Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 1 noyabr 2004-cü IL tarixli 816 saylı əmri ilə təsdiq olunub
Yüklə 3,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
MİLLİ OPERETTA
JANRININ TƏŞƏKKÜLÜ
Uzeyir Hacıbəyov ilk milli Azərbaycan operası "Leyli və Məcnun"u bəstələyəndən sonra (ilk tamaşa 12 yanvar 1908-ci ildə göstərilib) "Şeyx Sənan" operasını hasilə gətirib. Dahi bəstəkar iki operanın ardınca 1909-cu ildə "Ər və arvad" operettasını tamamlayıb. Martın axırlarında təzə janrlı əsərini "Nicat" mədəni-maarif cəmiyyətinin teatr və ədəbiyyat komissiyasına verib. "Ər və arvad" bəyənilib götürülsə də, onun tamaşaya hazırlanması bir ildən çox çəkib. "Ər və arvad" operettasını tamaşaya Hüseyn Ərəblinski hazırlayıb. Üzeyir bəyin benefisinə tamaşaya qoyulan "Ər və arvad" ilk dəfə 1910-cu il mayın 24-də Bakıda Nikitin qardaşlarının sirk binasının ("Nikitin teatrı"da deyilir) səhnəsində göstərilib. Tamaşanın dirijoru Üzeyir bəy özü idi. Rolları Hüseynqulu Sarabski (Mərcan bəy), Əhməd Ağdamski (Minnət xanım), Məmmədhənifə Terequlov (Səfi), Kərimov (Gülpəri), Mirzağa Əliyev (Kərbəlayı Qubad), kələntərov (Yetər), Rüstəm Kazımov (Rüstəm), Cəlal Paşayev (Heydər), Nəzərov (Nəcəf), Quliyev (Hüseyn) ifa ediblər. Tamaşanın bədii rəhbəri Əbülfət Vəli (Vəliyev) idi. Üzeyir bəyin "Ər və arvad" tamaşası ilə Azərbaycanda yeni janrın-operetta janrının və yeni bir teatrın - Musiqili komediya Teatrının bünövrəsi qoyulub. Beləliklə, Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrının tarixi 24 may 1910-cu ildən başlayır. Üzeyir bəy Hacıbəyov ikinci operettası "O olmasın, bu olsun"u 1910-cu ildə yazıb. Əsər daha çox "Məşədi İbad" adı ilə tanınır. "Məşədi İbad"ın premyerası 25 aprel 1911-ci ildə Mayılov teatrının (indiki opera teatrı) binasında oynanılıb. Tamaşanın quruluşçu rejissoru Hüseynqulu Sarabski həmçinin Sərvərin partiyasını oxuyub. O, uzun illər bu rolun ən gözəl ifaçısı olmuşdur. Digər rolları "Nicat"ın aktyorları Mirzağa Əliyev (Məşədi İbad), Əhməd Ağdamski (Gülnaz), Məmmədhənifə Terequlov (Həsən bəy), Ələkbər Hüseynzadə (Hambal. Sonralar bu rolu Əhməd Anatollu oynayıb) ifa ediblər. "Məşədi İbad" əvvəlcə üç pərdədən ibarət olub. Bəstəkar hamam səhnəsini əsərə 1915-ci ildə əlavə edib. Üzeyir bəy Hacıbəyov bəstələdiyi operettaların üçünün də librettosunu özü yazıb. Dahi Üzeyir bəyin böyük qardaşı Zülfüqar Hacıbəyov üç operetta yazıb və musiqisini də özü bəstələyib. O, "Əlli yaşında cavan"ı 1909-cu ildə, "Varlı"nı və "Evliykən subay"ı 1911-ci ildə tamamlayıb. "Varlı" operettası əsasən "On bir yaşlı arvad", bəzən də "On bir yaşlı gəlin" adları ilə oynanıb. Bəstəkar "Evliykən subay"ı Naxçıvanda yazıb və 1912-ci ildə oynanılmasına icazə verilməsi üçün operettanın əl yazısını Tiflisə göndərib. Təxminən bir il sonra əsərin Qafqazda səhnəyə qoyulmasma icazə verilib. "On bir yaşlı arvad" operettasının ilk tamaşası 26 may 1911-ci ildə Tiflis Zadəgan (Dvoryan) teatrının binasında Azərbaycanlı səhnə həvəskarları tərəfindən hazırlanıb. Bakıda isə həmin əsər birinci dəfə 2 may 1914-cü ildə Tağıyev teatrının binasında "Səfa" mədəni-maarif cəmiyyətinin teatr truppası tərəfindən göstərilib. Zülfüqar bəyin "Əlli yaşında cavan" operettası ilk dəfə Tiflisdə Zadəgan teatrında, 1911-ci il avqustun 10-da göstəri-lib. Bu tamaşa da uğurla keçib. Zülfüqar bəy elə Tiflisdəcə bir truppa yaradıb və onlar İrəvana, Naxçıvana, Culfaya, oradan isə İrana qastrol səfərinə çıxıblar. Repertuarda "Məşədi İbad", "Əlli yaşında cavan", "On bir yaşlı arvad" operettaları olub. Qastrol üçün Bakıdan aktyor Mirzağa Əliyev dəvət edilib. Tamaşalarda onun əsas yöndaşı Göyərçin xanım idi. "Əlli yaşında cavan" operettası 1912-ci il aprelin 27-də Bakıda, Nikitin qardaşlarının teatr- sirkində tamaşaya qoyulub. Əsərin musiqisini nota Üzeyir bəy Hacıbəyov salmışdı və bu tamaşanın dirijorluğunu da o etmişdi. Zülfüqar Hacıbəyovun "Evliykən subay" (11 fevral 1913) və "Əlli yaşında cavan" (3 mart 1914) operettaları Hacıağa Abbasovun və bəstəkarın özünün rejissorluğu ilə Bakıda "Səfa" truppası tərəfindən də oynanılıb. Kəblə Hacı rolu ("Evliykən subay") Hacıağa Abbasovun ən yaxşı rollarındandır. Bu aktyor həmin dövrdə tənqid və tamaşaçılardan "Komikbuf" qiymətini alıb. "Nicat" cəmiyyəti 1912-ci il sentyabrın 15-də özünün teatr truppasının siyahısını və repertuar planını təsdiqləyib. İmran Qasımovun sədrliyi ilə keçən iclasın qərarına əsasən sentyabrın 31-də aktyorlarla 1 oktyabr 1912-ci ildən, 1 iyun 1913-cü ilə qədər müqavilə bağlanıb. Truppaya Hüseynbala (Hüseyn) Ərəblinski, Hüseynqulu Sarabski, Mirmahmud Kazımovski, Hacıağa Abbasov, Rüstəm Kazımov, Əhməd Məlikov (Qəmərli), Əliş Haqverdiyev, Nurməhəmməd Məhəmmədov, Məmmədrəhim Abbasov, Ağadadaş Həsənov, Cəlil bəy Bağdadbəyov, Xəlil Hüseynov, Əbülhəsən Anaplı, Məmmədbağır Əlinski, Əliislam Dadaşov (Əli İslam) Ələkbər Hüseynzadə, Məmmədhənifə Terequlov və Mirzə Muxtar Məmmədov və sairə aktyorlar daxil olublar. Təsdiqlənmiş repertuar planında çoxlu dram və opera əsərləri ilə bərabər, "Məşədi İbad", "Ər və arvad", "Evliykən subay", "Əlli yaşında cavan", Mirmahmud Kazımovskinin "Vurhavur" operettaları da vardı. Ancaq "Nicat"ın rəhbərliyi Moskvada təhsildə olan Üzeyir bəylə bağlanmış müqavilənin hüquqi tərəflərini pozmuşdu. Müslüm bəy Maqomayev 1912-ci ildən opera və operetta tamaşalarında fəal şəkildə dirijorluq etməyə başlayıb. O, Üzeyir bəylə bacanaq və dost idi. Məmmədhənifə Terequlov isə onların qaynı idi. Müslüm bəyin bacarıq və qabiliyyəti tezliklə səhnə fədailəri arasında ona xüsusi rəğbət qazandırıb. Üzeyir bəy Hacıbəyov 1911-ci ildə əvvəl Moskvaya və sonra Peterburq şəhərinə ali musiqi təhsili almağa gedib. Orada "Arşın mal alan" operettasını tamamlayıb və əsəri Bakıya, Hüseynqulu Sarabskiyə göndərib. Tezliklə dünya şöhrəti qazanan bu əsər Bakıda ilk dəfə 25 oktyabr 1913-cü ildə Tağıyev teatrının binasında oynanılıb. Tamaşaya dirijorluğu Müslüm Maqomayev edib. Premyera tamaşasında rollar belə bölünmüşdü: Əsgər - Hüseynqulu Sarabski, Gülçöhrə - Əhməd Ağdamski, Soltan bəy - Ələkbər Hüseynzadə, Vəli - Xəlil Hüseynov, Telli - Şura Olenskaya, Asya - Yeva Olenskaya, Süleyman-Məmmədhənifə Terequlov, Cahan xala -Gülsabah... Tamaşanı "Nicat" cəmiyyətinin teatr truppası ilə rejissor-aktyor Hüseynqulu Sarabski hazırlamışdı. "Arşın mal alan" tamaşası o dövr üçün görünməmiş uğur qazanıb. Üzeyir bəy Hacıbəyov özü Peterburqda olduğu üçün bunları görməyib. "Arşın mal alan", həm də "Məşədi İbad" operettaları 1913 - 1920-ci illərdə Tiflisdəki, İrəvandakı, Təbrizdəki Aşqabaddakı Azərbaycan teatr həvəskarları tərəfindən dəfələrlə tamaşaya qoyulub. Üzeyir bəy Hacıbəyovun operettaları bu illərdə İranda, Türkiyədə, Volqaboyu şəhərlərdə, Orta Asiyada geniş şöhrət qazanıb. Bakıda 1914-cü ildən başlayaraq iki musiqili teatr truppası fəaliyyət göstərib. Biri "Operetta truppası" adlanıb və rəhbəri də Zülfüqar bəy Hacıbəyov olub. Onlar əsasən Zülfüqar bəyin "Evliykən subay", "Əlli yaşında cavan", hərdən "On iki yaşında gəlin" operettalarını, aktyor və rejissor Mirmahmud Kazımovskinin "Vurhavur" musiqili komediyasını göstərirdilər. "Vurhavur"un musiqisini işləyən və tamaşanın dirijoru David Slavinski olub. Vodevil xarakterli əsərin ilk tamaşası Kazımovskinin öz rejissorluğu ilə Tağıyev teatrında 1915-ci il oktyabrın 15-də oynanılıb. Paytaxtda mövcud olan digər musiqili teatr truppası "Müsəlman opera truppası" adlanıb. Bu truppa Üzeyir bəyin nəzarətində olsa da, ona rəhbərliyi və baş rejissorluğu Hüseynqulu Sarabski, dirijorluğu Müslüm Maqomayev ediblər. "Nicat" cəmiyyəti teatr truppasının opera-operetta bölməsi də vardı. 1914-cü ilin yanvar günlərində "Nicat" cəmiyyətinin teatr bölməsində musiqili teatr şöbəsi də yaradılıb. Bu addım opera və operetta janrlarının populyarlığından, tamaşaçıların maraq dairəsinin genişliyindən irəli gəlmişdi. 1916-cı ilin yanvarında yığma teatr dəstəsi Mirmahmud Kazımovskinin rejissorluğunda Sultan Muradovun "Kəblə Xudu" və Süleyman Səfərovla İsgəndər bəy Məlikovun "Xırdavat alan" musiqili komediyalarını oynayıblar. Sözsüz ki, hər iki əsər həm mətncə, həm də musiqi tərtibincə
Üzeyir bəyin operettalarından qat-qat zəif idi. Ancaq bu tamaşalar operetta janrında milli teatrın inkişafı, ona maraq dairəsmin genişlənməsi baxımından müəyyən əhəmiyyət daşıyır. 1916-cı ilin avqustunda "Zülfüqar bəy və Üzeyir bəy Hacıbəyov qardaşlarının müdiriyyəti" truppası yaradılıb. Əvvəl müdiriyyətin (truppanın) adı belə idi: "Hacıbəyov qardaşlarının opera və operet dəstəsi". "Dəstə" sözü rus dilli qəzetlərdə "dərnək" ("Krujok") kimi verilmişdi. Az sonra dram əsərlərini də oynamağı qərarlaşdıran dəstə özünün afişa və proqramlarında, rəsmi sənədlərində "Zülfüqar bəy və Üzeyir bəy qardaşlarının müdiriyyəti" yazmağı üstün tutdu. Qısa şəkildə isə "Müdiriyyət" kimi yazılıb. Truppanın ilk operetta tamaşası 1916-cı il sentyabrın 30-da Tağıyev teatrında göstərilən "Arşın mal alan" əsəri olub. Tamaşaya rejissorluğu Abbasmirzə Şərifzadə edib və əsas rolları Hüseynqulu Sarabski (Əsgər), Şura (Aleksandra) Olenskaya (Asya), Əhməd Ağdamski (Gülçöhrə), Rza Darablı və Əbülhəsən Anaplı (Vəli), Ələkbər Hüseynzadə (Soltan bəy) oynayıblar. Opera-operetta truppası 1920 - 1925-ci illərdə (avqust ayına kimi) bugünkü Akademik Milli Dram Teatrının nəzdində olub. Kollektivin repertuarında "Arşın mal alan", "Məşədi İbad", "Evliykən subay", "Əlli yaşında cavan" operettaları da xüsusi yer tutub. Truppa 12 dekabr 1921-ci ildə Müslüm Maqomayevin "Molla Nəsrəddinin qazanı" musiqili vodevilini ilk dəfə oynayıb. 1925- ci ilin avqustunda truppa bugünkü Opera və Balet Teatrının nəzdinə keçib. Opera teatrı 1929 -1930- cu illərin teatr repertuarı planına Müslüm Maqomayevin "Xoruz bəy" operettasını daxil etmişdi. Ancaq mətni və partiturası bəstəkarın arxivində saxlanan əsər tamaşaya qoyulmayıb. Həmçinin Məşədi Cəmil Əmirovun "Namuslu qız" operettası plana salmsa da, oynanılmayıb. İldən-ilə Azərbaycan milli əsərlərinə geniş yer verməyə çalışan Opera və Balet Teatrı 1931- ci ilin iyununda Özbəkistanın paytaxtı Daşkəndə qastrola gedəndə "Arşın mal alan" və "Məşədi İbad" operettalarını öz repertuarına əlavə etmişdi. Bir neçə il əvvəl isə teatr "Məşədi İbad" operettasını AMDT-nin rejissoru Əlihüseyn Rzayevin quruluşunda və Əfrasiyab Bədəlbəylinin dirijorluğunda oynamışdı. İlk tamaşalarda rolları Mirzağa Əliyev (Məşədi İbad), Məhəmməd Nuri və Məmmədtağı Bağırov (Rüstəm bəy), Qacar Xurşid, Məhbubə Zeynallı, Qəmər Ağazadə və Həqiqət Rzayeva (Gülnaz), Hüseynağa Hacıbababəyov və Xanlar Haqverdiyev (Sərvər), Hə-qiqət Rzayeva və Məryəm Babayeva (Sənəm), Aslan Tahirov və Əli Zeynalov (Həsən bəy), Əhməd Anatollu və Əlövsət Sadıqov (Hambal), Əli Qurbanov, Bağır Cabbarzadə və Zülfüqar Sarıyev (Hamamçı), Əli Zeynalov və Məhəmməd Nuri (Qoçu Əsgər), Xanlar Haqverdiyev və Zülfüqar Sarryev (Usta Məhərrəm) ifa ediblər. Opera teatrının Daşkənddən qastroldan qayıtdıqdan sonra oynadığı "Məşədi İbad" tamaşasının quruluşunu isə Soltan Dadaşov vermişdi. Premyerası 1931-ci ilin noyabrında göstərilən tamaşanın rəssamı Kovalenko, ikinci rejissoru Hüseynqulu Sarabski idi. Şirvani operettaya lüzumsuz yerə və heç bir estetik təsir gücü olmayan proloq yazmışdı. Məşədi İbadın müamiləçisi Tula Rəcəb (Lütfəli Abdullayev və Zülfüqar Sarıyev) və Dilmanc (İsmayıl Eloğlu) kimi tiplərin və proloq operettaya əlavə edilməsi tamaşaya ciddi ağırlıq gətirmişdi. Rejissor təzə quruluşda Əhməd Anatollunu, Nurməhəmməd Məhəmmədovu (Məhəmməd Nuri) və Qəzənfər Məlikov Məşədi İbad rolunda Mirzağa Əliyevə dublyor vermişdi. Sərvərin ariyasını Sarabskidən əlavə Bülbül, Əlövsət Sadıqov və Haşım Kələntərli də oxuyurdular. 1935 - 1936-cı illərin teatr mövsümündə Hüseynqulu Sarabskinin quruluşunda "Arşın mal alan" tamaşası təzələnib. Rejissor tamaşada müəyyən mizan dəyişikiikləri etmiş, bəzi səhnələri təzədən işləmişdi. Rolları Hüseynqulu Sarabski (Əsgər), Sona Mustafayeva və Səkinə Quliyeva (Gülçöhrə), Həqiqət Rzayeva (Telli), Sona Mustafayeva, Məhbubə Paşayeva və Səkinə Quliyeva (Asya), Qulam İsgəndərov (Vəli), Məmmədtağı Bağırov (Süleyman), Münəvvər Kələntərli (Cahan xala),
Z.Hüseyn (Soltan bəy) oynayıblar. Opera teatrının baş rejissoru İsmayıl Hidayətzadənin quruluş verdiyi tamaşanın dirijoru Səid Rüstəmov və Əhəd İsrafilzadə idi və səhnə əsərinə bədii tərtibatı rəssam Ədhəm Sultanov vermişdi.
Tamaşa ilk dəfə opera teatrının 30 illik yubileyində, 1938-ci il fevral ayının 27-də göstərilmişdi. Üzeyir bəy Hacıbəyovun mətninin və musiqisinin ruhuna uyğun olan "Arşın mal alan" tamaşasında Bülbül (Əsgər), Əhməd Anatollu və Lütfəli Abdullayev (Vəli), Həqiqət Rzayeva (Telli), Əzizə Məmmədova (Cahan xala), Ələkbər Hüseynzadə (Soltan bəy), Hüseynağa Hacıbababəyov (Süleyman), Sona Mustafayeva (Gülçöhrə), Elmira Axundova (Asya) iştirak edirdilər. Musiqili komediya janrı təşəkkül tapandan 1926-cı ilə qədər dramatik aktyorlardan Mirzağa Əliyevin Məşədi İbad, Soltan bəy, Kəblə Qubad ("Ər və arvad"), Cahangir Zeynalovun Rüstəm bəy, Rza bəy, Hacı Soltan ("Evliykən subay"), Sidqi Ruhullanın Soltan bəy, Möhsün Sənaninin Süleyman, Soltan bəy, Əsgər, Rza bəy, Qəmər Topuriyanın Gülçöhrə, Mərziyə Davudovanın Cahan xala ("Arşın mal alan"), Pərzad ("Evliykən subay"), Panfiliya Tanailidinin Telli, Əzizə Məmmədovanın Cahan xala və Sənəm, Sona Hacıyevanın Gülçöhrə və Gülnaz, Rza Darablının Soltan bəy, Vəli, Hambal rolları teatrın tarixində müəyyən yer tutur.
Yüklə 3,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|