Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu il tarixli

QƏDİM AZƏRBAYCAN MƏDƏNİYYƏTİ 

Müəyyən edilib ki, Azərbaycanda ibtidai icma quruluşu 

artıq 1.5 mln il qabaq yaranıb, yəni Azərbaycan dünyada ən qədim 

mədəniyyət ocaqlarından biridir. Bütövlükdə ibtidai icma dövrü 3 

dövrə - daş, tunc və dəmir dövrlərinə ayrılır. İbtidai insanların ən 

qədim məskənləri Qarabağ, Qazax, Naxçıvan, Kəlbəcər, Lerik və 

Yardımlıda aşkar edilib. 

Qarabağda bunlar Azıx, Tağlar, Kəlbəcərdə - Zar mağara 

məskənləri, Qazaxda - Daşsalahlı  və Damcılı, Naxçıvanda - 

Qazma, Lerikdə Buzeyir mağaralarıdır. 

Fizuli  şəhəri yaxınlığında Quruçay dərəsindəki Azıx 

mağarasında alt paleolit (2.5-2.0 mln il-100 min il) yaxşı 

öyrənilmişdir. Burada ən dərin laylarda Olduvay çınqıl alətlərinə 

oxşar çaylaqdan düzəldilmiş alətlər tapılmışdır. Bunlar universal 

alətlər idi. Onlarla kəsir, çapır və digər işlər görürdülər. Bu 

mağara məskənini Məmmədəli Hüseynov kəşf edib və uzun illər 

boyu tədqiq edib. Azıx tapıntıları əsasında Azərbaycanda yaşı 1.5 

mln il olan qədim Quruçay arxeoloji mədəniyyətinin mövcudluğu 

əsaslandırılmışdır. 

Min illər ötdü, kobud əl çapacaqları, sonralar isə nacaq, 

bıçaq,  ərsin, biz kimi forma və  təyinatına görə müxtəlif alətlər 

meydana çıxdı. Onları nukleusdan - iri daş özəyindən 

qopardırdılar. 

Daş alətlərlə yanaşı ov obyekti olan çoxdan nəsli kəsilmiş 

heyvanların sümükləri tapılmışdır.  Əsas məşğuliyyət növü 

yığıcılıq və ovçuluq idi. Həyat insanları kollektivlərdə birləşməyə 

məcbur edirdi. Bunlar ibtidai insan sürüsü və ya ilk icma adlanan 

qeyri-sabit birliklər idi. Azıxda yaşı 700 min il olan ocağın izləri 

aşkar edilib. 1968-ci ildə Azıxda yaşı 350-400 min il olan ibtidai 

insanın (azıxantrop) alt çənəsinin fraqmenti tapılıb. Bu, dünyada 

qədimliyinə görə dördüncü olan ibtidai insan fraqmentidir. 

Beləliklə, Azərbaycan ərazisi ibtidai insanın formalaşdığı qurşağa 

daxildir. 

Azıxantrop tədricən tikinti vərdişləri qazandı, onda dini 

təsəvvürlər əmələ gəldi (üzərində xüsusi nişanlar olan ayı kəllələri 

tapılıb), ibtidai incəsənət yarandı. Alt paleolitin sonunda çaxmaq 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 214

daşından və bazalt daşdan düzəldilən alətlərlə yanaşı obsidiandan 

(vulkanik-şüşə) düzəldilən alətlər peyda oldu. Obsidiandan dişli 

ərsin tiyə düzəldirdilər. Alt paleolitin sonunda insan sürüsünü və 

ilk icmanı daha sabit olan nəsil icması əvəz edir. 

Təxminən 100 min il bundan qabaq orta paleolit (mustye) 

dövrü başlanır və b. e. əvvəl 40-cı minilliyə  qədər davam edir. 

İnsanlar Kiçik Qafqaz, Naxçıvan, Qarabağ və Qazaxın daha geniş 

ərazilərində  məskən salır. Qarabağın Tağlar, Qazaxın Damcılı, 

Naxçıvanın Qazma mağaralarında külli miqdarda daş alət 

nümunələri tapılmışdır. Orta paleolit dövründə neandertal adam 

tipi formalaşır. Orta paleolit dövründə  də ovçuluq və  yığıcılıq 

başlıca məşğuliyyət növü olaraq qalırdı. Qafqaz maralı, mağara 

ayısı və boz ayı, dağ keçisi və vəhşi at-kulan ovlayırdılar. Həmin 

dövrdə dini təsəvvürlərdə dəyişikliklər baş verir, o dünyaya inam, 

totemizm, ovsun və bir çox başqa ibtidai din formaları yaranır. 

Orta paleolitdə insan sürüsünü tədricən nəsil icması başqa cür 

desək, qəbilə icması əvəz edirdi. 

Üst paleolit dövrü e. ə. 40-cı minillikdən XII minilliyə qədər 

davam edir. Mülayim rütubətli iqlim hökm sürür, fauna və flora 

dəyişir. Bu dövrün izlərinə Qarabağ  və Qazax mağara 

məskənlərində  təsadüf olunur. Təkmilləşdirilmiş  ərsin, biz, 

kənarları diş-diş edilmiş alətlər, uzunsov, dəyirmi və üçbucaq 

şəkilli alətlər üzə  sıxdı. Bu zaman “homo sapiyensin” (ağıllı 

insan) formalaşması sona yetdi. Nəsil icmasını qəbilə icması əvəz 

etdi və ana xətti üzrə nəsil-qəbilə icması qəti surətdə yer aldı. Bu, 

matriarxat dövrü idi. E. ə. 12 minillikdən 8-ci minilliyə  qədər 

mezolit dövrü davam etdi. Bu zaman kaman və oxun kəşf edilməsi 

ilə ov birinci yerə çıxdı, heyvanları əhliləşdirməyə başladılar, bu 

da gələcəkdə maldarlığa keçidin əsasını qoydu. 

Mezolit dövrünün sonunda ibtidai əkinçiliyin ünsürləri 

əmələ  gəldi, istehsal edən təsərrüfatın  əsası qoyuldu, neolit 

dövründə isə onun formalaşması başa çatdı. Azərbaycanda 

mezolit dövrü başlıca olaraq Qobustan abidələrində  Cəfərqulu 

Rüstəmov, Firuzə Muradova tərəfindən tədqiq edilmişdir. 

Qobustanlılar burada 12 min il əvvəl məskən salıb. Ovçuluq, 

balıqçılıq, yığıcılıqla məşğul olub. Burada, “Öküzlər”, “Ana 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 215

zağa”, “Firuz” və digər mağaralarda külli miqdarda çaxmaq daşı, 

sümük, və obsidiandan düzəldilmiş bıçaq, ərsin, biz, qırmaq, nizə 

və ox ucluqları  və mikrolit alətlər tapılıb. Qobustanda külli 

miqdarda mezolit dövrünə aid qaya rəsmləri mövcuddur. Onlar 

totemizm təsəvvürləri, ov səhnələrini və s. təsvir edir. Qobustanın 

ən qədim qaya rəsmləri mezolit dövrünə aiddir. Mezolit dövründə 

mərhumun qəbrinə o dünyada istifadə etmək üçün müxtəlif 

əşyalar qoymağa başladılar. Belə  qəbirlər “Firuz” məskənində 

aşkar edilib. Qobustanda qaya rəsmlərini İ. Cəfərzadə aşkar edib. 

Mezolit dövrünə aid əmək alətləri və mikrolit alətlər Qazaxda 

Damcılı mağarasında tapılıb. E.ə. VII-ci minillikdə Azərbaycanda 

neolit dövrü başlanır. Onun əsas cəhəti istehsal edən təsərrüfatın 

təşəkkülü və inkişafıdır. Bunu neolit inqilabı adlandırırlar. 

Azərbaycanda bu proses eneolit dövründə, yəni e. ə. V-IV 

minillikdə tamamilə başa çatır. İnsan təbiətdən daha az asılı olur. 

Azərbaycanda  əkinçilik və heyvandarlığın inkişafı üçün zəruri 

şərait mövcuddur. Neolit dövründə Azərbaycanda dulusçuluq və 

toxuculuq meydana gəlir. Neolit dövründə alətlər əsasən çaxmaq 

daşından idi. Neolit dövrünün başlıca abidələri Gəncə  tərəfdə, 

Təbriz yaxınlığında və Bakı yaxınlığında Qobustanda aşkar edilib. 

Qazax rayonunda daş toxa, oraq içlikləri, balta və gürzlər tapılıb. 

Alətlər  əsasən çaxmaq daşı  və obsidiandan düzəldilib. Çaxmaq 

daşından kənd təsərrüfatı alətləri və obsidiandan səpin və biçin 

alətləri külli miqdarda Gəncə yaxınlığındakı məskəndə tapılıb. 

Eneolit dövründə istehsal edən təsərrüfat daha çox inkişaf 

edir. İnsanlar ilk dəfə metalla - mislə tanış olur. Lakin daş alətlər 

hələ də üstünlük təşkil edirdi. Eneolit dövründə əhali surətlə artır. 

Əsas məşğuliyyət toxa əkinçiliyidir. Gəncə-Qazax, Mil-Qarabağ, 

Muğan və Naxçıvan bölgələrində, habelə  Cənubi Azərbaycanda 

Urmiya gölü yaxınlığında və  Təbriz  ətrafında külli miqdarda 

neolit dövrü yaşayış  məskənləri qeydə alınıb. Eneolit dövründə 

insan çay sahillərində kiçik məskənlərdə yaşayırdı. Çiy kərpicdən 

tikilmiş evlər dəyirmi formada idi. Evlərdə ocaq və həsir var idi. 

Kiçik evlər icma torpağında öz sahəsi olan təknikahlı ailə,  ər-

arvad üçün nəzərdə tutulmuşdu.  Əkinçilik və maldarlıqla yanaşı 

ovçuluq və balıqçılıqla məşğul olmağa davam edirdilər. 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 216

Sənətlərdən dulusçuluq, toxuculuq, daş  və sümük emalı yaxşı 

inkişaf etmişdi. Toxa əkinçiliyi hökm sürürdü, taxılı qurma 

oraqlarla biçir, qablarda və ya xüsusi çalalarda saxlayırdılar. 

Maldarlıq inkişaf edirdi. Həm xırda, həm də iri buynuzlu heyvan, 

e.  ə. V əsrdən başlayaraq at saxlayırdılar. Cəlilabadda  Əlikəmək 

təpəliyində  əhliləşdirilmiş at sümükləri tapılıb. Həmin dövrdə 

misdən yalnız bəzi alətlər düzəldirdilər. Ondan əsasən zinət 

əşyaları hazırlayırdılar. Qadın əvvəlki kimi cəmiyyətdə aparıcı rol 

oynayır. Eneolit matriarxatın çiçəklənmə dövrüdür. Külli 

miqdarda gildən düzəldilmiş qadın fiqurları tapılıb. Eyni zamanda 

icmanın həyatında ağsaqqallar  şurası  əhəmiyyətli rol oynamağa 

başlayır. Dəfn mərasiminə böyük diqqət yetirilirdi. İnsanları evlər 

arası  ərazilərdə, uşaqları isə evin içində döşəmənin altında dəfn 

edirdilər. Dini mərasimlərdə ovsun böyük yer tuturdu. 

Qobustandakı bəzi rəsmlər də həmin mərasimləri təsvir edir. 

E.  ə. IV minillikdə eneolit dövrünü tədricən patriarxata 

təkan vermiş tunc dövrü əvəz edir. Bu dövr e. ə. II minilliyə qədər 

davam edir. Azərbaycanda külli miqdarda mis filizi yataqları var ( 

Naxçıvan, Daşkəsən, Qarabağ, Gədəbəy və b.). Lakin misdən 

düzəldilən alətlər davamsız olurdu. Misə arsen, sürmə, nikel, 

sonralar isə qalay kimi müxtəlif aşqarlar  əlavə edən insanlar 

bürünc kimi möhkəm qatışıq  əldə etdilər. Ondan başlıca  əmək 

alətləri, silah və zinət  əşyaları istehsal etməyə başladılar. 

Cəmiyyətdə  əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verdi. Yeni təsərrüfat 

sahələri yaranır, ictimai və mülki bərabərsizlik artırdı. 

Azərbaycanda qəbilələr və qəbilə ittifaqları kimi iri etnos-mədəni 

birliklər yarandı. Azərbaycanda tunc dövrü üç mərhələyə bölünür. 

Birinci mərhələ (e. ə. IV minilliyin II yarısı - III minillik) Kür-

Araz mədəni dövrü kimi məlumdur. Bu dövrün başlıca abidələri 

məhz burada, Kür və Araz çaylararası  ərazidə  aşkar edilib. 

Qarabağ, Naxçıvan, Qazax, Xaçmaz, Şəmkir və Qobustanda 

həmin dövrün abidələri tədqiq edilib. 

Əhali həmin  ərazidə sürətlə artırdı.  Əgər neolit və eneolit 

dövrlərində  əhali yalnız düzənliklərdə yaşayırdısa, alt tunc 

dövründə insanlar dağətəyi və dağlıq bölgələrdə məskən saldılar. 

Sahəsi 3-5 ha olan iri məskənlərdə yaşayırdılar. Adətən çay 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 217

sahillərində, düşməndən müdafiə üçün əlverişli yerlərdə  məskən 

salırdılar. Bəzi məskənlərdə  hətta güclü müdafiə istehkamları 

mövcud idi. Belə  məskənlər Fizulidə, Təbriz yaxınlığında və 

Urmiya gölü tərəfdə aşkar edilib. 

Neolit və eneolit dövrlərində olduğu kimi Kür-Araz mədəni 

dövründə  də evləri çiy kərpicdən, lakin artıq çaylaq daşlarından 

bünövrə üzərində tikirdilər. Naxçıvandakı II Gültəpəni belə 

məskən nümunəsi kimi göstərmək olar. Divarlarına ustalıqla mala 

çəkilmiş, mehrablı, xüsusi böyük ibadət binaları meydana gəldi. 

Belə ibadətgahlar Naxçıvanda Gültəpə, Xaçmazda Sərkərtəpə, 

Qazaxda Babadərviş məskənlərində aşkar edilib. Əkinçilik surətlə 

inkişaf edirdi. Toxanı xış əvəzlədi. Əkin əraziləri genişləndi, süni 

suvarma meydana gəldi. Şumlamada heyvanlardan istifadə etməyə 

başladılar. Biçin, üyütmə alətləri təkmilləşir. Yığılma lövhə 

oraqlar ilə yanaşı bütöv bürünc oraqlar da meydana gəlir. Taxılı 

nəhəng küplərdə və xüsusi çalarlarda saxlayırdılar. Daş həvəng və 

dən üyüdənlər meydana gəldi. Maldarlıq da surətlə inkişaf edirdi. 

Mal-qaranın sayı, cinslərinin çeşidi artır, atdan geniş istifadə 

olunur, yaylaq və  qışlaqlardan istifadə ilə  əlaqədar mal-qaranın 

otlaqlara köçürülməsi yer alır. Birinci ictimai əmək bölgüsü, 

əkinçiliyin maldarlıqdan ayrılması baş verir. Əmək məhsuldarlığı 

artımı artıq məhsul ehtiyatlarının əmələ gəlməsinə səbəb oldu, bu 

da məhsul mübadiləsinə  təkan verdi. Maldarlar arasında 

təbəqələşmə sürətlənir. Mil düzənliyinin Üçtəpə yüksəkliyində 

aşkar edilmiş  qəbilə başçısının məzarı buna sübutdur. Məzar 

yüksəkliyinin yaşı III minilliyin II yarısı kimi müəyyən edilib. Alt 

tunc dövründə  sənətlər arasında dulusçuluq, metal emalı  və 

toxuculuq daha surətlə inkişaf edirdi. Dulusçuluqda parıltılı  və 

naxışlı qab növləri meydana gəldi. Babadərviş  məskəni 

qazıntılarında dulusçu sobaları, tökmə  qəlibləri aşkar edilib. 

Üstünlük təşkil edən bürünc alətlərlə yanaşı daş  və sümükdən 

düzəldilmiş alətlər də  işlənirdi. Qoyunçuluğun inkişafı 

toxuculuğun da inkişafını sürətləndirdi. Eneolit dövründən fərqli 

olaraq Kür-Araz alt bürünc mədəni dövründə  mərhumları 

məskənlərdən kənarda dəfn edirdilər. Qəbirlər üzərində təpəliklər 

yüksəldirdilər. Meyitləri yandırma və kollektiv dəfn etmə 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 218

mərasimləri meydana gəldi.  Əkinçilik, maldarlıq və  sənətlərin 

inkişafı ictimai münasibətləri dəyişdirdi. 

İstehsalat daha çox qüvvə  və dözüm tələb etməyə başladı. 

Xış arxasına kişi keçdi, o sürü otarır, dəmirçilik, dulusçuluq 

edirdi.  İqtisadiyyatda aparıcı rola kişi sahib oldu. Beləliklə 

patriarxat dövrü başladı, kişi ailənin, nəslin başçısı oldu.  

E. ə. III minilliyin əvvəlində Azərbaycanda orta tunc dövrü 

başladı. Bu dövrdə burada ayrı-ayrı etnos-mədəni birliklər 

meydana gəldi.  İctimai və mülki bərabərsizlik gücləndi. 

Məskənlər daha böyük, qəbilələr arası əlaqələr isə daha sabit oldu. 

Naxçıvanda II Gültəpə, Ağdam rayonunda Üzərlik təpə, Göytəpə 

və Çinartəpə məskənləri, Naxçıvanda Oğlan qala və Çalağan təpə 

qalaları, Borsunlu, Gəncəçay və digər məzar təpəlikləri həmin 

dövrün tətbiq edilmiş abidələridir. Artıq 3500 il bundan əvvəl ( e. 

ə. II minilliyin ortası) Naxçıvan  şəhəri meydana gəlmişdir. O, 

qədim  Şərqin  şəhər-dövlətlərini xatırladır. Hazırda o, 

Naxçıvançay və Ceyrançay arasındakı ərazidə yerləşən II Kültəpə 

kimi məlumdur. O, 10 ha ərazini tutur. Azərbaycanın ilk şəhər-

dövlətlərindən birinin mərkəzi olub. Üzərliktəpə, Oğlanqala və 

Qarakəpəktəpə kimi məskənlərdə güclü müdafiə istehkamları 

aşkar edilmişdir. Onlar nəhəng daş bloklarından tikilib. Bu 

məskənlərdəki bəzi binalar bir neçə otaqdan ibarətdir. Ehtimal ki, 

bu evlər kübar ailələrə məxsus olub. Orta tunc dövründə bağçılıq, 

bostançılıq, üzümçülük və  şərabçılıq meydana gəldi. Süni 

suvarma qurğuları yaradıldı, əmək alətləri təkmilləşdirildi, xırman 

lövhələri icad olundu, onlara heyvan qoşurdular. Həmin dövrün 

məskənlərində iri gil küplərində arpa, buğda və darı qalıqları 

tapılmışdır. Maldarlıqda xırda buynuzlu heyvan üstünlük təşkil 

edirdi. Atdan qoşqu və minik məqsədilə geniş istifadə olunurdu. 

Yun parçaların istehsalı artırdı. Orta tunc dövründə  sənət ayrıca 

fəaliyyət növünə çevrildi. Sənətin kənd təsərrüfatından ayrılması 

ilə ictimai-icma dövründə ikinci ictimai əmək bölgüsü baş verdi. 

II Kültəpə  məskəninin qazıntılarında da bütöv sənətkar 

məhəllələri və dulusçu sobaları  aşkar edilmişdir. Dulusçuluqda 

həm oyma, həmdə mineral boyalar çəkmə üsulu ilə müxtəlif 

naxışlar bəzədilmiş yüksək bədii üslublu məmulatlar yaradıldı. 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 219

Metaləritmədə mislə qalayın xəlitəsi olan klassik bürünc meydana 

gəldi. Dəmirçilər tökmə, döymə, qaynaq, basmaqəlib və s. 

üsullara yiyələndilər. Qızıl və gümüş məmulatlar meydana gəldi. 

Metaldan silah, alət, məişət  əşyaları istehsal edirdilər. Böyük 

məharətlə  işlənmiş külli miqdarda tayı olmayan bürünc 

məmulatlar tapılmışdır. Qazıntılar zamanı iplikbənd, iynə, cida 

kimi toxuculuğa aid çoxlu əmək alətləri aşkar edilib. Gürz, dən 

üyüdən, həvəng və bu kimi daşdan düzəldilmiş  bəzi  əşyalar da 

qorunub saxlanırdı. Ovçuluq və balıqçılıq təsərrüfat fəaliyyətinin 

yardımçı sahəsi kimi qalırdı. Qəbilə başçıları  və  nəsil 

ağsaqqallarının hökmranlığı sürətlə güclənirdi. Qəbilə ittifaqları 

meydana gəldi. Məzarlar güclü təbəqələşmənin mövcudluğuna 

dəlalət edir. Başçıların məzar təpəliklərindəki dəfn əşyaları zəngin 

və çeşidlidir. Mərhumların üzərinə çox vaxt qırmızı oxra boyası 

səpələyirdilər, yandırma mərasimi də geniş vüsət almışdı. Dində 

şamançılıq və ovsun geniş yayılmışdı. Qobustan, Gəmiqaya və 

İstisu abidələrinin bir çox rəsmləri buna dəlalət edir. İbtidai 

incəsənət  əhəmiyyətli dərəcədə inkişaf etmişdi. Məmulat zəngin 

surətdə heyvan, insan təsvirləri ilə, bitkivari və  həndəsi naxışla 

bəzədilirdi. 

II minilliyin II yarısından başlayaraq Azərbaycanda ibtidai 

icma quruluşunun inkişafında son mərhələ başlandı. Onu iki 

hissəyə - e. ə. XIV-XII əsrlər üst tunc və e. ə. XI –VIII əsrlər alt 

dəmir dövrlərinə ayırırlar. Dəmirin tətbiqi cəmiyyətdə  kənd 

təsərrüfatının sürətli inkişafı, mübadilənin genişlənməsi, qonşu 

ölkələrlə  əlaqələrin möhkəmlənməsi, qəbilə icmasının süqutu, 

sinfi cəmiyyətə keçid kimi bir çox dəyişikliklərə  gətirib çıxardı. 

Artıq eneolit dövründə Şərqin bir çox ölkələrində (Misir, Çayarası 

ərazi) sinfi cəmiyyətin yarandığı  məlumdur. Qarabağ, Naxçıvan, 

Gəncə-Qazax və  Şəki-Zaqatala bölgələrində üst bürünc və alt 

dəmir dövrlərinə aid olan külli miqdarda təpəlik və digər (daş 

yeşiklər, torpaq qəbirlər) tipli məzarlar aşkar edilib. Burada çoxlu 

silah, kənd təsərrüfatı alətləri, sənətkar alətləri, zinət əşyaları və s. 

tapılıb. Həmin dövrün məskənləri də geniş  ərazilərdə yerləşirdi. 

Təsərrüfatda yarımköçəri maldarlıq ön plana çıxır. Maldarlar 

dağlara qalxır, burada məskən salır və nəhəng qurğular tikirdilər. 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 220

Atın minik və yük daşıma vasitəsi kimi əhəmiyyəti sürətlə artırdı. 

Ata sitayiş  mərasimləri meydana gəlir, dəfn edilənlərin 

məzarlarında atları da basdırırdılar. Məzarlarda dəvə skeletləri də 

tapılıb, bu isə dəvəçiliyin də mövcudluğuna dəlalət edir. Əkinçilik 

də inkişaf edirdi, suvarma arxları qurulur, şumlama və  məhsul 

yığımı alətləri təkmilləşdirilirdi. Buğda, yarma, darının bir neçə 

növü becərilirdi. Ehtiyatları nəhəng küplərdə saxlayırdılar. Qazax 

rayonunun Sarıtəpə  kəndində içində taxıl və un qalıqları olan 

qablar aşkar edilib. Qazıntılar vaxtı üzüm, nar, gilas, şaftalı 

tumları tapılıb, bu da bağçılığın inkişafına dəlalət edir. Saxsı 

istehsalatında dulusçuluq kürəsi meydana gəldi, metallurgiyada 

naxış basma, naxış açma, qaynaq üsulları mənimsənildi. Qızıl və 

gümüş zinət əşyalarının istehsalı artırdı. Toxuculuq sürətlə inkişaf 

edirdi. Dəmirin rolu tədricən artır və e. ə. VII əsrdən başlayaraq 

onun geniş  tətbiqi yer alır. Sənətkarlar arasında yalnız alverlə 

məşğul olan şəxslər meydana gəlir. Beləliklə tacir-alverçilər 

meydana gəldi. Əvvəllər olduğu kimi evlər çaylaq daşından olan 

özül üzərində çiy kərpicdən tikilirdi. Ağdamda Qaratəpə  kəndi 

kimi bir çox yaşayış  məskənləri qala divarları ilə  əhatə 

olunmuşdu. Kiçik Qafqaz bölgəsində  və Naxçıvanda isə  nəhəng 

qala qalıqları qalmışdır. Bütövlükdə memarlığın səviyyəsi həmin 

dövr üçün çox yüksək idi. 

Qəbilə başçılarının hakimiyyətinin güclənməsi onların 

ilahiləşdirilməsi ilə  nəticələnir. Onların məzarı üzərində hündür 

təpəliklər yüksəldir, ölümündən sonra da onlara sitayiş edirdilər. 

Bu məzarlar məişət  əşyaları, bürünc, qızıl, gümüş  əşyalar, külli 

miqdarda xarici məmulat, bahalı silahlar, zinət əşyaları ilə olduqca 

zəngin idi. Çox vaxt başçılarla yanaşı onların nökər, kəniz və 

arvadlarını, habelə sevimli atlarını, bahalı  yəhər-yüyənləri ilə 

birgə basdırırdılar.  İnsanlar bütün bunların o dünyada başçıya 

gərək olacağına inanırdılar. Üst bürünc və alt dəmir dövrünün dini 

təsəvvürlərində oda, suya, dağlara, meşələrə, bəzi ağac növlərinə, 

günəşə, aya, ulduzlara sitayiş mövcud idi. Həmin dövrdə 

Azərbaycan qəbilələrinin qonşu xalqlar və  qəbilələrlə  əlaqələri 

genişləndi. Cins mal-qara, sənət məmulatı,  ərzaq mübadilə 

vasitəsinə çevrilir. Beləliklə, üst bürünc və alt dəmir dövrü ibtidai 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 221

icmanın süqutu və sinfi cəmiyyətə keçid dövrüdür. Şimalı 

Azərbaycandan fərqli olaraq Cənubi Azərbaycanda bu proses daha 

sürətlə gedirdi, burada dövlətlər də daha əvvəl meydana gəldi. 

Cəmiyyətin alt bürünc dövründə başlamış mülki və ictimai 

təbəqələşməsi üst bürünc və alt dəmir dövründə güclənir. 

Azərbaycanın  şimalında iri qəbilə birlikləri yaranır. Güclü 

qəbilələr geniş məhsuldar torpaqları və örüşləri zəbt edirdi. Qəbilə 

daxilində  də  təbəqələşmə gedir, zəngin ailələr başqalarından 

seçilirdi. Dəmir və bürünc alətlərin tətbiqi daha bol ərzaq 

məhsulları əldə etməyə imkan yaratmışdı. Belə alətlərə malik ailə 

əvvəllər bütün qəbilənin gördüyü işi yerinə yetirməyə qadir idi. 

Sürətlə qonşu icması formalaşmağa başladı. Zəngin ailələrin çox 

otaqlı evləri, çoxlu mal-qarası var idi, onların məzarlarında 

müxtəlif ləvazimat aşkar olunub. Əksinə, icma üzvlərinin 

əksəriyyəti müflisləşmişdi. Onların məzarlarında, demək olar ki, 

heç bir əşya yoxdur. Varlı ailələr məzlumları  əlavə  işçi qüvvəsi 

kimi muzdurluğa götürürdü. Qəbilə arası toqquşmalarda  əsir 

alınmış insanlardan da bu məqsədlə istifadə edirdilər. Beləliklə, 

qullar meydana gəldi. Çox vaxt onları amansızcasına qətlə yetirir 

və sahibləri ilə yanaşı basdırırdılar. Cəmiyyətin həyatında 

müharibə böyük yer tuturdu. Odur ki, məzarlarda külli miqdarda 

qılınc, nizə  və ox ucluqları, döyüş baltaları, toppuzlar kimi 

silahların tapılması  təsadüfi deyil. Üst bürünc və alt dəmir 

dövrünün, demək olar ki, bütün məskənləri güclü qala 

istehkamlarına malik idi. Qüdrətli qəbilələr zəiflərə zəfər çalaraq 

onları özlərinə tabe edirdilər. Bu, hərbi demokratiya dövrü idi. 

E.ə. II minillikdə hökm sürmüş Assuriya çarı Adadnirarinin adı 

həkk edilmiş muncuğun Xocalıda aşkar edilməsi  Şimali 

Azərbaycan qəbilələrinin başqa ölkələrlə, o cümlədən Ön Asiya 

ölkələri ilə  əlaqələrindən xəbər verir. Daha əlverişli təbiət-iqlim 

şəraiti, Ön Asiya mədəni mərkəzlərinin yaxınlığı  və  təsiri, bu 

mərkəzlərlə daimi əlaqələr Cənubi Azərbaycanda nəsil icmasının 

süqutunu Azərbaycanın  şimal bölgələrindən xeyli əvvəl 

sürətləndirdi, artıq e. ə. III minilliyin əvvəli, II minilliyin sonunda 

burada ilk, hələ ibtidai sinfi cəmiyyətlər yarandı. Azərbaycanın 

şimalında isə bu zaman hələ  də  qəbilə  və  qəbilə ittifaqları 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 222

qalmaqda davam edirdi. Cənubi Azərbaycanın cənub qərb 

hissəsində sinfi münasibətlər daha sürətlə təşəkkül tapırdı. Burada 

artıq e. ə. III minillikdə Mesopotamiyanın şəhər-dövlətləri ilə sıx 

əlaqələri olan ilk dövlət qurumları yaranır. 

Beləliklə, Birinci ictimai əmək bölgüsü, şumluq  əkinçilik, 

mal-qara artımı,  şumluq torpaqlar və örüşlər uğrunda mübarizə 

güclü qəbilə birliklərin yaranması prosesini sürətləndirdi.  Şumer 

dastanları  və mixi yazı nümunələrində Azərbaycan qəbilələri 

haqqında ilk yazılı məlumatlarda Mil-Qarabağ bölgəsində yaşayan 

qarqarlar qəbilələrindən, Urmiya gölündən Cənubda yaşayan 

lullubi, su, turukki, ondan qərbdə  məskən salmış kuti 

qəbilələrindən bəhs edilir. 

Lullubilər döyüşkən qəbilə idi. Bu qəbilə birliyinə su, 

turukki və başqaları daxil idi. Maldarlıqla məşğul olduqlarından 

mal-qaranı taxıla dəyişirdilər. Onlar günəşə, aya, məhəbbət və 

məhsuldarlıq ilahəsinə sitayiş edirdilər. 

Aratta. Aratta dağlıq ölkə idi. Türk xalqlarının işlətdikləri 

Alataa, Alatuu, Alatau, Aladağ  və s. sözlər dağ, dağ silsiləsi 

mənasındadır. Aratta bu sözlərin erkən forması olmuşdur. 

Aratta Azərbaycan  ərazisində yaranmış ilk qədim dövlət 

qurumu idi. Onun torpaqları Urmiya gölünün cənub-şərqində 

yerləşirdi. Aratta dövləti e.ə. III minilliyin birinci yarısında 

mövcud olmuşdur. Mesopotamiyanın  Şumer  şəhər-dövlətləri ilə 

iqtisadi, siyasi və mədəni əlaqələri olmuşdur. Aratta ölkəsini “en”, 

yaxud “ensi” rütbəsi daşıyan hökmdar idarə edirdi. Şumerdə en, 

yaxud ensi ali kahini-hökmdarı bildirirdi. Aratta hökmdarı türk 

mənşəli sülaləyə mənsub idi. Ölkənin əsas şəhəri Aratta adlanırdı. 

Dini idarələrə maşmaş adlanan kahin başçılıq edirdi. Aratta 

hökmdarı yanında hərb məsələləri üzrə  şura fəaliyyət göstərirdi, 

lakin son qərarı hökmdar özü verirdi. 

Şumerdə olduğu kimi, Arattada da çoxallahlılıq mövcud idi. 

Məbədlər tikilirdi. Arattada ilahə  İnannaya sitayiş edirdilər. 

İnanna Şumerdə məhəbbət və bərəkət ilahəsi sayılırdı. 

Lullubi dövlət qurumu. E.ə. III minilliyin ikinci yarısında 

Azərbaycanın cənubunda, Urmiya gölündən cənubda Lullubi tayfa 

birliyi yaranmışdır. Artıq e.ə. XXIII əsrdə Lullubi tayfa birliyi