Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 1 noyabr 2004-cü IL tarixli 816 saylı əmri ilə təsdiq olunub

MİLLİ DRAM TEATRINDA  

REJİSSOR SƏNƏTİNİN TƏKAMÜLÜ  

(1920-1939) 

 

Milli peşəkar teatrın təşəkkül tapdığı gündən 1920-ci illərin əvvələrinədək Bakıda, eləcə də 

İrəvanda, Tıflisdə, Təbrizdə, Aşqabadda fəaliyyət göstərən Azərbaycan teatr truppalarında təhsil 

görmüş aktyor və rejissor olmayıb. Əvvəlki dərslərdə deyildiyi kimi, tamaşaları truppanın qabaqcıl 

aktyorları hazırlayıblar. Teatrın dövlət təsisatına keçdiyi ilk illərdə də rejissor kadrlarının yoxluğu 

repertuar qurumunda, pyes seçimində, sənət ocağının üslub xüsusiyyətlərinin və aktyor 

yaradıcılığının formalaşmasında əngəllər törədirdi. 

Rus teatrından dəvət edilmiş Aleksandr İvanov, aktyorlar Abbasmirzə  Şərifzadə  və Sidqi 

Ruhulla ciddi səy göstərsələr də, bu boşluğu tam doldura bilmirdilər. Bununla belə, onların quruluş 

verdikləri tamaşaların bir qismi teatrın yaradıcılıq xüsusiyyətlərinə, romantik və realist aktyor 

məktəblərinin estetik prinsiplərinə və poetika göstəricilərinə uyğun gəlirdi. 

Abbasmirzə  Şərifzadənin Hüseyn Cavidin "İblis" (21 dekabr 1920), "Şeyx Sənan" (11 

noyabr 1921), "Afət" (14 aprel 1922), Vano Mçedaşvilinin "Qaçaq Kərəm" (13 aprel 1921), Cəfər 

Cabbarlının "Yulduz, yaxud Trablis müharibəsi" (10 aprel 1922), "Aydın" (9 may 1922), "Oqtay 

Eloğlu" (16 fevral 1923), Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Ağa Məhəmməd  şah Qacar" (8 mart 

1922), "Dağılan tifaq" (26 oktyabr 1922), Nəcəf bəy Vəzirovun "Müsibəti-Fəxrəddin" (6 mart 

1922), Cəlil Məmmədquluzadənin "Ölülər" (19 fevral 1922), "Anamın kitabı" (11 may 1922), 

Nəriman Nərimanovun "Nadir şah" (6 fevral 1923) əsərlərinə verdiyi quruluşlarda rejissura 

baxımından nailiyyətlər vardı. 

Aleksandr Tuqanov MDT-ya baş rejissor təyin olunandan sonra əsas diqqətini və  səyini 

aktyorluğa sərf edən Abbasmirzə  Şərifzadə teatrda Jan Batist Molyerin "Don Juan" (18 yanvar 

1926) komediyasma və Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Dağılan tifaq" (21 fevral 1935) faciəsinə 

quruluş verməklə kifayətlənib. 

Aleksandr  İvanovun rejissurası daha peşəkar görünürdü. Onda çatışmayan  əsas cəhət 

Azərbaycan adət-ənənələrinə  və psixologiyasma yaxından bələd olmaması idi. Bu qüsur milli 

dramaturgiyamızın nümunələrinin səhnə təcəssümündə qabarıq görünürdü. Rejissor quruluş verdiyi 

tamaşalarda kompozisiya bütövlüyünə, aktyorların ansamblının bitkinliyinə, dünya mədəniyyəti 

incilərinin mahiyyətini mənimsəmələrinə, ifaçıların səhnə ünsiyyətinə  və ifadə vasitələri 

axtarışlarına nail olmağa çalışırdı. Bu baxımdan onun Vilyam Şekspirin "Otello" (12 noyabr 1920), 

Nəcəf bəy Vəzirovun "Hacı  Qəmbər" (9 mart 1922), Hüseyn Cavidin "Uçurum" (2 iyun 1922), 

"Şeyda" (15 dekabr 1922), "İblis" (19 yanvar 1923), "Şeyx Sənan" (5 Oktyabr 1923), Cəfər 

Cabbarlının "Aydın" (12 yanvar 1923), Fridrix Şillerin "Qaçaqlar" (9 noyabr 1923), Herhart 

Hauptmanın "Dəhşətli röya" ("Elqa". 16 noyabr 1923), Jan Batist Molyerin "Jorj Danden" (14 

dekabr 1923), Karl Qutskovun "Uriel Akosta" (11 yanvar 1924) pyeslərinin tamaşalarına verdiyi 

quruluşlarda müəyyən yeniliklər nəzərə çarpırdı. 

Teatrın aparıcı aktyorlarından olan Sidqi Ruhulla müəyyən tamaşalarda ikinci rejissor kimi 

çalışmaqla yanaşı, Mirzə  Fətəli Axundzadənin "Hacı Qara" (17 yanvar 1921), Cəlil 

Məmmədquluzadənin "Ölülər" (1 fevral 1921), Şəmsəddin Saminin "Dəmirçi Gavə" (5 may 1921) 

əsərlərinin hazırlanmasında müstəqil rejissor kimi çalışıb. 

Tiflisdə aktyorluq vərdişlərinə yiyələnmiş gürcü teatrı studiyasında təcrübə toplamış 

Mirseyfəddin Kirmanşahlı Moskvada iki illik aktyor təhsili alandan sonra 1924-cü ildə Bakıya 

gələrək Milli Dram Teatrının truppasına üzv oldu. Savadlı və təcrübəli aktyor rejissorluğa da meyl 

göstərirdi, bəzi tamaşalarda rejissor yardımçısı kimi çıxış edirdi. Truppaya qəbul olunandan bir neçə 

ay sonra ona müstəqil quruluşlar tapşırıldı. Kirmanşahlı Böyükağa Talıblının "Kef içində" (3 aprel 

1925), Karlo Haldoninin "Köhnə fikirlər, yaxud savadsız müəllim" (9 noyabr 1925), Hüseyn 

---

Cavidin "Şeyx Sənan" (19 noyabr 1925), Cəfər Cabbarlının "Oqtay Eloğlu" (22 dekabr 1925) 

dramlarına maraqlı quruluşlar verib. 

Peterburq Səhnə Sənəti İnstitutunda rejissor təhsili almış Yusif Yulduz 1927-ci ildə Bakıya 

gələrək teatra qəbul olundu. O, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Köhnə dudman" (20 oktyabr 1927) 

pyesinə verdiyi quruluşla teatra yeni nəfəs gətirdi və özünü istedadlı rejissor kimi tanıtdı. Bundan 

sonra Yusif Yulduza Maksim Qorkinin "Yurdsuz insanlar" ("Həyatın dibində". 21 noyabr 1927), 

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Baba yurdunda" (2 mart 1928), Jan Batist Molyerin "Bağa qınını 

bəyənməz" ("Meşşan dvoryanlıqda". 9 aprel 1928), Valentin Katayevin "Dairənin mürəbbələşməsi" 

(12 noyabr 1928), Viktor Lyubomirovun "Talış  qızı" (15 aprel 1929), Konstantin Trenyovun 

"Düşmənlər" ("Lyubov Yarovaya". 3 noyabr 1930), Hüseyn Cavidin "Knyaz" (18 may 1931), 

Aleksandr Korneyçukun "31 -43" ("Eskadranın məhvi". 5 noyabr 1934) quruluşları tapşırıldı. 

1931-ci ildə Aleksandr Tuqanov baş rejissorluqdan gedəndə bir müddət tamaşaları kollektiv 

rejissorlar hazırlayırdılar. Məsələn, Hüseyn Cavidin "Şeyx Sənan" məhəbbət faciəsini 28 oktyabr 

1932-ci ildə Rza Darablı,  İsmayıl Hidayətzadə, Rza Təhmasib və  Ələsgər  Şərifov, Cəlil 

Məmmədquluzadənin "Ölülər" traglkomediyasını 1933-cü il fevralın 16-da Rza Darablı,  İsmayıl 

Hidayətzadə  və  Cəfər Cabbarlı tamaşaya hazırlamışdılar. Hər pərdəni bir rejissor işlədiyinə görə 

tamaşalarda ciddi üslub qarışıqlığı vardı. 

Bu dövrdə gənc rejissor Əlihüseyn Rzayev Hüseyn Cavidin "Şeyx Sənan" (14 yanvar 1929), 

Cəlil Məmmədquluzadənin "Ölülər" (1 mart 1929), Cəfər Cabbarlının "Aydın" (1 aprel 1929), 

Şəmsəddin Saminin "Dəmirçi Gavə" (28 noyabr 1929), Aleksandr Şirvanzadənin "Namus" (16 

dekabr 1929), Nikolay Qoqolun "Müfəttiş" (3 mart 1930), Fridrix Şillerin "Qaçaqlar" (8 aprel. 

1930),  Şəmsəddin Abbasovun "Qələbə" (12 mart 1931), Mirzə  Fətəli Axundzadənin "Hacı Qara" 

(18 yanvar 1932), Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Pəri cadu" (3 may 1932) pyeslərinə quruluşlar 

verib. 

Digər istedadlı yeniyetmə rejissor Əliağa Ağayev Aleksandr Tuqanovla birgə  Əs Həbib 

Vəfanın "Bombey" və Cəfər Cabbarlının "Od gəlini" dramlarını tamaşaya hazırlayandan sonra özü 

M.Danilovun "Qara su" (19 fevral 1931) və Əsəd Tahirlə Abbasmirzə Şərifzadənin "Axirəzzaman" 

(15 oktyabr 1931) əsərlərinin quruluşçu rejissoru olub. 

Dramaturq Cəfər Cabbarlı  əvvəllər ikinci rejissor və rejissor assistenti kimi fəaliyyət 

göstərdikdən sonra qüvvəsini müstəqil quruluşda da sınadı. O, Aleksandr Tuqanovla özünün 

"Almaz" (13 aprel 1931), Leninqraddan dəvət olunmuş Vladimir Lütse ilə birgə "1905-ci ildə" 

dramlarını tamaşaya hazırlayıb. Sonra isə "Sevil" (10 dekabr 1931), Aleksandr Afinogenovun 

"Qorxu" (18 fevral 1932), yenidən "1905-ci ildə" (20 oktyabr 1932) pyeslərinin quruluşçu rejissoru 

kimi çalışıb. 

Lakin nədənsə bunların heç biri baş rejissor Kürsüsünə layiq bilınmədilər. Hətta bu ərəfədə 

Rus Dram Teatrının baş rejissoru Sergey Mayorov "Otello" (15 aprel 1932), "Hamlet" (17 aprel 

1933), "Od gəlini" (2 dekabr 1933) faciələrini hazırlamaq üçün teatra dəvət edilib. Bundan sonra isə 

Yakov Varşavski (1933-cü ilin sonlarından 1934-cü ilin birinci yarısınadək) MDT-na baş rejissor 

təyin edilib. O, kollektivdə bir il əvvəl Cəfər Cabbarlının "Yaşar" (22 dekabr 1932) tamaşasma 

quruluş vermişdi. Baş reşissor kimi isə Lev Slavinin "İntervensiya" (27 sentyabr 1933) dramını 

tamaşaya hazırlayıb. Bundan az sonra isə vəzifəsindən istefa verib. 

1934-1936-cı ildə rejissura sayəsində ciddi sənət nailiyyətləri qazanıldı. Bunun bir qolu 

İsmayıl Hidayətzadə ilə bağlı idi. Teatr onun monumental-romantik quruluşlarında Hüseyn Cavidin 

"Səyavuş" (1 mart 1934) və Mirzə  Fətəli Axundzadənin "Aldanmış  kəvakib" povesti əsasında 

Cananın işlədiyi "Şahnamə" (28 may 1936) pyeslərinin tamaşalarını öz repertuarına daxil etdi. 

Sonralar bu istedadlı rejissor Opera və Balet Teatrında işləyə-işləyə MDT-da "1905-ci ildə" (3 

noyabr 1937), "Od gəlini" (29 sentyabr 1939) və Süleyman Rüstəmin "Qaçaq Nəbi" (26 sentyabr 

1940) əsərlərini uğurla tamaşaya hazırlayıb. 

---

Məşhur aktyor Rza Təhmasib istedadını müstəqil rejissurada sınaqdan çıxararaq Vasili 

Şkvarkinin "Özgə  uşağı" (27 mart 1934) pyesinə  səhnə  təfsiri verib. İkinci dəfə isə 1939-cu il 

noyabrın 29-da Mirzə  İbrahimovun "Madrid" dramını hazırlayıb və bundan sonra yaradıcılıq 

fəaliyyətini kino sənətində davam etdirib. İsmayıl Hüseynov Valentin Katayevin "Çiçəklər yolu" (20 

oktyabr 1934) pyesini tamaşaya hazırladıqdan sonra Tiflis Dövlət Azərbaycan Teatrında işləməyə 

gedib. Dəvət edilmiş Daşkovski Aleksandr Ostrovskinin "Günahsız müqəssirlər" (28 yanvar 1935) 

dramını tamaşaya hazırlayandan sonra bir daha bu teatrda quruluş verməyib. 

Həm faciə, həm də komediya aktyoru olan Rza Darablı Moskvada rejissorluq kursu 

keçəndən sonra MDT-da ona "1905-ci ildə" (23 aprel 1935), "Hacı Qara" (2 oktyabr 1935), Jan 

Batist Molyerin "Skapenin kələkləri " (5 dekabr 1936) əsərlərinin müstəqil quruluşları tapşırılıb. 

Moskvada ali rejissor təhsili almış  Ələsgər  Şərifov və  Ədil  İsgəndərov 1935-ci ildən 

müstəqil quruluşlar verməyə başlayıblar. 

Ağəli Dadaşov "Almaz" (5 oktyabr 1936) və Georgi Mdivaninin "Vətən namusu" ("Vətən 

oğlu". 28 aprel 1938) pyeslərini tamaşaya hazırlayandan sonra yaradıcılığını  əsasən Gənc 

Tamaşaçılar Teatrı ilə bağlayıb. 

Ali təhsilli rejissor Məcid Zeynalov Şəmsi Bədəlbəyli ilə Mirzə  Fətəli Axundzadənin 

"Müsyö Jordan və  dərviş  Məstəli  şah" (15 oktyabr 1938) komediyasını  və  tək quruluşda Pyer 

Bomarşenin "Fiqaronun toyu" məzhəkəsini hazırlayıb və Bakını tərk edərək Qazax kolxoz-sovxoz 

Teatrında işləməyə gedib. 

Moskvada təhsil almış  və GTT-də böyük sənət uğurları qazanan Məhərrəm Haşımov 

dramaturq Sabit Rəhmanın mövzusu o dövrün müasir kənd həyatından alınmış "Toy" (28 aprel 

1939) komediyasma orijinal səhnə təfsiri verib. Bu tamaşa teatrın həyatında sənət hadisələrindən biri 

kimi tarixiləşib. 

Ədil  İsgəndərovun 1938-ci ildə Milli Dram Teatrına baş rejissor təyin olunması ilə  sənət 

ocağının yaradıcılıq üslubunda, janr axtarışlarında və aktyorlarla iş prinsipində ciddi reformalar 

başlandı. Tədricən monumental-romantik üslublu tamaşalar hazırlamağa meyil göstərən rejissorlar 

üçün geniş yaradıcılıq imkanları açıldı. 

 

 

---