nisbətən daha qədimdir. 

Təkhüceyrəlilərdən  amyöbda  həzm  prosesi  hüceyrənin 

daxilində gedir. Amyöb qidanı təkhüceyrəsi vasitəsilə tutur. Sonra 

bu  qidanı  protoplazmaya  daxil  edir.  Həzm  şirəsi  ilə  qidanı  əhatə 

edib,  həzm  vakuolunda  onu  həzm  edib,  sitoplazma  tərəfindən 

mənimsənilməmiş  lazımsız  hissə  bədən  səthi  ilə  xaric  edilir. 

Süngərlərdə,  bağırsaqboşluqlarda  gedən  hü-  ceyrədaxili  həzm 

1877-ci  ildə  ilə  dəfə  İ.İ.Meçnikov  tərəfindən  kəşf  edilmişdir. 

Çoxhüceyrəli  heyvanlardan  hidrada  həzm  prosesi  hüceyrə 

xaricində, həzm boşluğunda gedir. Hidra qidanı ağızətrafı qolcuqlar 

vasitəsilə tutur və sonra bu yem bağırsağa keçir. Qida hüceyrələr 

tərəfindən (qamçılı hüceyrələr qidanı amyöbvarı hüceyrəyə ötürür) 

tutulur və həzm vakuolu  əmələ gəlir.  Lazımsız hissə ağızla xaric 

edilir.  Deməli,  bağırsaq  boş-  luqlulardan  hidrada  həm 

hüceyrədaxili, həm də hüceyrəxarici həzm gedir. 

Onurğalıların əksəriyyətində və bir çox onurğasızlarda həzm 

prosesi  hüceyrədən  xaric  həzm  boşluğunda  gedir.  Ali  qurdlarda 

həzm kanalını (ağız-udlaq, qida borusu - çinadan, bağırsaq, anus) 

üç şöbəyə bölmək olar: ön, orta, arxa. 

Xordalılarda  -  Neştərçədə  həzm  sistemi  ağız  deşiyi  ilə 

başlanır. Qida ağızdan udlağa, oradan orta bağırsağa, lazımsız hissə 

anusla xaric edilir. 

Balıqlarda  -  Baş  bağırsaq,  gövdə,  bağırsaqlara  (ön,  orta, 

arxa)  bölünür.  Baş  bağırsağa  aid  olunan  ağız-udlaq  şöbəsi  həzm 

vəzifəsindən  əlavə,  tənəffüz  vəzifəsini  də  yerinə  yetirir.  Baş 

bağırsaqdan  suda  yaşayan  heyvanlarda  tənəffüz  vəzifəsini  ifadə 

edən  qəlsəmə,  quruda  yaşayan  heyvanlarda  isə  ağciyərlər  inkişaf 

edir.  Qida  borusu  və  mədəni  ön  bağırsaq  əmələ  gətirir.  Orta 

bağırsaq şöbəsi qaraciyər, mədəaltı vəziyə malikdir. Arxa bağırsaq 

yoğun bağırsaq şöbəsi adlanır. Və həzm olunmayan maddələri anus 

vasitəsilə xaricə atır. 

Amfibilərdə (suda-quruda yaşayanlar) ön bağırsaq (qida 

202 

downloaded from KitabYurdu.org

borusu,  mədə),  orta  bağırsaq  ayrı-ayrı  şöbələrə  bölünməmişdir. 

Arxa  bağırsaq  genişlənərək  kloakaya  açılır.  Öd  kisəsi,  qaraciyər, 

mədəaltı vəzi vardır. 

Reptililərdə  (sürünənlər)  -  Ağız-udlaq  şöbəsi  ikinci  sərt 

damağın əmələ gəlməsi sayəsində ağız boşluğu burun boşluğundan 

ayrılır.  Ağız  boşluğu  udlaqdan  ayrılmır.  Orta  bağırsaq  ilgəkləri 

çoxalır. Arxa bağırsaq - korbağırsaq və kloakaya ay- 

nhr. 

w

 

Quşlarda -Baş bağırsaq şöbəsinə aid edilən ağız və udlaq 

yumşaq damaq vasitəsilə bir-birindən ayrılır. 

Ön bağırsağın başlanğıcı, yəni qida borusu xeyli uzun olub 

döş boşluğuna daxil olmamışdan qabaq bəzi quşlarda genişlənərək 

çinadan əmələ gətirir. Qida borusundan sonra mədə gəlir ki, bu da 

iki  hissədən  ibarətdir  (vəzili  mədə,  əzələvi  mədə).  Orta  bağırsaq 

xeyli  uzun  olub,  onikibarmaq,  acı  və  qalça  bağırsaqlara  bölünür. 

Arxa  bağırsaq  şöbəsində  iki  ədəd  kor-  bağırsaq  vardır.  Arxa 

bağırsağın  sonu  genişlənərək  kloaka  əmələ  gətirir.  Bura  həm  də 

sidik və cinsiyyət üzvlərinin axarları açılır. 

Msməlihrdə  -  Ağız-udlaq  nahiyəsində  burun  boşluğunun 

ayrılması aydın görünür. Lakin udlaq tənəffüs, həm də həzm üçün 

müştərək yol olaraq qalır. Qida borusu mədəyə açı- 

hr. 

_ 

M

 

Orta bağırsaq (onikibarmaq, acı və qalça) bağırsaq şöbə-

lərinə bölünür. Arxa bağırsaq olduqca böyük dəyişikliyə uğrayır. 

Korbağırsaq, çənbərbağırsaq və düzbağırsaq şöbələrinə * 

bölünmüşdür. Bəzi məməlilərdə (gəmirici, meymun, yırtıcı hey-

vanlarda və insanlarda) korbağırsağm aşağı hissəsi uzanaraq 

soxulcanabənzər çıxıntı appendiks əmələ gətirir. 

İnsanda  appendiks  2-26  sm  olur.  Həzm  sisteminin  fılo- 

genezini  nəzərdən  keçirdikdən  sonra,  onun  dörd  bağırsaq  şö-

bəsindən ibarət olduğunu görürük: 

1)  Baş bağırsaq şöbəsi - ağız, udlaq; 

2)  Ön bağırsaq şöbəsi - qida borusu, mədə; 

3)  Orta  bağırsaq  şöbəsi  —  nazik  bağırsaqlar  (onikibarmaq 

bağırsaq, acı, qalça); 

203 

downloaded from KitabYurdu.org

4)  Arxa  bağırsaq  şöbəsi  -  (kor,  çənbər,  düz)  yoğunba- 

ğırsaqlar aiddir. 

Otyeyən heyvanların həzm kanalı, ətyeyənlərdən uzun olur. 

Şirinki bədənindən 3, itinki 5, qoyununku 25-28, qara- malınkı öz 

gövdəsindən  20  dəfə  uzundu.  Yemin  həzmi  itlərdə  12  saat, 

gövşəyənlərdə 7-8 gün, atlarda 3-4 gün çəkir. 

Həzm  kanalının  mayası  -  ilk  bağırsaq  borusu  endoblas-  tik 

qovucuğun rüşeym daxilinə soxulan hissəsindən əmələ gəlir. Həzm 

kanalı rüşeym inkişafının ilk dövründə sadə boru şəklində olur. 

Bağırsaqda  diferensasiya  embriogenezin  ilk  mərhələlərində 

başlayıb, postnatal inkişafın 6-7-ci ilində başa çatır. 

MƏDƏ-BAĞIRSAQ TRAKTININ FUNKSİYALARI HAQQINDA 

ÜMUMİ TƏSƏVVÜRLƏR 

13.4.  Tənzim mexanizmləri 

Daxili və xarici sinir sistemi. Mədə-bağırsaq sistemi xüsusi 

entral  və  ya  daxili,  həmçinin  «bağırsaqbeyni»  adlanan  sinir 

sisteminə  malikdir.  Bu  sistem  vegetativ  sinir  sistemindən  asılı 

olmadan fəaliyyət göstərir, mədə və bağırsağın motor və sekresiya 

fəallığını təmin edir. Bu sinir toru iki şöbədən ibarətdir. 

1)  Əzələarası  Averbax  torundan  -  Uzunsov  və  sirkulyar 

(üzükvarı və ya dairəvi) əzələ qatları arasında yerləşir. 

2)  Selikatlı  Meysner  torundan  sirkulyar  əzələ  (uzunvarı  və 

ya dairəvi əzələlər) qatla, selikaltı, əzələ qat arasında yerləşir (şəkil 

2). 

Averbax torunun lifləri saya əzələ efferent lifləri uzunsov və 

sirkulyar əzələ qatlarının hüceyrələrində qurtarır; onlar əzələlərin 

tonusunun və onların təqəllusunun ritmini tənzim edir. Selikaltı, tor 

- yəni Meysner toru isə əsas epitel hüceyrələrinin sekretor fəallığını 

tənzim  edir.  Hər  iki  torun  afferent  lifləri  me-  xanoreseptorlar  və 

ağrı reseptorlarından sensor siqnalları 

204 

downloaded from KitabYurdu.org

MSS-nə nəql edir. 

Mədə-bağırsaq traktınm hərəki və şirə ifrazı fəallığına xarici 

vegetativ sinir sistemi əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir. 

Mədə-bağırsaq  traktı  parasimpatik  və  simpatik  sinir  sis-

teminin  lifləri  ilə  zəngin  təmin  olunmuşdur.  Azan  sinir  uzunsov 

beyindən  çıxan  preqanqlionar  lifləri  qida  borusu,  mədə,  nazik 

bağırsaqlar,  yoğun  bağırsağın  proksimal  hissəsini,  qaraciyər,  öd 

kisəsi və mədəaltı vəzini innervasiya edir, amma onurğa beyninin 

oma  nahiyəsindən  çıxan  liflər  isə  S-ə  bənzər  bağırsağı,  düz 

bağırsağı və anal dəlik nahiyəsini innervasiya edir. Mədə-bağırsaq 

traktım innervasiya edən parasimpatik sinir lifləri intramural (üzv 

daxili)  torun  düyünlərində  və  ya  tüpürcək  vəzilərin  divarında  və 

qaraciyərdə  yerləşən  düyünlərdə  qurtarır.  Preqanqlionar  sinirlər 

üçün  neyromediator  rolunu  düyün  hüceyrələrinin  membranında 

lokalizə  olunan  niko-  tin  reseptorları  ilə  qarşılıqlı  təsirdə  olan 

asetılxolin  yerinə  yetirir.  Asetilxolin  postqanqliyonar  sinir  ucları 

üçün  də  mediator  rolunu  oynayır.  Lakin  bu  halda  o  effektor 

hüceyrələrin mus- karin reseptorları ilə qarşılıqlı təsirdə olur. Çoxlu 

digər  bioloji  fəal  mediator,  peptidlər,  həmçinin  postqanqliyonar 

mediator  rolu  yerinə  yetirən  maddələr  mövcuddur;  buna  misal, 

vazofəal intersistal polipeptidi (VİP), enkefalinləri, P maddəsini və 

se- rotonini göstərmək olar. 

Mədə-bağırsaq traktım sinirləndirən preqanqlionar simpatik 

sinir  lifləri,  onurğa  beynin  5-12  ya  döş  və  1-3-ə  qədər  bel 

seqmentlərindən  xaric  olur.  Onlar  (qida  borusu,  mədə,  oniki- 

barmaq bağırsaq və mədəaltı vəzi) yuxarı (nazik bağırsaq və yoğun 

bağırsağın  yuxarı  hissəsi)  və  aşağı  müşariqə  düyünündə  (yoğun 

bağırsağın aşağı hissəsi və analdəlik) qurtarır. Preqanqlionar liflər 

üçün  -  asetilxolin,  postqanqlionar,  liflər  üçün  isə  noradrenalm 

neyromediator rolu oynayır. 

Həm  azan,  həm  də  simpatik  sinirlər  həmçinin  visseral  af- 

ferent liflərə malikdir. Bu liflər vasitəsilə mərkəzi sinir sisteminə 

daxil olan siqnallar hissiyatm yaranmasında iştirak edir.