Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 1 noyabr 2004-cü IL tarixli 816 saylı əmri ilə təsdiq olunub
Yüklə 3,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
MİLLİ DRAM TEATRI
(1921-1931)
Teatrın tamaşa hazırlamaqda, repertuar tərtibində, aktyor yaradıcılığının estetik göstəricilər əsasında inkişafında, rejissor sənətinin formalaşmasında müəyyən təcrübəsi vardı. Lakin teatrın dövlət təsisatında necə işləməsinin tam aydın olmaması, təzə ictimai formasiyanın siyasi və ideoloji tələblərinin qeyri-müəyyənliyi və hansı estetik prinsiplərlə səhnəyə gətirilməsinin dürüst modelinin hələ tapılmaması yaradıcılıq iqliminə süstlük verirdi. Milli Dram Teatrının yaradıcılıq simasının aydınlaşmamasının əsas səbəblərindən biri kollektivin baş rejissor problemini həll edə bilməməsi idi. Qısa müddətdə Aleksandr İvanov və Abbasmirzə Şərifzadə bu Kürsüdə bir-birini tez-tez əvəz edirdilər. Teatrın konseptual estetik yaradıcılıq məramnaməsi müəyyənləşdirilməmişdi, repertuara əsər seçimi başıpozuq halda həyata keçirilirdi, kollektivin oyun-ifa üslubunda qarmaqarışıqlıq vardı. Ümumi rejissor üslubu yox idi. Buna görə də ötən iki ildə oynanılmış "Əl Mənsur" (Henrix Heyne), "Olülər" (Cəlil Məmmədquluzadə), "Dağılan tifaq" (Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev), "Hacı Qara" və "Lənkəran xanının vəziri" (Mirzə Fətəli Axundzadə), "Əmir Əbül Üla" (Hüseyn Bədrəddin və Məhəmməd Rüfət), "Otello" (Vilyam Şekspir), "İblis" (Hüseyn Cavid), "Nadir şah" (Nəriman Nərimanov), "Qaçaq Kərəm" (Vano Mçedaşvili), "Dəmirçi Gavə" (Şəmsəddin Sami) tamaşaları cüzi aktyor dəyişikliklərində, lakin demək olar təkrar rejissor təfsirində 1921-ci ildə repertuarda göründülər. Teatr 1921-ci ildə Nəcəf bəy Vəzirovun "Pəhlivanani-zəmanə" (20 aprel. Rejissor Sidqi Ruhulla), Məmməd Səid Ordubadinin "Oktyabr inqilabı" (22 aprel. Rejissor Aleksandr İvanov), Süleyman Sani Axundovun "Laçın yuvası" (22 may. Rejissor Abbasmirzə Şərifzadə. Əmiraslan ağa - Abbasmirzə Sərifzadə, Ədil bəy - Rza Təhmasib, Cahangir - Mirseyfəddin Kirmanşahlı, Pərican - Şura Olenskaya), Əhməd Qəmərlinin təbdil etdiyi "Yusif və Züleyxa" (17 iyul. Rejissor Abbasmirzə Şərifzadə. Yusif - İsmayıl Hidayətzadə, Züleyxa - Mərziyə Davudova, Yaqub - Bağır Cabbarzadə, Binyamin - Aslan Tahirov, Yahuda - Möhsün Sənani), Qabriel Sundukyanın "Pepo" (26 noyabr. Tərcüməçi Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Rejissorlar Sidqi Ruhulla və Ələkbər Süheyli. Pepo - Sidqi Ruhulla, Kiqo - Mirzağa Əliyev, Kekel - Məxfurə Yermakova) əsərlərini tamaşaya hazırlayıb. Bu tamaşalarda müəyyən aktyor və rejissor nailiyyətləri olsa da, teatrın 1921-ci ildəki ən maraqlı və bitkin yaradıcılıq işi Hüseyn Cavidin "Şeyx Sənan" məhəbbət faciəsinin səhnə təfsiri idi. Cavidin Milli Dram Teatrında tamaşaya qoyulan ikinci səhnə əsərinin quruluşunu rejissor Abbasmirzə Şərifzadə vermişdi. Tamaşanın premyerası noyabr ayının 11-də göstərilib. Tamaşada əsas rolları Abbasmirzə Şərifzadə və Rza Darablı (Şeyx Sənan), Yeva Olenskaya (Xumar - Tamara), Nataliya Lizma (Nina), Məhəmmədhəsən Atamalıbəyov (Platon), Kazım Ziya (Divanə Dərviş), İsmayıl Hidayətzadə (Anton), Ələkbər Hüseynzadə (Serqo), Mərziyə Davudova (Əzra), Yunis Nərimanov (Özdəmir) oynayıblar. Baş rejissor problemi 1922-ci və 1923-cü illərdə və 1924-cü ilin yayına qədər də davam edib. Bu yaradıcılıq postunu Abbasmirzə Şərifzadə, Aleksandr İvanov və Vladimir Uqryumi (Kasabov) tutublar. Tam peşəkarlıq səriştəsinə yiyələnə bilməmələri ucbatından onların heç biri teatrı müstəqil və müəyyən yaradıcılıq məramı uğrunda çalışan fəaliyyət yoluna çıxara bilməyib. Bununla belə, teatr müqayisədə fərqlənən tamaşaların oynanılmasma nail ola bilib. Bu baxımdan 1922-ci ildə göstərilən Jan Batist Molyerin "Zorən təbib" (5 mart. Rejissor Abbasmirzə Şərifzadə, təbdil edəni Əhməd Qəmərli. Təbib İlyas - Ələkbər Hüseynzadə), Nəcəf bəy Vəzirovun "Müsibəti - Fəxrəddin" (6 mart. Rejissor Abbasmirzə Şərifzadə. Fəxrəddin - Xəlil Hüseynov), Fridrix Şillerin "Məkr və məhəbbət" (25 mart. Rejissor Abbasmirzə Şərifzadə. Ferdinand - Abbasmirzə Şərifzadə, Luiza - Məxfurə Yermakova), Hüseyn Cavidin "Afət" (14 aprel. Rejissor Abbasmirzə Şərifzadə. Afət - Şura Olenskaya, Ərtoğrul - Abbasmirzə Şərifzadə), "Uçurum" (2 iyun. Rejissor Aleksandr İvanov. Gövərçin-Məxfurə Yermakova, Cəlal - Abbasmirzə Şərifzadə), "Şeyda" (15 dekabr. Rejissor Aleksandr İvanov. Məcid Əfəndi-İbrahim Azəri, Şeyda - Kazım Ziya və Abbasmirzə Şərif zadə), Cəlil Məmmədquluzadənin "Anamın kitabı" (11 may. Rejissor Abbasmirzə Şərifzadə. Səməd Vahid - Kazım Ziya, Mirzə Məhəmmədəli - İsmayıl Talıblı, Rüstəm bəy - Ağasadıq Gəraybəyli, Zəhra bəyim - Nataliya Lizma), Nikolay Qoqolun "Müfəttiş" (19 oktyabr. Tərcüməçi Süleyman Səlimbəyov. Rejissor Abbasmirzə Şərifzadə. Xlestakov - Abbasmirzə Şərifzadə, Qalabəyi - Ağasadıq Gəraybəyli, Anna Andreyevna - Mərziyə Davudova) pyeslərinin tamaşalarını misal çəkmək olar. 1923-cü ildə isə teatrın yeni işləri sırasında Cəfər Cabbarlının "Aydın" (12 yanvar. Rejissor Aleksandr İvanov. Aydın - Abbasmirzə Şərifzadə, Gültəkin - Mərziyə Davudova), "Oqtay Eloğlu" (16 fevral. Rejissor Abbasmirzə Şərifzadə. Oqtay - Abbasmirzə Şərifzadə, Firəngiz - Mərziyə Davudova, Xaspolad - Kazım Ziya), Hüseyn Cavidin "İblis" (19 yanvar. Rejissor Aleksandr İvanov. İblis - Abbasmirzə Şərifzadə), Anatoli Lunaçarskinin "Şahın bərbəri" (27 aprel. Tərcüməçi Hacı İbrahim Qasımov. Rejissor N.Tabatinski. Artistid - Rza Təhmasib, Şah - Abbasmirzə Şərifzadə),
Fridrix Şillerin "Qaçaqlar" (9 noyabr. Tərcüməçi Həsən Səbri Abdullazadə. Rejissor Aleksandr İvanov. Frans - Sidqi Ruhulla, Amaliya - Mərziyə Davudova, Karl - Abbasmirzə Şərifzadə), Herhart Hauptmanın "Elqa" ("Dəhşətli röya". 16 noyabr. Tərcümə edəni Kazım Ziya. Rejissor Aleksandr İvanov. Rıtsar - Cəlil Bağdadbəyov, Elqa - Mərziyə Davudova), Jan Batist Molyerin "Jorj Danden" (14 dekabr. Tərcüməçi Mustafa Mərdanov. Rejissor Aleksandr İvanov. Jorj Danden - İsmayıl Talıblı) dramlarının tamaşaları nisbətən uğurlu olub. Teatr 1924-cü ilin birinci yarısında repertuarını ilk növbədə ötən mövsümlərdəki təkrar- təkrar quruluşlarda göstərən müxtəlif janrlı tamaşalar əsasında qurub. Bununla yanaşı, indiyədək oynamadığı əsərlərdən Karl Qutskovun "Uriel Akosta", Aleksandr Dümanın "Qanlı qala" ("Nel qülləsinin sirri"), Xalid Fəxrinin "Bayquş" dramlarını repertuarına daxil edib. Aleksandr İvanov 1924-cü il fevral ayının 20-də baş rejissorluqdan çıxıb. Teatr dörd aya yaxın baş rejissorsuz işləyib. Afişa və proqramlarda "baş rejissor" yerinə "rejissor müavini İsmayıl Hidayətzadə" yazılıb. İyun ayının 19-da isə Aleksandr Tuqanov teatra baş rejissor təyin olunub. İlin sonuna kimi onun orijinal quruluşunda Mirzə Fətəli Axundzadənin "Molla İbrahimxəlil kimyagər", Fitrətin "Hind ixtilalçıları" pyesləri tamaşaya qoyulub. Eyni zamanda o, repertuarda olan "Jorj Danden", "Müfəttiş", "Şeyx Sənan", "Aydın", "Qaçaqlar", "Nel qülləsinin sirri", "Pəri cadu" tamaşalarını özünün yeni səhnə təfsirində tamaşaçılara təqdim edib. Aleksandr Tuqanovun teatra gəlişi onun yaradıcılıq iqlimində ciddi dönüşlər yaradıb. Teatrda üslub formalaşmağa, məzmun dərinləşməyə, romantik və realist aktyor məktəbləri müstəqil yönlərdə inkişaf etməyə başlayıb. 1931-ci il iyun ayının 1-də Aleksandr Tuqanov "Köhnəlik" damğası ilə baş rejissorluqdan uzaqlaşdırılıb və o, nəinki teatrı, hətta Azərbaycanı tərk edib. 1925-ci ilin yayında opera truppası Milli Dram Teatrından ayrılıb və bu, teatrın forma-üslub axtarışlarına təkan verib. 1921-1931-ci illər ərzində Milli Dram Teatrı aşağıda göstərilən yaradıcılıq vərdişlərinə yiyələnə bilib. Teatr Hüseyn Cavidi və Cəfər Cabbarlını özünün ətrafında sıx birləşdirərək, onları sənət ocağının daimi dramaturqlarına çevirib. Bununla da yeni ənənənin bünövrəsmi qoyub. Səhnəqrafiyanın müasir teatr prosesinin inkişafı üçün vacibliyi yaradıcılıq faktları ilə təsdiqlənib. Tamaşalar üçün məxsusi bədii tərtibatların hazırlanması vacib yaradıcılıq şərtinə çevrilib. Teatrın ştatında baş rəssam vəzifəsi açılıb. Milli bəstəkarlar teatra cəlb olunublar və onlar ayrı-ayrı tamaşalara musiqilər bəstələyiblər. Bununla da Azərbaycan teatrında yeni sənətin bünövrəsi qoyulub və o, geniş inkişaf yolunda irəliləməyə başlayıb. Teatrda musiqi hissə müdiri vəzifəsi təsis edilib və tədricən kollektivin kiçik ansamblı orkestr kimi formalaşıb. Səhnə danışıqları qüsurlu aktyorlar və xüsusən özgə millətlərdən olan aktrisalar üçün çatışmazlıqları islah məqsədilə sistemli məşğələlər keçirilib. Truppanın texniki vərdişlərini artırmaq, səhnə plastikasma nail olmaq üçün trinaj-məşğələlər aparılması sistemləşdirilib. 1926-cı ildən başlayaraq, Mirzə Fətəli Axundzadə adına Bakı Teatr Məktəbi hər il teatrı ixtisaslı aktyorlarla təmin edib. Tələbələr kütləvi səhnələrə çıxıblar. Bununla da aktyor sənətinin inkişafında peşəkarlığın yeni mərhələsi açılıb. Teatr tam truppa şəklində ilk dəfə 1930-cu ildə SSRİ miqyasında teatr olimpiadası keçirilməsi münasibətilə Peterburq (10-20 may), Kazan (6-15 iyun) və Moskva (22-30 iyun) şəhərlərində qastrolda olub. Həmin səfərdə "Zaqmuq" (Anatoli Qlebov), "Namus" (Aleksandr Şirvanzadə), "Hacı Qara" (Mirzə Fətəli Axundzadə), "Od gəlini" və "Sevil" (Cəfər Cabbarlı), "Hamlet" (Vilyam Şekspir), "Gülən adam" (Viktor Hüqo) tamaşaları göstərilib. Tamaşaların hazırlanmasında quruluşçu rejissordan əlavə rejissorlar, rejissor assistentləri və köməkçiləri də (Əlihüseyn Rzayev, Əliağa Əliyev, Cəfər Cabbarlı, Rza Darablı, İsmayıl Hidayətzadə) iştirak etməyə başlayıblar. Teatr realist dramlara, məişət komediyalarına repertuarında xüsusi yer verib. Bununla bərabər, monumental romantik tamaşalar yaratmağa da cəsarətlə əl atıb, bu istiqamətdə ciddi cəhdlər göstərib. Kompozisiyanın zahiri effektlərinə uymaq, monumental səciyyə tələb edən epizodlarda sözlə hərəkətin ayrılıqda həlli, yəni ahəngdar cazibədə uyuşmaması qüsur kimi mövcud idi. Aktyorların romantik ruhlu tamaşalardakı çıxışlarında zahiri pafos, boş ritorika, yöndaşların ünsiyyətlərində peşəkarlıq vərdişlərinin formalaşmaması ciddi çatışmazlıq kimi görünürdü. Cəfər Cabbarlının, Hüseyn Cavidin, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin, Mirzə Fətəli Axundzadənin dram və komediyalarının tez-tez təzə quruluşlarda təqdimi əsilində daha çox təkrarçılıq xarakteri daşıyırdı. Bəzən bir və ya iki ifaçının dəyişdirilməsi nəticəsində köhnə tamaşa premyera kimi təqdim olunurdu. Teatr benefis "xəstəliyindən" xilas uğrunda səylə çalışıb və istəyinə nail ola bilib. Haqqında söhbət gedən dövrdə teatrda Aleksandr Tuqanovla yanaşı, digər istedadlı milli rejissorlar da tamaşalar hazırlayıblar. Bu baxımdan Mirseyfəddin Kirmanşahlının rejissorluğunda göstərilən Karlo Haldoninin "Köhnə fikirlər, yaxud savadsız müəllim" (9 noyabr 1925-ci il), Hüseyn Cavidin "Şeyx Sənan" (19 noyabr 1925-ci il), Yusif Yulduzun quruluşunda oynanılan Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Köhnə dudman" (20 oktyabr 1927-cı il) və "Baba yurdunda" (2 mart 1928-ci il), Maksim Qorkinin "Həyatın dibində" ("Yurdsuz insanlar". 21 noyabr 1927-ci il), Jan Batist Molyerin "Bağa qınını bəyənməz " ("Meşşan dvoryanlıqda". 9 aprel 1928-ci il), Viktor Lyubomirovun "Talış qızı" (15 aprel 1929-cu il), Hüseyn Cavidin "Knyaz" (18 may 1931-ci il), Əlihüseyn Rzayevin təfsirində tamaşaçılara göstərilən Hüseyn Cavidin "Şeyx Sənan" (14 yanvar 1929-cu il), Cəlil Məmmədquluzadənin "Ölülər" (5 mart 1929-cu il), Cəfər Cabbarlının "Aydın" (1 aprel 1929-cu il), Şəmsəddin Saminin "Dəmirçi Gavə" (28 noyabr 1929-cu il), Aleksandr Şirvanzadənin "Namus" (16 dekabr 1929-cu il), Nikolay Qoqolun "Müfəttiş" (3 mart 1930-cu il), Fridrix Şillerin "Qaçaqlar" (8 aprel 1930-cu il), Şəmsəddin Abbasovun "Qələbə" (12 mart 1931-ci il), Əliağa Əliyevin səhnə quruluşunda M.Danilovun "Qara su" (19 fevral 1931-ci il), Abbasmirzə Şərifzadə və Əsəd Tahirin "Axirəzzaman" (15 oktyabr 1931-ci il), Cəfər Cabbarlının işləməsində özünün "Sevil" (10 dekabr 1931-ci il) əsərlərinin tamaşaları müəyyən sənətkarlıq xüsusiyyətləri ilə diqqəti cəlb edib. Təzə rejissor dəsti-xətti, müəyyən təcrübəsizliklərinə baxmayaraq, ümumilikdə janr və üslub axtarışlarına, aktyorların yaradıcılıq imkanlarının genişlənməsinə və mənalı ifadə vasitələrinin zənginləşməsinə təkan verib. Teatrın aktyorlarından Abbasmirzə Şərifzadə, Sidqi Ruhulla, Mirzağa Əliyev, Mərziyə Davudova, Mustafa Mərdanov, Yeva Olenskaya, Möhsün Sənani, Rza Təhmasib, Mirseyfəddin Kirmanşahlı, Rza Darablı, İsmayıl Hidayətzadə, Hacıağa Abbasov daha yüksək sənətkarlıq nailiyyətləri qazana biliblər. On ildə kollektivə xeyli azərbaycanlı aktrisa gəlib. Onların arasında sonralar şöhrət zirvələrinə qalxan ana-bala aktrisalar Əzizə Məmmədova və Sona Hacıyeva da olublar. Panfiliya Tanailidi və Şəms Qəmər Topuriya yenidən Tiflisdən Bakıya qayıdıblar. Truppaya gələcəyin görkəmli aktyorları olan Rza Əfqanlı, İsmayıl Dağıstanlı (Hacıyev), Ağahüseyn Cavadov, Əli Qurbanov, Məmmədəli Vəlixanlı, Ülvi Rəcəb kimi istedadlı gənclər götürülüblər. Bəzən mətbuatda haqsız yerə, heç bir bədii məntiq olmadan başqa sənət ocaqları Milli Dram Teatrına qarşı qoyulurdu. Bununla belə, söhbət konseptual şəkildə fundamental yaradıcılıqdan gedəndə birincilik Milli Dram Teatrının payına düşürdü.
|