Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 1 noyabr 2004-cü IL tarixli 816 saylı əmri ilə təsdiq olunub

 İLK TEATR TRUPPALARI  

(1897-1905) 

 

Teatr həvəskarları "Birinci müsəlman truppası"nda birləşəndən sonra müəyyən iş prinsipi 

qurmağa, tamaşaları, heç olmasa, ayda iki dəfə, lakin müntəzəm oynamağa çalışırdılar. Həmin 

illərdə  və iyirmi il sonraki dövrlərdə yay və  qış aylarının müəyyən dövrü mövsümün qapanması 

kimi qəbul olunmuşdu. Fəaliyyəti "qış mövsümü" və "yay mövsümü" bölgülərinə ayrıldığına görə 

truppa müstəqil  şəkildə öz tamaşalarını 1897-ci ilin martından göstərməyə başladı.  İl  ərzində isə 

xeyli tamaşa oynanıldı. 

Bunların arasında Nəcəf bəy Vəzirovun "Daldan atılan daş topuğa dəyər", Sultanməcid 

Qənizadənin "Dursunəli və ballıbadı" (hər ikisi 1 martda oynanılıb), Mirzə  Fətəli Axundzadənin 

"Lənkəran xanının vəziri" (9 mart. Rejissor Sultanməcid Qənizadə), Nəriman Nərimanovun 

tərcüməsində və rejissorluğunda Nikolay Qoqolun "Müfəttiş" (15 oktyabr və 28 noyabr), Nəriman 

Nərimanovun "Nadanlıq" (5 dekabr) komediyalarının tamaşaları xüsusi yer tutub. 

Tamaşaların hamısı Tağıyev teatrının binasında göstərilib. Mühüm hadisə kimi "Müfəttiş" 

tamaşasının uğurunu xüsusi qeyd etmək lazımdır. Milli teatrımızın tərcümə əsərlərinə müraciətində 

bu tamaşanın premyerasının maraqla qarşılanması yüksəlişə doğru əsaslı dönüş yaratdı. Tamaşanın 

maraqlı aktyor ansamblı vardı.  Əsas rolları  Nəriman Nərimanov (Bələdiyyə  rəisi), Həbib bəy 

Köçərlinski (Osip), Bədəl bəy Bədəlbəyov (Dobçinski), Əbülfət bəy Vəli (Bobçinski) ifa ediblər. 

1897-ci ildə Bakıda birinci dəfə "Artistlər ittifaqı" yaradılıb. Üç yüz nəfər üzvü olan ittifaqa 

bir neçə nəfər azərbaycanlı səhnə həvəskarı da qəbul olunub. Hər fərd üçün üzvlük haqqı 6 manat 

təyin edilib. 

Sultanməcid Qənizadənin  şagirdləri Hüseyn Xələfov (Ərəblinski) və Mirmahmud 

Kazımovski bu il göstərilən "Lənkəran xanının vəziri" komediyasında mehtər Kərəm və  Kəndli 

rollarında ilk dəfə  səhnəyə  çıxıblar. Gələcəyin tanınmış aktyoru, dramaturqu və  tərcüməçisi olan 

Mehdi bəy Hacınski isə "Nadanlıq" tamaşasında səhnədə birinci addmını atıb. 

Truppa 1898-ci ildən afişalarda, qəzet xəbərlərində "Müsəlman dram artistləri dəstəsi" 

(bəzən "Müsəlman dram artistləri") kimi təqdim edilib. Tamaşalara rejissorluğu Sultanməcid 

Qənizadə, Həbib bəy Mahmudbəyov və az da olsa, Nəriman Nərimanov ediblər. Müəyyən 

coşğunluqla çalışan dəstə üzvlərinin yaxşı işləri ötəniiki  əsərlərin təkrar quruluşda oynamlması və 

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Dağılan tifaq" (1 mart), İsgəndər bəy Məlikovun "Yaxşılığa 

yamanlıq" (15 və 20 aprel) və Mirzə  Fətəlinin "Hacı Qara" (13 noyabr) faciə, dram və 

komediyalarının hazırlanıb göstərilməsi olub. 

Dəstənin teatr tamaşalarının göstərilməsi 1899-cu ildə adda-budda xarakter almağa başlayıb. 

Ötənilki səhnə  əsərlərinin sırasma Nəcəf bəy Vəzirovun "Qarınqulu" və Haşım bəy Vəzirovun 

"Evlənmək su içmək deyil" (ikisi də matın 9-da oynanılıb),  Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin 

"Yeyərsən qaz ətini, görərsən ləzzətini" məzhəkələrinin tamaşaları daxil edilib. Cahangir Zeynalov 

dərviş  Məstəli  şah ("Müsyö Jordan və  dərviş  Məstəli  şah". 3 mart) rolunda yüksək komediya 

aktyorluğu ilə tamaşaçıların daha dərin rəğbətini qazanıb. 

Hüseynqulu Rzayev truppada çalışan Nəcəfqulu Vəliyevin təşəbbüsü və  Nəriman 

Nərimanovun səyi ilə taleyini səhnə sənətinə bağlayıb. Sonralar "Sarabski" (bəzən "Sarablı" yazılıb) 

təxəllüsü ilə dram, faciə  və opera aktyoru kimi böyük şöhrət qazanıb, rejissorluq edərək çoxlu 

tamaşalara quruluşlar verib. 

Bu il Tağıyev teatrında müəyyən yenidənqurma işləri aparılıb, tamaşa salonu genişləndirilib, 

oturacaqların sayı bir xeyli artırılıb. Binanın kirayə götürülməsində  çətinliklər yarandığına görə 

məşqlər Cahangir Zeynalovun, İsgəndər bəy Məlikovun evlərində, "Kaspi" qəzetinin redäksiyasında 

keçirilib. Dəstədə "rejissor" anlayışı  hələ formalaşmamışdı. Həvəskarları bir yerə toplayıb rol 

bölgüsü aparana "rejissor" deyilirdi. Tamaşalar iki-üç günə, bəzən bir həftəyə hazırlanırdı. 

---

1900-cü ildə teatr prosesindəki durğunluqdan çıxmağa cəhd göstərilsə  də, nəzərə çarpacaq 

dəyişiklik və müəyyən sənət nailiyyəti olmayıb. Hətta truppa dağılmaq həddinə çatıb. Nəriman 

Nərimanovun truppanı bərpa etmək və rəhbərliyi öz üzərinə götürmək cəhdi baş tutınayıb. Mövcud 

çətinliyi ilin sonlarında  Şuşadan Bakıya gələn və 1901-ci ildə "Bakı müsəlman truppası" yaradıb 

işgüzar fəaliyyətə başlayan Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev aradan qaldırdı. O, cəsarətlə baş rejissor 

funksiyasını üzərinə götürdü və milli teatr tariximizdə bu vəzifəni ləyaqətlə icra edən ilk ziyalı oldu. 

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev ötən illərdə oynanılan pyeslərə yeni quruluşlar verməklə 

yanaşı, Nəcəf bəy Vəzirovun "Müsibəti-Fəxrəddin" faciəsini, Jan Batist Molyerin "Xəsis" əsərindən 

iqtibas etdiyi "Ağa Kərim xan Ərdəbili" komediyasını, özünün "Pəri cadu", "Bəxtsiz cavan" 

dramlarını repertuara daxil etdi. O cümlədən Qoqolun "Müfəttiş"i (Nəriman Nərimanovun 

tərcüməsində) və tamaşaçıların xoşladıqları vodevilləri yenidən səhnəyə  gətirdi. Cahangir 

Zeynalovun quruluşunda və baş rolun ifasında "Hacı Qara" tamaşası böyük maraqla qarşılanıb. 

Truppa 1902-ci ildə Qoqolun "Evlənmə" komediyasını Mehdi Cuvarlinskinin, "Müfəttiş"i isə 

M.Rüstəmbəyovun tərcüməsində, "Ağa Kərim xan Ərdəbili", "Hacı  Qəmbər", "Şamdan bəy" 

əsərlərini yeni quruluşlarda oynayıb. 1903-cü ildə isə truppa daha çox "Müsəlman dram artistləri 

dəstəsi" ilə təqdim edilib. Tağıyev teatrının icarədarları Palonski və kruçinin azərbaycanlı aktyorları 

əlbəsə və rekvizit ilə pis təmin edirdi. Bir neçə il azərbaycanlı aktyorlar bütün tamaşaları bir otaq-

dekorasiyada oynayıb. Repertuarda köhnə  əsərlərlə yanaşı, N.Loxmanovanın "Napoleonun vəfatı" 

("Sant Helen cəzirəsində imperator Napoleonun vəfatı") dramının, Anton Çexovun "Ayı" 

vodevilinin tamaşaları da vardı. 

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev dramaturqlarla teatr dəstəsi arasında anlı  əlaqələr yaratmağa 

çalışırdı. Həvəskarların müəyyən bir qisınınin aktyorluq sənətini peşə seçmələrinə səbəb olmuşdu. 

Bu cəhd 1904-cü ildə bir qədər də gücləndi. Dəstə tamaşalarını daha çox Artistlər klubunda göstərib. 

Bakıda bəzi həvəskar dəstələr də  hərəsi il ərzində bir neçə tamaşa ilə  çıxış ediblər. Repertuarda 

Nəcəf bəy Vəzirovun və Sultanməcid Qənizadənin məsxərələri üstünlük təşkil edib. Sanballı faciə 

və komediyalar təkrar-təkrar göstərilib. 

Adı müxtəlif cür yazılan teatr dəstəsi 1905-ci ildə müəyyən çətinliklərlə qarşılaşıb. 

Rusiyadakı siyasi ixtişaşlar (9 yanvar gülləbaranı, tətillər və sairə) Bakının mədəni həyatına da təsir 

edib. Tamaşaya qoyulmaq üçün əsərlərin icazəsi həftələrlə yubadılıb, tamaşalara nəzarət güclənib. 

Hətta fevral ayında Bakıda komendant saatı elan edildiyi üçün axşam ta-maşalarının oynanılmasma 

qadağa qoyulub. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev işini dəyişməklə  əlaqədar olaraq dəstəyə 

rəhbərlikdən uzaqlaşıb.  İşin ağırlığını müxtəlif aktyorlar (əsasən, Cahangir Zeynalov, Hüseyn 

Ərəblinski,  Əbülfət Vəli, Hüseynqulu Sarabski) öz üzərlərinə götürüblər. Repertuarda təbdil 

olunmuş vodevillər, kiçik məsxərələr çoxluq təşkil edirdi. 

İl payıza dönəndə Rusiyadakı müəyyən reformaların sədası Bakıda da hiss olundu. Nəriman 

Nərimanov, Dadaş Bünyadzadə, Məmməd Məmmədyarov, Məşədi  Əzizbəyov, Həmid Sultanov 

fəhlə rayonlarında dram dərnəkləri yaradıblar. "Təkamül" qəzeti nəzdində "Hümmət" təşkilatının 

eyniadlı truppası  fəaliyyətə başlayıb. Onlar Qara şəhərdə, Sabunçuda, Balaxanıda, Murtuz 

Muxtarovun klubunda, Bayılda tamaşalar oynayıblar. Aleksandr Nevski adına Azərbaycan-rus qız 

məktəbində müəllim və şagirdlər, Mərdəkandakı Tağıyev Bağçılıq məktəbində könüllü gənclər, Ağa 

Musa Nağıyev klubunda ("Obşestvennoye sobraniye") ziyalı cavanlar, ikinci məktəbin  şagirdləri 

müxtəlif vaxtlarda tamaşalar hazırlayıblar. 

Bu il aktyorlar arasında "birincilik" iddiasında olmaq, yersiz təkəbbür göstərmək, repertuarı 

özünə "uyğun" qurmaq truppada müəyyən parçalanmaya gətirib çıxarıb.  Əbdürrəhim bəy 

Haqverdiyevin Peterburqa gedişindən sonra sənət axtarışları zəifləyib. 

Aktyor və rejissor Əbülfət Vəli dəstə toplayaraq kiçik əsərlərdən ibarət repertuarla 

Azərbaycanın rayonlarında fərdi qastrollarda olub. Dəstə öz tamaşalarına yerlərdəki həvəskar 

aktyorları da cəlb edirdi. 

---

1897-1905-ci illər arasında müxtəlif teatr truppalarının fəaliyyətində aşağıdakı hallar qabarıq 

nəzərə çarpırdı. 

Repertuarda təkrarçılıq və yeknəsəklik hökm sürürdü. 

Eyni dram, faciə və ya vodevil il ərzində bir neçə quruluşda oynanılırdı. 

əksər vaxtlarda hansısa tamaşada baş rolda çıxış edən aktyorun dəyişdirilməsi təzə quruluş 

kimi təqdim olunurdu. 

İfaçılar öz sözlərini  əzbərləmirdilər. Mətn, dialoq və monoloq suflyor vasitəsilə çatdırılırdı 

və aktyorlar da onu eşitdikləri kimi (yəni bəzən səhv mətnlə) təkrarlayırdılar. Ona görə də suflyor 

teatrda vacib peşə sahibi sayıılırdı. 

Tamaşada musiqidən və məxsusi tərtibatdan istifadə edilmirdi. 

Artistlərin əksəriyyəti öz ailəsinin çörəkpulunu başqa peşələrdən çıxardırdılar. 

Müxtəlif dəstələrdə fəaliyyət göstərən həvəskarlar tez-tez yerlərini dəyişirdilər. Bu hal 1906-

1919-cu illərdə daha xoşagəlməz hal almışdı. 

Kiçik məsxərələr və vodevil-məzhəkələr ikisi, bəzən üçü və dördü bir yerdə, eyni gündə 

göstərilirdi. 

Bir ildə bir neçə dəfə oynanan tamaşaların əksəriyyət ifaçıları dəyişirdilər. Bəzən də ifaçılar 

qalırdılar, lakin onların rolları dəyişidirilirdi. 

Bu illərdə teatr tamaşalarında yazıçılardan Nəriman Nərimanov, Nəcəf bəy Vəzirov, 

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Süleyman Sani Axundov, müxtəlif sahələrdə  işləyən ziyalılardan 

Bədəl bəy Bədəlbəyov, Hacı bəy Axundov (Şirvanski), Rəhim bəy Məlikov, Midhət bəy Məlikov, 

Əbdüləli bəy Vəlibəyov, Rəsul bəy Tahirbəyov, Məlik bəy Tahirbəyov, Səməd Mənsur Kazımzadə, 

Həbib bəy Köçərli, Mehdi bəy Cuvarlinski, Sadıq bəy Salaşbəyov, Hüseyn Minasazov və başqaları 

çıxış edirdilər. 

Nisbətən təcrübəli Mirzə Muxtar Məmmədov, Cahangir Zeynalov, Məhəmməd  Əlvəndi, 

Əbülfət Vəli, gənclərdən Hüseynbala Xələfov (Hüseyn Ərəblinski), Murad Muradov, Hüseynqulu 

Sarabski (Rzayev), Mirmahmud Kazımovski, Mirzağa  Əliyev, Rüstəm Kazımov, Mehdi bəy 

Hacınski, Ağalar Gəraybəyov aktyorluqla müntəzəm məşğul olurdular. 

Dövri mətbuat, siyasi mövqelərindən asılı olmayaraq, teatr prosesini nəzərdə saxlamağa, 

tamaşalar barədə  məlumatlar verməyə,  əsərlərin qısa  şərhinə meyil göstərən yazılar çap etməyə 

çalışırdılar.