Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 1 noyabr 2004-cü IL tarixli 816 saylı əmri ilə təsdiq olunub

AŞQABAD DÖVLƏT 

AZƏRBAYCAN TEATRI 

 

Türkmənistan Respublikasının paytaxtı Aşqabad şəhərində Azərbaycan teatrının fəaliyyətini 

iki mərhələyə bölmək olar. Birinci mərhələ ayrı-ayrı teatr dəstələrinin yaradıcılıqlarında təcəssüm 

tapıb (1904-1931). 

Keçən  əsrin birinci qərinəsinin sonlarında müxtəlif həvəskar teatr dəstələri bir truppada 

birləşərək dövlət statusu almaq uğrunda yorulmadan, məqsədyönlü səy və ehtirasla mübarizə 

aparıblar. 1932-ci ildə teatr xadimlərinin arzuları  həyata keçib. Kollektivin dövlət təsisath sənət 

ocağı kimi fəaliyyət göstərdiyi dövr (1932-1940) ikinci mərhələdir. 

Aşqabad  şəhərinin bünövrəsi 1889-cu ildə  əsasən azərbaycanlılar tərəfindən qoyulub və 

"Eşqabad" adlanıb. Bu şəhər Kaspi-Daşkənd dəmir yolunun çəkilməsi ilə əlaqədar olaraq, magistiral 

xəttin üstündə, kiçik bir aulun yerində salınıb. Tezliklə buraya İrandan, Qarabağdan,  Şirvandan, 

Gəncədən soydaşlarımız köçüblər. Əsasən ticarətlə və sənətkarlıqla məşğul olan azərbaycanlılar ana 

dilində  və türk-rus adında məktəblər açıblar. Belə bir münbit zəmində Azərbaycan milli 

mədəniyyətinin müxtəlif sahələrinin inkişafına da şərait yaranıb. Daha çox isə musiqi və teatr 

sənətləri inkişaf tapıb. 

---

Aşqabad şəhərində Azərbaycan dilində ilk teatr tamaşası hazırda oranın əsas sakinləri olan 

türkmənlərin teatrının təşəkkülündən iyirmi üç il əvvəl göstərilib. Bu tarixi mədəniyyət hadisəsi 

1904-cü il Novruz bayramı ərəfəsində, su çərşənbəsi günündə baş verib. Şəhər ziyalısı Əsgər bəy və 

qocaman müəllim  Əkbər bəy Tahirov qardaşlarının təşəbbüsləri, təşkilatçılıqları  və  rəhbərlikləri, 

Aşqabad məktəbi şagirdlərinin yaxından iştiraki ilə tamaşa göstərilib. Əkbər bəyin təklifi ilə tamaşa 

üçün dramaturq Nəcəf bəy Vəzirovun "Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük" ("Hacı  Qəmbər") 

komediyası seçilib. Tamaşa Aşqabadda kütləvi tədbirlər keçirmək üçün ən  əlverişli yer sayılan 

Dobrojanski sirkinin binasında göstərilib. Bu binaya xalq arasında "Padşahlıq sirki" də deyilirdi. 

Tamaşaya azərbaycanlılarla yanaşı, digər millətlərin ziyalıları da gəlmişdilər.  İlk teatr 

tamaşası gözlənildiyindən də çox uğur qazandı  və bundan ruhlanan həvəskarlar bir müddət sonra 

Mirzə  Fətəli Axundzadənin "Müsyö Jordan və  dərviş  Məstəli  şah" məsxərəsmi hazırladılar. Az 

sonra Nəcəf bəy Vəzirovun "Müsibəti-Fəxrəddin" faciəsi oynanıldı. 

Qısa müddətdə Tahirov qardaşlarının  ətrafına çoxlu teatr həvəskarı  cəmləşdi və onlar, 

əsasən, Novruz, Qurban, Orucluq... bayramlarında tamaşalar göstərməyi ənənəyə çevirdilər. Bu işdə 

müəllimlər və  şagirdlər daha fəal çalışırdılar. Mümtaz Əsgərov (məşhur  ədəbiyyatşünas Salman 

Mümtaz), Məcid Əfəndiyev, Cəfər bəy Tahirov, Əli Məmmədov kimi ziyalılar səhnə həvəskarlarına 

yaxından qayğı göstərir və özləri də hazırlanan tamaşalarda aktyorluq edirdilər. Onların təşəbbüsü 

ilə osmanlı  ədibi Namiq Kamalın "Vətən" ("Vətən, yaxud Silistirə") dramı yerli teatrsevərlərə 

göstərilib. 

1908-ci ildən başlayaraq Aşqabadda teatr həvəskarları "Firudini" məktəbi yanında truppa 

kimi formalaşaraq, daha səmərəli fəaliyyətə başlayıblar. Tədricən truppada peşəkar aktyorluğa meyil 

göstərən bacarıqlı  və istedadlı  gənclər toplaşıblar. Hazırlanan tamaşaların  əsasını Mirzə  Fətəli 

Axundzadənin komediyaları, Nəcəf bəy Vəzirovun "Müsibəti-Fəxrəddin", "Hacı  Qəmbər", "Ev 

tərbiyəsinin bir şəkli", "Daldan atılan daş topuğa dəyər", Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Bəxtsiz 

cavan", "Dağılan tifaq", "Ağa Məhəmməd  şah Qacar", "Ac həriflər", "Pəri cadu", Rəşid bəy 

Əfəndiyevin "Saqqalın kəraməti", "Qonşu qonşu olsa, kor qız ərə gedər", Sultanməcid Qənizadənin 

"Xor-xor", "Dursunəli və ballıbadı", Nəriman Nərimanovun "Nadir şah",  "Şamdan bəy", Ceyhun 

Hacıbəylinin təbdilində İvan Turgenevin "Pulsuzluq", yerli, müəllim Yusif Heydərzadənin "Vəfalı 

Şərəf", "Kəbinim halal, canım azad", Rza Zaki Lətifbəyovun "Köhnə Türkiyə" əsərləri təşkil edirdi. 

Həvəskarlar Üzeyir bəy və Zülfüqar bəy Hacıbəyov qardaşlarının opera və operettalarını da səylə 

oynayırdılar. 

Bakıda məşhur olan Hüseyn Ərəblinski,  Ələkbər Hüseynzadə, Sidqi Ruhulla, Abbasmirzə 

Şərifzadə, Şura Olenskaya, Cəlil Bağdadbəyov, Əhməd Qəmərli, Əhməd Anatollu kimi aktyorların 

Aşqabada müxtəlif illərdəki qastrol səfərləri burada teatrın daha geniş miqyasda fəaliyyətinə təkan 

verib. Aşqabadın teatr fədailəri Orta Asiyanın Mərv, Taxtabazar, Firuzə, Bayraməli, Qızılarvad, 

krasnavodsk, Buxara, Cərco  şəhərlərində  də teatr tamaşaları göstərir və bu yerlərdə azərbaycanca 

teatr dərnəkləri yaradırdılar. 

1916-1920-ci illərdə Aşqabadda "Firudini" truppası ilə yanaşı, "Müzəffəri" məktəbi ətrafında 

birləşmiş teatr dəstəsi də  səmərəli çalışıb. 1919-cu ildə  şəhərin  əsas teatr qüvvələri birləşərək 

"Hüseyn Ərəblinski adına Azərbaycan musiqi-dram dərnəyi" (qısaca "Ərəblinski truppası" adlanıb) 

yaradıblar. Eyni zamanda "5 nömrəli Azərbaycan dram dəstəsi", "Mərifət" truppası  ətrafında 

qabiliyyətli teatr həvəskarları  cəmləşiblər və onlar teatrın fəaliyyət coğrafiyasını qat-qat 

genişləndiriblər. 

Bu teatr dəstələrində  Əziz Cavadov, Sultan Muradov, Həbib Məlikov, Qulam Məmmədli 

(Makedonski), Rzaqulu Abdullazadə, Mirzə  Səmədov, Yədulla Rzayev, Ağabala Həbibov, Mehdi 

Mehdiyev,  Əta (Ətəulla) Kazımovski, Aslan Hacıyev kimi kifayət qədər səhnə  təcrübəsi toplamış 

teatr həvəskarları toplaşmışdılar. 

Onlar teatr dəstələrinin sabit repertuarı  uğrunda səylə çalışır, milli dramları, faciələri, 

komediyaları, opera və operettaları oynamaqla bərabər, tərcümə  əsərlərini, təbdil və iqtibasları da 

---

tamaşaya hazırlayırdılar. Maraqlı hadisədir ki, Hüseyn Cavidin "İblis" və  "Şeyda" faciələri, Cəfər 

Cabbarlınm "Nəsrəddin  şah" dramı  İlk dəfə 1919-cu ildə  məhz Aşqabadda tamaşaya qoyulub. 

"İblis" faciəsi, ümumiyyətlə, Cavidin ilk dram əsəri Bakıda birinci dəfə 1920-ci ilin dekabrında 

səhnə həyatı qazanıb. 

Aşqabad Azərbaycan Teatrı 1920-1931-ci illərdə özünün daha əzəmətli yaradıcılıq 

mərhələsini yaşayıb. Tamaşalar Dobrojenski sirkində, "Sport" klubunda (sonralar "Şura teatrı" 

adlanıb) göstərilirdi. Repertuarın  əsasını Mirzə  Fətəli Axundzadənin, Nəcəf bəy Vəzirovun, 

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin pyesləri, Üzeyir bəy Hacıbəyovun operaları  və operettaları ilə 

yanaşı, Cəfər Cabbarlının, Hüseyn Cavidin, Cəlil Məmmədquluzadənin, Süleyman Sani Axundovun 

müxtəlif janrlı əsərləri təşkil edirdi. Dünya ədəbiyyatından Jan Batist Molyerin, Nikolay Qoqolun, 

Vilyam Şekspirin, Fridrix Şillerin yaradıcılığı da repertuar tərtibində diqqət mərkəzində idi. 

Aktyorların sırasına Əbdüləli Ələkbərov (Bosforski), Fəridə Mustafina, Klavdiya Həbibova, 

Əsgər Babayev, Hüseyn Həsənov, Yaqub Nasirli (o, pyeslər də yazıb), Xavər Nasirli, Həyat 

Musayeva, Hilal Qəmbərov, Əkbər Əliyev, Bəhram Kərimov da daxil olmuşdular. Yerli ziyalı Sabit 

Manafzadə teatr dəstələri üçün "Şərq", "Talan-talan", "Münafiqlər", "Divan" pyeslərini yazmışdı və 

özü həm rejissorluq, həm də aktyorluq etmişdir. 

1931-ci ildən azərbaycanlı teatr həvəskarları,  əsasən, bir truppada cəm olaraq kollektivə 

dövlət statusu almaq üçün ciddi repertuar qurmağa başladılar. Dəstənin adı afişa və tamaşa 

proqramlarında Aşqabad Türk (Azərbaycan - İ.R.) Dramı (ATD) adı ilə təqdim olunurdu. Kollektiv 

il  ərzində beşdən çox premyera oynamışdı. Bir il sonra isə Türkmənistan Maarif Komissarlığı 

nəzdində  Aşqabad Dövlət Azərbaycan Teatrı açmaq qərara alındı. Bakıdan Milli Dram Teatrının 

məşhur aktyoru Rza Əfqanlı kollektivə baş rejissor dəvət olunmuşdu. O, Aşqabada gəlincə 

quruluşçu rejissorluğu Rzaqulu Abdullazadə, Əsgər Babayev və Əziz Cavadov ediblər. 

Truppa yerli həvəskarlardan təşkil edildi və Bakı Teatr Məktəbinin bir neçə  məzunu da 

buraya göndərildi. Kollektivin repertuarında Cəfər Cabbarlının "Almaz", "Sevil", "1905-ci ildə", 

"Yaşar", Üzeyir bəy Hacıbəyovun "Məşədi İbad", "Leyli və Məcnun", "Əsli və Kərəm", "Arşın mal 

alan", konstantin Trenyovun "Düşmənlər" ("Lyubov Yarovaya"), Zülfüqar bəy Hacıbəyovun "Aşıq 

Qərib", Vano Mçedaşvilinin "Qaçaq Kərəm"  əsərlərinin tamaşaları vardı. Buna baxmayaraq, 

kollektiv dövlət statusu almaq cəhdində teatrın ilk tamaşası üçün Cəfər Cabbarlının "Almaz" 

(quruluşçu rejissor Rzaqulu Abdullazadə) və  Şamaxı sakini Aleksandr Şirvanzadənin "Namus" 

dramlarını hazırladı (quruluşçu rejissor Əziz Cavadov). 

Teatr öz pərdələrini 1932-ci il noyabrın 27-də "Namus" tamaşası ilə açıb. Tamaşada  əsas 

qadın rollarını teatra təzəcə  qəbul olunmuş aktrisalardan Nərgiz Yusifova, Tənzilə Dadaşova və 

Nazənin Rzayeva oynayıblar. 

Sənət ocağının adı afişalarda belə verilirdi: Az Millətlər Dövlət Teatrosu ("Natsmen" 

teatrı). Kollektiv bu adla bir neçə il işlədi. "Az millətlər evi" ("Natsmen evi") binası teatnn 

sərəncamına verildi. Bu binanın həm "qış salonu", həm də "yay salonu" vardı. Yay aylarında 

tamaşalar yay salonunda və şəhər bağında oynanılırdı. 

Rza  Əfqanlı  Aşqabadda bir il baş rejissor kimi çalışıb və bu müddət  ərzində  Cəfər 

Cabbarlının "Almaz", "Yaşar", "1905-ci ildə", "Sevil", Hüseyn Cavidin "Şeyx Sənan", Vilyam 

Şekspirin "Otello", Üzeyir bəy Hacıbəyovun "Əsli və Kərəm", "Leyli və Məcnun", "Arşın mal alan", 

"Məşədi  İbad", Zülfüqar bəy Hacıbəyovun "Aşıq Qərib" pyeslərinə, operalarına və operettalarına 

maraqlı quruluşlar verib. 

1934-cü ilin noyabrında isə baş rejissorluq vəzifəsinə birilliyə yenə Bakıdan Yusif Yulduz 

dəvət edilib. Bakıda, Naxçıvanda,  İrəvanda, Tiflisdə maraqlı tamaşalar hazırlamış rejissor 

Aşqabadda Cəfər Cabbarlının "Od gəlini", fransız dramaturqu Jan Batist Molyerin "Cancur Səməd", 

Osmanlı ədibləri Əbdülhəq Hamidin "Hind qızı", Şəmsəddin Saminin "Dəmirçi Gavə", türkmən Ata 

Niyazovun "Qızıl orden" əsərlərini tamaşaya hazırlayıb. 

---

Bir ildən sonra Yusif Yulduzun ezamiyyət müddəti sona çatıb və o, Bakıya qayıdıb. Teatra 

baş rejissor Aşqabad Dövlət Rus Dram Teatrında işləyən Yakov Feldman təyin olunub. Onun ən 

maraqlı quruluşları Fridrix Şillerin "Qaçaqlar", Valentin katayevin "Çiçəklər yolu", Boris 

Lavrenyovun "Hücum" dramlarına verdiyi səhnə təfsirləri sayılır. 

1935-1936-cı illərdə teatrın repertuarında mühüm yer tutan əsərlər arasında aktyor və rejissor 

İbrahim Helminin quruluş verdiyi "Arşın mal alan", "Leyli və  Məcnun", Həsən Qafarovun 

hazırladığı "Arşın mal alan", "Evliykən subay" (Zülfüqar bəy Hacıbəyov) tamaşaları da olub. 

1935-ci ildən kollektivin adı rəsmi olaraq belə yazılıb: Aşqabad Dövlət Türk Teatrı. 1937-

ci ildə teatr Yakov Feldmanın quruluşunda Mirzə  İbrahimovun "Həyat" dramının tamaşasını 

repertuara daxil edib. Tamaşanın premyerası noyabrın 5-də oynanılıb. Həmin gündən isə sənət ocağı