Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

Cədvəl 3.5 5
Azərbaycan Respublikası iqtisadiyyatında məşğul olan əhalinin
mülkiyyətin növləri üzrə bölgüsü5
Məşğul əhali
Min nəfər
Yekuna görə %-lə
1995-ci il
2012-ci il
1995-ci il
2012-ci il
İqtisadiyyatda məşğuldur -
cəmi
3613,0
4445,3
100,0
100,0
o cüm lədən mülkiyyətin 
növləri üzrə:
Dövlət
2027,2
1157,7
56,1
26,0
Qeyri-dövlət
1585,8
3287,6
43,9
74,0
ondan:
xüsusi
7,0
2176,8
0,2
49,0
S ərbəst məşğul əhali
601,4
989,6
16,7
22,2
Sosial-iqtisadi statistikada çoxnövlü işarələr sistemindən istifadə olu-
5 Azərbaycanın Statistik Göstəriciləri. Bakı, “Səda” nəşriyyatı, 2007-ci il, s. 90 və 2013-cü il, 
s.97-98.
77

---

nur. Bu, məlumatların axtarılması, tapılması və işlənməsini asanlaşdırır. 
Əsas işarə sistemləri isə aşağıdakılardır: ölçü vahidi, inzibati-ərazi 
bölgüsünə daxil olan obyektlər, yaşayış məntəqələri, dövləti idarəetmə 
orqanları, müəssisə və təşkilatlar, ölkələr və valyutalar. İşarə sistemində 
müəssisə və təşkilatların bir sıra əlamətlər üzrə qruplaşdırması nəzərdə 
tutulmuşdur.
Məsələn, adları çəkilən iqtisadi vahidlərin qeydiyyata alınması mül­
kiyyətin və təsərrüfatçılığın bütün növlərini iqtisadi fəaliyyət sahələri, 
mülkiyyətin təşkilati-hüquqi formaları, habelə ərazi və iqtisadi göstəri­
cilər üzrə qruplaşdırmağa imkan verir. Müəssisənin qeydiyyat nömrəsi və 
təsnifləşdirilərkən verilən xarakteristika onun tam kodunu əmələ gətirir.
Müəssisə və təşkilatların vahid dövlət qeydiyyatının məlumatlarına 
əsasən təsərrüfatçılıq edən subyektlərin hesabatla tam əhatə olunub-olun­
maması müəyyən edilir. İqtisadi vahidlərin dövlət qeydiyyatı bir-biri ilə 
qarşılıqlı əlaqədə olan iki yarımsistemdən ibarətdir. Bunlardan biri müəs­
sisələrin uçotu, digəri isə onların işini səciyyələndirən göstəricilərdir. 
İqtisadi vahidlər dövlət qeydiyyatı çərçivəsində onların siyahısını aparan 
strukturlarla qarşılıqlı əlaqədə nəzərə alınır. Qeydiyyat siyahısında 
müəssisə və təşkilatların işini ifadə edən kəmiyyət göstəriciləri, habelə 
onların nə vaxt fəaliyyətə başlaması və fəaliyyətini nə vaxt dayandırması 
göstərilir. Qeydiyyat siyahısından statistik müayinə zamanı seçmə müşa­
hidəsi aparmaq üçün istifadə olunur. Dünya təcrübəsində isə qeydiyyat 
siyahısından statistik hesablamalarda (məsələn, əhali siyahıya alınarkən 
məşğulluğun öyrənilməsi) istifadə edilir. Qeydiyyat siyahısı vaxtaşırı 
təzələndikdə və ondan sorğu bazası kimi istifadə olunduqda təsərrüfat­
çılıq edən subyektlərə lazımi xidmət göstərə bilər.
Dünya dövlətlərinin və onların valyutalarının təsnifləşdirilməsi 
ölkələrin və ərazilərin, yaxud da valyutaların adlarını bir-bir göstərməklə 
aparılır. Məsələn, Rusiya Federasiyası ölkələrin beynəlxalq təsnifləş- 
dirməsində hərfi işarə ilə RU, rusiya rublu isə RUR (643), Azərbaycan 
Respublikası AZ, Azərbaycan milli valyutası manat isə AZN (031) kimi 
göstərilir. Dünya ölkələrinin beynəlxalq təsnifatı “rəqəm kodla”rın artan 
qaydasında düzəldilmişdir.
Nəticə
- Sosial-iqtisadi statistikada təsnifləşdirmə, qruplaşdırma və nomenk- 
latur anlayışlarından geniş istifadə edilir. Bunların hər biri müxtəlif vəzi­
fələri yerinə yetirir, hadisə və proseslərin daha dərindən öyrənilməsi və
78
təhlil olunmasına imkan verir;
- Azərbaycan Respublikası iqtisadiyyatının dünya iqtisadiyyatına 
inteqrasiya olunduğu müasir dövrdə vahid təsnifləşdirmə və informa­
siyanın kodlaşdırılması sisteminin yaradılmasına xüsusi diqqət yetirilir;
- Sosial-iqtisadi statistikada iqtisadi fəaliyyət növləri, habelə məhsul­
ların, işlərin və xidmətlərin təsnifləşdirilməsi aparılır. Ölkəmizdə də bu 
təsnifləşdirmədən istifadə edilir;
- İqtisadi fəaliyyət növlərinin təsnifləşdirilməsi müxtəlif vəzifələrin 
yerinə yetirilməsinə imkan verir;
- İqtisadi fəaliyyət növlərinin beynəlxalq təsnifləşdirmə standartları 
ilə yanaşı, məhsulların, işlərin və xidmətlərin təsnifləşdirilməsi də çox 
böyük əhəmiyyətə malikdir;
- Statistik məlumatların beynəlxalq səviyyədə müqayisə edilə bilməsi 
üçün ayrı-ayrı ölkələrin mövcud təsnifləşdirmədən istifadə etmələri 
zəruridir. Bununla əlaqədar olaraq əmtəə və xidmətlərin təsnifləşdir- 
məsinin Avropa Standartları qəbul edilmişdir;
- Ölkəmizdə də xarici iqtisadi fəaliyyəti tənzimləmək və onun haq­
qında statistik məlumatları toplamaq üçün beynəlxalq qaydalardan 
istifadə olunur;
-Təsnifləşdirm ə haqqında xüsusi ədəbiyyatdan daha geniş məlumat 
əldə etmək olar;
-A v ro p a İttifaqına üzv ölkələrdə xüsusi əmtəə siyahısı qəbul edil­
mişdir. Bu siyahıya 6 minə yaxın məhsul növü daxildir;
- Sosial-iqtisadi statistikada çoxsaylı qruplaşdırmalardan istifadə 
edilir. Bunlara ilk növbədə mülkiyyət formalarına (növlərinə) görə 
aparılan qruplaşdırma daxildir. Bununla yanaşı, sosial-iqtisadi statistikada 
məlumatların axtarılması, toplanması və işlənməsini asanlaşdıran çox- 
növlü işarələr sistemi də vardır;
- Ayrı-ayrı ölkələrdə iqtisadi vahidlərin dövlət qeydiyyatı aparılır. Bu, 
bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan iki yarımsistemdən ibarətdir;
-D ü n y a dövlətləri və onların valyutaları da təsnifləşdirilir. Bu, 
ölkələrin adları əsas götürülməklə qısa formada, məsələn, Azərbaycan 
Respublikası “AZ”, Türkiyə Respublikası “TR”, Rusiya Federasiyası 
“RU”, valyutalar isə müvafiq olaraq “AZN”, “TRL” və “RUR” adlanır. 
Valyutaların adlarındakı ilk iki hərf ölkənin adını göstərir;
- Milli hesablar sistemində təsnifləşdirmənin xüsusi vahidləri vardır. 
Bunlar bir sıra qruplara bölünür və bir-birindən fərqlənir;
- Beynəlxalq standartların tərkibində bölmələr, yarımbölmələr, qrup­
79

---

lar, fəaliyyət növləri və s. göstərilir;
- Ölkələrin iqtisadi əraziləri onların coğrafi ərazilərindən fərqlənə 
bilər və fərqlənir;
- XIX əsrin axırları və XX əsrin əvvəllərində kapitalist iqtisadiy­
yatının öz inkişafının korporativ mərhələsinə daxil olması ilə əlaqədar 
olaraq xüsusi maliyyə sistemi əmələ gəlmiş və bu, özünün spesifik 
cəhətləri ilə fərqlənir.