Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 1 noyabr 2004-cü IL tarixli 816 saylı əmri ilə təsdiq olunub

NƏRİMAN NƏRİMANOV 

(14.4.1870-19.3.1925) 

 

İik növbədə maarifpərvər ziyalı  və yazıçı olan Nəriman Nərimanov, həmçinin görkəmli 

siyasi və ictimai xadim, dövlət rəhbəri, teatr fədakarı idi. Mütəfəkkir yazıçı kimi dövrün ictimai 

ədalətsizliklərini, nadanlığı, dini xurafatı, cəmiyyətin mənfur qanunlarını, mənəvi rəzilliyi, 

istibdadm faciələrini tənqid edib. Maarifçiliyin, vətənpərvərliyin, azadlıq ideyalarının təbliği 

uğrunda yorulmaz mübariz olub. Mirzə  Fətəli Axundzadə realist ədəbi məktəbinin ləyaqətli 

davamçılarından idi. Milli ədəbi irsimizin möhtəşəm, bəşəri, mütərəqqi ideyaların təbliği ilə 

zənginləşməsində böyük işlər görüb. Alovlu publisist, qeyrətli tənqidçi, obyektiv teatrşünas və 

ədəbiyyatşünas fəaliyyəti var. Azərbaycan teatr mədəniyyətini Volqaboyu müsəlman ölkəİərində, 

xüsusən Hacıtərxan (Həştərxan) şəhərində geniş təbliğ edib. 

Nəriman Nəcəf oğlu Nərimanov 1870-i il aprel ayının 14-də Tiflis şəhərində anadan olub. 

Atası Kərbəlayı Nəcəf maarifə və mədəniyyətə meyilli adam idi və həlim xasiyyətli anası Həlimə 

xanım oğluna xüsusi məhəbbət bəsləyirdi. Kiçik yaşlarında Nəriman yazıb-oxumağı  əmisindən və 

qardaşından öyrənib. Elə uşaq yaşlarından da ədəbiyyata güclü maraq göstərib. Fərdi yolla müəyyən 

ibtidai təhsil alandan sonra 1882-ci ildə Gürcüstanın Qori şəhərindəki Zaqafqaziya Müəllimlər 

Seminariyasma daxil olub. Burada klassik dünya ədəbiyyatı nümunələri ilə ilk tanışlığı başlayıb və 

yazıçı kimi özünün birinci bədii yaradıcılıq nümunələrini yazıb. 

İyirmi yaşında seminariya təhsilini başa vuran Nəriman Nərimanov Tiflis quberniyası 

Borçalı qəzasının Qızılhacılı kəndinə müəllim göndərilib. Bir ildən sonra o, Bakıya gəlib. Burada bir 

ziyalı dövlətlinin  şəxsi progimnaziyasında dərs deyib. Sonra şəhərin realnı  məktəbində 

(gimnaziyasında) sinif mürəbbisi (tərbiyəçisi) işləyib. Burada geniş siyasi-ictimai və mədəni-maarif 

işlərinə başlayıb. 1894-cü ildə Bakıda ilk kütləvi qiraətxana-kitabxana açıb. Azərbaycan və rus 

dillərini öyrənənlərdən ötrü dərsliklər tərtib edib, müntəzəm  ədəbi yaradıcılığa başlayıb, dilimizə 

əsərlər tərcümə edib (məsələn, Qoqolun "Müfəttiş" komediyasını). 

O, 1902-ci ildə Bakıdakı mütərəqqi üsullu gimnaziyaya ekstern üsulla imtahanlar verib və 

buranı qurtarınaq barədə Kamal attestatı alıb. Həmin il Odessa şəhərinə gəlib və burada Novorossiya 

Universitetinin tibb fakültəsinə qəbul olunub. Oranı ali təhsilli mütəxəssis kimi 1908-ci ildə bitirib 

və Bakıya gələrək  şəhər xəstəxanasında həkimlik edib. Xalq arasında "doktor Nəriman" kimi 

tanınıb. Bir ildən sonra siyasi hadisələrlə bağlı Tiflisə  gəlib. Burada həkim işləyib, lakin inqilabi 

fəaliyyətinə görə  həbs olunub. 1913-cü ildə yenidən Bakıya gəlib və Qara şəhərdəki xəstəxanaya 

həkim götürülüb. 

Getdikcə "Hümmət" siyasi təşkilatında fəaliyyətini gücləndirən Nəriman Nərimanov 1919-cu 

ildə Hacıtərxanda Zaqafqaziya müsəlmanlarının işləri üzrə komissar seçilib. Həmin il Moskvaya 

yüksək vəzifəyə  dəvət alıb. 1920-ci ildə Azərbaycanda  şura hökuməti yaradılması ilə  əlaqədar 

əvvəlcə İnqilab komitəsinin Sədri, sonra isə Xalq komissarları Sovetinin Səd-ri seçilib. 1922-ci ilin 

dekabrında SSRİ Məraəzi İcraiyyə Komitəsinin Sədri seçilib (ZSFSR tərəfindən). 

Tezliklə bütün ölkədə böyük nüfuz qazanan Nəriman Nərimanov 19 mart 1925-ci ildə 

qəflətən vəfat edib. Məzarı Moskvanın Qızıl meydanında, Kreml qalasının divarları yanındadır. 

 

* * * 

  

Nəsr, publisistika (xüsusən felyeton), ədəbi-bədii tənqid yaradıcılığı ilə yanaşı, Nəriman 

Nərmanov dramaturgiya və teatr ilə daha ciddi məşğul olub. Onun ilk dram əsəri "Nadanlıq" 

komediyasıdır. Müəllif bu əsərini 1894-cü ildə yazıb və elə həmin il də Bakı şəhərində Dəmirovun 

mətbəəsində çap etdirib. 

---

Pyesin adı onun ictimai mahiyyətinə, sosial konfliktinə, xarakterlərinin dəyər və  mənasına 

sanki bir kod-açardır. Dramaturqun nadanlığa qarşı mübarizəsi, milli şüuru xurafat buxovlarının   

zəncirlərindən xilas etmək ideyalarının təbliği onun maarifçilik arzularının parlaq nümunəsidir. 

Nəriman Nərimanov komediyanın ilk çapının müqəddiməsində əsərin yazılmasının qayə və 

məqsədini sərrast açıqlayaraq göstərib: "Hər millətin qabağa getməyinə  səbəb mədəniyyətdir. Və 

məlumdur ki, biz müsəlman millətinin arasında mədəniyyət və  mərifət nəhayətdə az yayılıbdır... 

Əsəri yazınağıma səbəb Qafqaz müsəlmanlarının əksəriyyətinin bimərifət və nadanlığı oldu. Hənuz 

əsər çöl xalqının zindəganına dair olan əhvalatdır. Bu qissədən oxuyanlarım aşkar yəqin edirlər ki, 

nadanlıq həqiqətdə insanı heyvan edərmiş". 

"Nadanlıq" pyesinin kompozisiya elementlərində  və struktur qurumu ilə mövzunun estetik 

dramaturji təqdimində faciə elementləri də vardır. Dramaturq nadanlığın dramatik konfliktini Hacı 

Abdullanın iki oğlu, oxumuş Ömər ilə nadan Vəli arasındakı həyata təzadlı baxışlar əsasında işləyib. 

Ata da öz nadan oğlu Vəli ilə fəxr edir, onun nahaq yerə adam öldürüb qaçaq düşməsindən qürur 

duyur. Ömər isə millətin tərəqqisi yolunda özünü fəda edir, qonşu kənddə  məktəb tikintisinə  əl 

tutınağa çalışır, hənikəndhlərini qəflət yuxusundan ayıltmağa səy göstərir. Dramaturq nadanlığın 

faciələrini sadə  kəndli, elmə  tərəddüd göstərən Qurbanəlinin və mühafizəkar dindar Ağakişinin 

timsallarında problemə yeni baxım bucağından təqdim edib. 

Nəriman Nərimanov ikinci dram əsəri "Şamdan bəy"i də komediya janrında yazıb. 1895-ci 

ildə tamamlanmış komediyanın adı  ədəbiyyatşünaslıqda və teatr afişalarında "Dilin bəlası", 

"Şamdan bəy, yaxud dilin bəlası", "Dilin bəlası, yaxud Şamdan bəy" kimi də göstərilib. Müəllif bu 

komediyanı milyonçu Ağa Musa Nağıyevin maddi yardımı ilə Bakıda, Quberniya idarəsi 

mətbəəsində ayrıca kitab şəklində çap etdirib. 

Dramaturq "Şamdan bəy"in ilk çapma da müqəddimə yazıb və orada özünün yazıçı amalmı 

belə göstərib: "Hənuz bu komediyanın əsil məqsədi budur ki, şəxs gərəkdir dilinin sahibi olub, onu 

pis-pis sözlərdən saxlasın. Zira necə ki, zindəganlığımızda, insan çox vaxt tövrbətövr bəlalara 

giriftar olur, ancaq dilinin səbəbinə... Və dəxi şəxs gərəkdir dilinin gücünə ümid bağlayıb bir işdə ki, 

ondan ona xeyir gələcəkdir, yoldaşa və ya qeyri adamlara xəyanət etməsin". 

Bu sözlər komediyanın ideya kəsərini, tərbiyəvi əhəmiyyətini çox dürüst və aydın ifadə edir. 

Nəriman Nərimanov "Şamdan bəy" komediyasında obrazların psixoloji təqdimini 

məmləkətdə kapitalizmın sürətlə inkişafının törətdiyi mürəkkəb insani münasibətlər əsasında verib. 

Var-dövlət hərisliyinin, haram pul qazanınaq ehtirasının həyat və  məişətdə yaratdığı fitnəkarlıqlar 

satirik boyalarla təsvir olunub. Dramaturq pyesdə üç hadisə  xəttini müxtəlif mövzu-ideyaya 

bağlılıqda işləyərək, onları bir kompozisiya daxilində qələmə alıb. Yusif - Xədicə saf məhəbbət xətti 

psixoloji dramatizmlə və bir qədər lirik səpkidə işlənib. Xəbis qəlbli, rəzil düşüncəli, gopçu Şamdan 

bəyin dostu, xeyirxah qəlbli, sadə duy-ğulu, maarifpərvər ruhlu, fədakar Yusifi aldatması, ona 

xəyanət etməsi tənqidi sarkazmla və dramatik gərginliklə  qələmə alınıb. Hər iki xətt isə bir 

məcradan başlayır. Pul ehtirasının və  ləyaqətsizliyin, nadanlığın təmsilçisi olan, 

mənəvaiyyatsızlıqda  Şamdan bəylə eyni rəngdə görünən Hacı  İbrahimlə (Xədicənin atası) bağlı 

hadisələr üçüncü xətt kimi səciyyələnib. 

Dramatik xətlərin reallıqla sona çatması  və  həqiqətə söykənməklə obrazların xarakterlərini 

açması üçün dramaturq mənəviyyatlı, qürurlu və vicdanlı Niyaz bəy (o, Xədicənin dayısıdır) surətini 

yaradıb. Məhz Niyaz bəy  Şamaxıdakı  məsləkdaşları vasitəsilə başda dostu Yusif olmaqla, həmin 

fitnəkar yalanları ilə aldadan Şamdan bəyin kimliyini müəyyənləşdirir, onun əsil mənfur simasını 

açır. 

Ilk komediyasından fərqli olaraq, "Şamdan bəy"  əsərində dramaturq, zəif də görünsə, 

nadanlığa qarşı  çıxan, mütərəqqi fikirlərlə yaşayan, dostluqda fədakarlığa hazır olan və 

səmimiyyətlə davranan, sağlam düşüncəli gənclər Sultan, Murad, Rəsul, Yusifin nökəri Qulu kimi 

real obrazlar yaradıb. Niyaz bəy də dramaturqun arzularının təmsilçisi mövqeyində canlı  bədii 

personajdır. Bunların bədii təqdimində tüfeyliliklə yaşamağa, haram pulla hansısa mənsəbə çatınaq 

---

cəhdlərinə, qeyrətsiz ziyalıların ictimai passivliklərinə qarşı dramaturqun tutduğu vətəndaş və yazıçı 

mövqeyi sağlam, aydın və təsiredici görünür. 

Tipik xarakterlərin tipik şəraitdə verilməsi və obraz əlvanlığı yaradılması baxımından Pərzad 

qarı,  şəhər sakinləri Rza bəy, Nəcəf bəy, Heydər bəy, Hacı  İbrahimin nökəri Cəfər, arvadı Nigar, 

onun qulluqçusu Nazlı surətləri maraq doğurur. Bədii təsvirlərində  və dramatik inkişafla 

əlaqələndirilməsində müəyyən qüsurlarına baxmayaraq, həmin obrazlar komediyaya canlılıq və təbii 

reallıq ahəngi aşılayıb. 

Azərbaycan dramaturgiyasında tarixi dram və tarixi faciə janrında ilk səhnə əsərini Nəriman 

Nərimanov yazıb. "Nadir şah" (bəzən "Nadir şah Əfşar" kimi verilib) faciəsi, eyni zamanda Nəriman 

Nərimanovun dramaturgiya yaradıcılığının zirvəsi sayılır. Bu ilk tarixi dramı  ədib 1899-cu ildə 

yazıb. Həmin il də milyonçu Hacı Zeynalabdin Tağıyevin xərci ilə "Aror" nəşriyyatında kitab 

şəklində çap olunub. On dörd ildən sonra faciəni təzə çapa hazırlayan dramaturq onun üzərində 

yenidən işləyib, bəzi epizodları, ayrı-ayrı dialoqları ixtisar və əlavələrlə təzələyib, hətta remaraalarda 

dəyişikliklər edib. "Nadir şah"ın həmin variantı 1923-cü ildə Bakıda Orucov qardaşlarının elektrik 

mətbəəsində çap olunub. 

Faciənin mövzusu İran hökmdarı, soy kökü Azərbaycan türklərinin qolundan olan, şöhrəti 

bütün Şərqə yayılmış Nadir şahın (1688-1747) həyatından götürülüb. Dramaturq öz əsərini yazınaq, 

Nadir  şahı ictimai və siyasi xadim kimi vermək üçün müxtəlif müəlliflərin "Tarixi-Nadir" 

salnamələrindən istifadə edib, şahın müharibə tarixlərini dəqiq öyrənib. Buna görə  də dramaturq 

tarixi  şəxsiyyətlərin (Nadir şah, onun oğlu Rzaqulu, Şah Təhmas, Cəfər xan, Məhəmməd xan, 

Ədhəm) timsalında dövrün ictimai-siyasi panoramını, zamanın sosial xarakterini yarada bilib. Bədii 

təxəyyülün məhsulu olan, ümumiləşdirilmiş tip-obrazlar səpkisində verilən yaraqlı qaçaqlar, 

yolçular, müqərrəblər (şaha yaxın adamlar), kənd adamları personajları epizodik və yardımçı 

səciyyə daşısalar da, əsərin reallıq və həyatilik ruhunu artırmışlar. 

Nəriman Nərimanov "Nadir şah" faciəsində  əvvəlki iki komediyasından fərqli olaraq, 

hadisələri monumental həyat lövhələri ilə, obrazları coşğun ehtiraslarla, kənd mühitini dramatik 

psixologizınlə, müxtəlif cəmiyyət zümrələrinin həyat görüşlərini, hakim və hakimiyyət problemini 

realhğa əsaslanan romantik-dramatik vüsətlə təsvir edib. Təmkinli epik lövhələr psixoloji-dramatik 

epizodları, məişət səhnələri monumental problemlərdən  şirələnən mərhəmət və itaət anlayışmı 

qabardan dialoqları əvəzləyir. Həmin dramaturji zəmində şah və rəiyyət münasibətləri, hökmdar və 

səltənətin idarə olunması problemi, qatil ata və gözü çıxarılan zavallı övlad faciəsi problemləri 

qabarıq və ifadəli, bədii və inandırıcı təsir bağışlayır. 

Nəriman Nərimanov bu faciəsində Nadirin mürəkkəb xarakterli tarixi şəxsiyyət olduğunu 

hərtərəfli göstərmək məqsədilə onun şahlıq səltənətində atdığı mütərəqqi addımları da təsvir edib. 

Müsəlmançılığın şiə və sünnilik kimi iki təriqətə ayrılmasını Nadir şah pisləyib və bunu dövlətçilik 

sütunlarının laxlamasma gətirib çıxaracağını göstərib. Dramaturq Nadir şahın bu flkrinə  və dinin 

dövlətdən ayrı olmasma çalışması  səyinə pyesdə xüsusi bədii lövhə, xüsusi məntiqi inkişaf xətti 

ayırıb. Həmin xətdə Nadir şahın  əqəliyyət (azlıq) təşkil edən xristianlara xüsusi fərmanla dini 

azadlıq verməsi, müqəddəs "İncil"i tərcümə etdirmək səyində olması da dramaturji hadisələrə  və 

əsas ideyaya bağlanıb. 

Dramaturq bütün bunları, yəni sərt və amansız, qanlar tökən və  məmləkətin sərhədlərini 

genişləndirmək naminə müharibələr aparan Nadir şahın reformalarının mütərəqqi xüsusiyyətlərini 

da dramaturji konfliktin mərkəzinə  çəkib. Bununla da Nadir şah həm xaraktercə ziddiyyətli, 

gözlənilməz addımlar atan tarixi şəxsiyyət, həm də möhtəşəm, mürəkkəb bədii-dramatik obraz kimi 

yadda qalır. 

Nəriman Nərimanovun son dram əsəri 1915-ci ildə yazdığı "Bahadır və Sona" faciəsidir. 

Dramaturq bu əsərini özünün eyniadlı romanı əsasında yazıb, daha doğrusu, səhnələş-dirib. "Bahadır 

və Sona" romanının birinci hissəsi isə 1896-cı ildə Bakıda və ikinci bölümü 1900-cü ildə Yelendorf 

şəhərində (indiki Xanlar rayonu) çap edilib. İkinci hissə  səkkiz səhifədən ibarətdir və bunu 

---

dramaturq bəzi mətləblərə aydınlıq vermək məqsədilə yazıb. Burada hadisələr Bahadırın öz tələbə 

dostu Soltanla birlikdə, məşhur Qafqaz yolu ilə Tiflisdən Peterburqa getmələri ilə bitir. 

"Bahadır və Sona" faciəsini dramaturq Şamaxıda səhnələşdirib və elə  həmin il də Tiflisdə 

yerləşən senzura komitəsinə yollayaraq əsərin səhnədə oynanılmasma icazə alıb. 

Bu  əsər azərbaycanlılar yaşayan məkanlarda müxtəlif ictimai mübahisələrə  səbəb olub. 

Dramaturq  Şərq poeziyasında, xalq dastanlarında müxtəlif  şəkillərdə toxunulan xristian qızına 

müsəlman gəncinin aşiq olması mövzusunu yeni sosial, fəlsəfi-psixoloji düşüncə kontekstində 

qələmə alıb. Rahatsızlıq doğuran məsələ, əsasən, o idi ki, müəllif iki gəncin faciəli eşq macərasından 

daha çox, feodal düşüncə tərzinin zülmətə sürükləyən məqamlarını dramatik sərtliklə verə bilmişdi. 

Bunun yüksək bədii həllinə nail olmaq məqsədilə  Nəriman Nərimanov pyes variantında romanın 

süjetini xeyli yığcamlaşdırmış, bir sıra epik hadisələrdən və yardımçı mövzulardan imtina etmişdi. 

Bu imtina süjet xəttinə dinamizın, xarakterlərin hərəkətlərinə dramatik fəallıq, konfliktə sosial-

ictimai kəsər gətirib.  İdeya-bədii məzmun faciə janrının estetik prinsipləri baxımından xeyli 

zənginləşib. Millət anlayışı, vətənpərvərlik duyğusu, maarifçiliyə münasibət, psixoloji ailə 

münasibətləri kimi həyati məsələlər dramda yeni səciyyələrlə bədii materialın əsasında durub. 

Dramaturq öz əsərində mürtəce qüvvələrin təmsilçilərinin bədii obrazlarını  təsvir etməyib. 

Lakin onların düşüncə  tərzləri, köhnəliklə yeniliyin ideya mübarizələri, bəşəri duyğuların təbliği 

dramatik hadisələrin psixoloji əsasını müəyyənləşdirib. Nəriman Nərimanov Bahadırı real həyati 

obraz kimi təsvir etməklə yanaşı, onun dünyagörüşlərinin ziddiyyətlərini, maarifpərvərlik yolundakı 

tərəddüdlərini də cəsarətlə verib. 

Pyesdə qadın və şəxsiyyət azadlığı, məhəbbət və vicdan pakiığı problemləri Sona və Soltan, 

Yusif obrazlarının timsalında yeni dramatik vasitələrlə  və orijinal ziyalı fikirlərilə  təsvir olunub. 

Onların da dramatik xarakterləri birrəngli deyil, mürəkkəb və əlvandır, təzadlı və ziddiyyətlidir. 

 

 

---