Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu il tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 223

dövlət qurumuna çevrilmişdi və ona hökmdar başçılıq edirdi. 

Lullubilər Assuriyanın Nuzi şəhərində də  məskunlaşmış və 

yerli hürri tayfası ilə yaxın  əlaqədə olmuşlar. Bu şəhərdə  həm 

lullubi, həm də hürri qullarının əməyindən istifadə olunurdu. 

Azad lullubilər muzdlu döyüşçü kimi orduda xidmət 

edirdilər. 

Hürrilər onları nullu (nullahhi), yəni yadelli adlandırırdılar. 

Lullubilərin döyüş  məharəti qonşularda vahimə yaradırdı. Bəzən 

urartulular lullubi etnik adını “düşmən” mənasında işlədirdilər. 

Kuti (yaxud Quti) dövlət qurumu. Urmiya gölündən qərbdə 

və  cənub-qərbdə Kuti tayfa birliyi yaşamışdır. E.ə. III minilliyin 

ikinci yarısında Kuti (yaxud Kutium) dövlət qurumu yaranmışdır. 

E.ə. XXII əsrin  əvvəlində kutilər Akkad dövlətini süquta 

uğratmışlar. Bu zaman Kuti dövlətinin sərhədləri şimalda Urmiya 

gölünün qərbindən cənubda  İran körfəzinə  qədər uzanmışdır. 

Kutilər  Şumer və Akkadda mövcud olan idarə sistemini 

saxlamışlar. Ölkə canişinlər vasitəsi ilə idarə edilirdi. Kutilərə 

tabe olan Şumer şəhər hakimləri ensi rütbəsini saxlamışdılar. 

Kuti hökmdarlarının şərəfinə yazılmış qısa mətnli kitabələr 

akkad dilində  tərtib olunurdu. Kutilərin hakimiyyəti illərində 

Mesopotamiyada  şəhərlərarası toqquşmalara son qoyulmuşdur. 

Yuxarı dənizdən (Urmiya gölü), Aşağı dənizə (İran körfəzi) qədər 

uzanan ticarət yollarında 

əmin-amanlıq yaranmışdır. 

Mesopotamiyaya xarici hücumların arası  kəsilmiş, Urmiya gölü 

hövzəsi ilə dinc əlaqələr yaranmışdır.  Şumer və Akkad gəncləri 

kuti qoşunlarına xidmətə cəlb olunmuşlar. 

Kutilər Mesopotamiya (İkiçayarası) mədəniyyətinə  cəlb 

olunmuşdular. Kuti hökmdarlarının qısa mətnli kitabələri mixi 

yazılar ilə tərtib olunurdu.  

Kutilər Ay allahına, məhəbbət, bərəkət və  məhsuldarlıq 

ilahəsinə sitayiş edirdilər. Onlar Şumerdə  ənənəvi məbəd 

tikintisini davam etdirir, yaxud sökülmüş  məbədləri bərpa 

edirdilər. Kutilər və onların hökmdarları türk mənşəli idilər. 

E.ə. III minilliyin sonunda Kuti və Lullubi dövlətləri xırda 

vilayətlərə parçalandılar. 

E.ə. III minillikdə Mesopotamiyada əvvəl  Şumer  şəhər-

______________Milli Kitabxana_____________ 

 224

dövlətləri, sonra da Akkad dövləti mövcud olmuşdur. Bu dövrdə 

qədim Azərbaycanın  ərazisində yaranmış dövlət qurumları daha 

çox Mesopotamiya dövlətləri ilə  hərbi münaqişələrə girməli 

olurdular. “En-Merkar və Aratta hökmdarı” dastanına görə Aratta 

ilə Şumer arasında münasibətlər tez-tez dəyişir, gah düşmənçiliyə, 

gah dostluğa çevrilirdi. verilmişdir. 

E.ə. XXVIII-XXVII əsrlərdə  Şumerdə Uruk şəhər-dövləti 

yüksək inkişaf mərhələsinə çatmışdır.  

Lullubi hökmdarları Akkada qarşı döyüşlər aparmışlar. 

Şumer 

şəhər-dövlətləri Akkadın hakimiyyəti altında 

birləşdirilmişdir. Odur ki, lullubilər Akkad müdaxiləsinin qarşısını 

almaq üçün Mesopotamiyaya hücumlar etmiş, geniş ərazidə ağalıq 

uğrunda mübarizə aparmışlar. Akkad dövlətinin işğalçı siyasətinə 

qarşı hərbi ittifaqlar yaranmışdır. 

İşğalçılara qarşı  uğurlu mübarizə aparmaq üçün Lullubi 

ərazisindəki xırda dövlət qurumlarını birləşdirmək lazım idi. 

E.ə. XXIII əsrin sonu-XXII əsrin  əvvəlində Urmiya 

gölündən cənubda güclü Lullubi dövləti yaradılmışdır. 

Hökmdar Anubanininin dövründə dövlət daha da 

qüvvətlənmişdir. Anııbanininin uğurları “Daş sütun” üzərində 

mixi yazılarla həkk olunmuşdur. Anubanini böyük dövlət 

yaratmışdı. Bu dövlət Urmiya gölünün cənub və  cənub-şərq 

bölgələrini əhatə edirdi.  

Urmiya gölü yaxınlığında dövlət yaratmış kutilər də 

Mesopotamiyada baş verən hadisələrə qarışırdılar. Onlar daha çox 

Akkad ilə  hərbi münaqişələrə girirdilər. Kutilər  Şumer  şəhərləri 

ilə müttəfiqlik edir, bəzən də onların köməyinə gəlirdilər. Akkad 

hökmdarı Naram-Suen kuti tayfalarına qarşı düşmənçilik siyasəti 

aparırdı.  

Kuti hökmdarları Mesopotamiyaya yürüşlər edirdilər. E.ə. 

XX əsrin əvvəlində kutilərin hökmdarı Yarlaçaş Mesopotamiyaya 

hücum edib Akkad dövlətinə süquta yetirdi. Mesopotamiya 100 

ilə yaxın kutilərin hakimiyyəti altında qaldı. 

Mesopotamiyada sonuncu Kuti hökmdarı Tirikana qarşı 

Uruk şəhərində qiyam olmuşdur. Tirikan döyüşdə əsir düşdü. E.ə. 

XXII əsrin sonunda Mesopotamiyada kutilərin hakimiyyətinə son 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 225

qoyuldu. E.ə. III minilliyin sonunda Kuti dövləti tədricən 

zəifləmiş və siyasi qurum kimi süqut etmişdir. 

Mesopotamiyada kutilərin hakimiyyəti tənəzzülə uğradıqdan 

sonra burada III Ur Şumer sülaləsinin hökmdarlığı bərqərar oldu. 

Bu sülalənin hökmdarları Lullubilər ölkəsinə  və qonşu  ərazilərə 

dəfələrlə dağıdıcı yürüşlər etmişlər. Kutilərin cənub torpaqları bu 

sülalənin siyasi təsiri altına düşmüşdür. Ur hakimlərindən biri 

“Kutium canişini” və “Su ölkəsinin hökmdarı” rütbəsini daşıyırdı. 

Lakin e.ə. 2003-cü ildə su tayfaları Elam ilə birlikdə III Ur 

sülaləsini devirdilər. Su ölkəsi müstəqil oldu. Turukki və su 

tayfaları Mesopotamiyada baş verən hadisələrə qarışmağa 

başladılar. 

Turukkilər Urmiya gölünün cənubunda yaşamışlar. Onlar 

Kuti və Lullubi dövlətlərinin tərkibinə daxil idilər. Bu dövlət 

qurumları süquta uğradıqdan sonra turukki tayfaları

 müstəqil siyasət yürüdürdülər. Həmin tayfalar Zaqros dağ 

keçidləri vasitəsilə Mesopotamiyaya daxil olmuşlar. 

Aşağı Zab çayının (Dəclə çayının qolu) yuxarı axarında 

yerləşən ərazilərə gələnlər (kutilər, lullubilər və turukkilər) burada 

yaşayan tayfalarla ünsiyyətə girərək, həmin torpaqlarda 

məskunlaşmışlar. Lakin Mesopotamiyanın  şimalında yaranmış 

Assuriya dövləti bu ərazini işğal etmək istəyirdi. Turukkilər 

müqavimət göstərərək öz torpaqlarını müdafiə etdilər, əks-hücuma 

keçib assuriyalıların nəzarəti altında olan Şuşarra vilayətini 

tutdular.  

E.ə. II minilliyin əvvəllərində Azərbaycan tayfalarını ayrı-

ayrı başçılar, yaxud xırda hökmdarlar idarə edirdilər. Bu dövrdə 

kuti, lullubi və turukkilərin tayfa birliyi yaranmışdı. Onların ardı-

arası  kəsilməyən hərbi təzyiqi Assuriya dövlətini zəiflətmişdi. 

Babilistan hökmdarı Hammurapi (e.ə. 1792-I750) təhlükəni öz 

ölkəsindən sovuşdurmaq üçün Mesopotamiyanın  şimalında baş 

verən hadisələrə qarışmalı oldu və  həmin tayfalara qalib gəldi. 

Buna baxmayaraq, turukkilər tədricən Babilistan ərazisində  də 

məskunlaşdılar. Qədim Babilistan sənədlərində burada yaşayan 

tayfalar arasında turukkilərin də adı çəkilir. 

E.ə. XIV əsrin sonundan Assuriyanın qüdrəti yenidən artdı. 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 226

Assuriya hökmdarı I Adadnirari (e.ə. 1307-1275) Azərbaycan 

ərazisinə bir neçə yürüş etmiş, lakin ölkənin içərisinə girə 

bilməmişdi. Yerli tayfalar arasında birlik yox idi. Kutilər bir 

müddət Adadnirarinin hakimiyyətini tanımağa məcbur oldular. Az 

sonra kutilər üsyan qaldırdılar. Lakin Assuriya hökmdarı I 

Salmanasar (e.ə. 1274-1245) kutilərin üsyanını yatırdı. 

E.ə. II minillikdə  qədim Azərbaycan tayfaları turukkilər, 

lullubilər, kutilər və onlara yaxın olan şubarlar (subirlər) 

Assuriyanın işğalçılıq siyasətinə qarşı  çıxmış  və müstəqillik 

uğrunda mübarizə aparmışlar. Tayfa başçıları və xırda hökmdarlar 

vahid dövlət halında birləşməmiş, buna görə də Assuriyaya güclü 

müqavimət göstərə bilməmişlər. Lakin müharibələr qədim 

Azərbaycan tayfalarının yenidən dövlət halında birləşməsini 

zəruri edirdi. E.ə. II minilliyin sonu-I minilliyin əvvəlində qədim 

Azərbaycan yeni dövlət qurumlarının meydana gəlməsi ərəfəsində 

idi. 

Bütün xalqlar özlərinin mədəniyyətlərini yaratmışlar. 

Xalqların mədəniyyətlərini «zəngin» və yaxud kasıb» 

mədəniyyətlərə bölmək düzgün olmazdı. Bir sıra mədəniyyətlər 

ciddi tədqiq edildikdən sonra onların nə qədər zəngin olduğu aşkar 

olur. Elmi ədəbiyyatda  ən çox öyrənilən Misir, Hindistan, Çin, 

İran, Yunan mədəniyyətləri ilə yanaşı, öyrənilməyən, yaxud da az 

öyrənilən, ona görə  də az təbliğ olunan, tarix, ədəbiyyat və s. 

dərsliklərə düşməyən mədəniyyətlər də vardır. Belə 

mədəniyyətlərdən biri də Azərbaycan mədəniyyətidir. Azərbaycan 

mədəniyyət tarixinin ümumtürk mədəniyyəti kontekstində 

öyrənilməsi olduqca məqsədəuyğundur. Coğrafi amil də nəzərdən 

qaçırılmamalıdır. Məlum olduğu kimi, türk xalqlarının böyük 

əksəriyyəti (türk dilinin bu və ya digər dialektində danışan 

xalqların ümumi sayına görə  təxminən yarısı) keçmiş SSRİ 

ərazisində yaşayır.  

Şübhəsiz,  Şərqi Sibirdən Baltik dənizinə  qədər uzanan 

ərazilərdə  məskən salıb yaşayan bütün böyük və kiçik türk 

xalqları bir ana kök üzərində meydana gəlmişdir. Ana türk 

(prototürk) cəmiyyəti parçalanıb dağıldıqdan sonra yaxın-uzaq 

ölkələrə yayılmış, vahid siyasi, iqtisadi, mədəni əlaqələr kəsilmiş, 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 227

hər bir türk qəbiləsinin tədricən özünəməxsus mədəniyyəti, 

iqtisadiyyatı  və siyasi dünyagörüşü formalaşmağa başlamışdır. 

Nəticədə  qədim türk xalqları  həm  əsarətə aldıqları, həm də 

əsarətinə düşdükləri xalqların dinləri, adət-ənənələri və s. ilə tanış 

olmuş, onların mühüm mədəni ünsürlərini mənimsədikləri kimi, 

özlərinin də  mədəniyyətini onlara mənimsətmişlər. Qonşu 

xalqlarla qarışmaq nəticəsində onların bütün mədəni-mənəvi 

sahələrində olduğu kimi, hətta antropoloji quruluşlarında belə 

ciddi dəyişikliklər baş vermişdir. Bütün bunlara baxmayaraq, bir 

ana kökdən ayrılan həmin qohum türk qəbilə  və xalqlarını 

birləşdirə biləcək  ən qədim xüsusiyyətlər məhz onların dilində, 

folklorunda və mifologiyasında qorunub saxlanmışdır. 

Azərbaycan mədəniyyəti dörd inkişaf mərhələsi keçmişdir. 

Birinci mərhələ ümumtürk, ümumbəşəri, arxaik-totemistik inkişaf 

mərhələsidir. Burada mifologiyada bir sıra heyvanlar, xüsusilə 

öküz mifi başlıca yer tutur. İkinci mərhələ qurd görüşünün öküz 

mifizmi ilə çarpazlaşması 

mərhələsi adlandırmaq 

məqsədəuyğundur. Mədəniyyətin həmin inkişaf mərhələsi 

həqiqətlərlə yarımhəqiqətlər  şəklində bizə  gəlib çatan erkən 

xaqanlıq-anaxaqanlıq və ataxaqanlıq, eləcə  də daş kitablar və 

abidələrdə tarixi iz qoymuş xaqanlıq  əxlaqi-fəlsəfi dünyagörüşü 

ilə bağlıdır. Mədəniyyətin üçüncü inkişaf mərhələsi zərdüştlük - 

maqların dini təlimi - xeyir və  şərin  əbədi mübarizəsi dövrü ilə 

əlaqələndirilməlidir. 

Dördüncü inkişaf mərhələsi islamın Azərbaycanda 

yayılmasından başlanır. Həmin dövrləri bir neçə  mərhələyə  də 

bölmək mümkündür. 

Azərbaycan  ərazisində Manna, Midiya, Atropatena və 

Albaniya dövlətləri fəaliyyət göstərmişdir. Lakin hələ dövlət 

meydana gələnə  qədər Azərbaycanın ilk sivilizasiya mərkəzi 

olması arxeoloji qazıntılar sayəsində sübut edilmişdir. Quru-çay 

və Azıx mağarası sakinlərinin hazırladıqları ilk əşyalar kobud 

çapacaqlar, müxtəlif qəlpələrdən düzəldilmiş qazıyıcı  və deşici 

alətlər olmuşlar. Onların bir çoxunun ağırlığı 4-5 kq-dır. 

Arxeoloqlar Qazax rayonunda Damcılı, Daşsalahlı, Tağlar 

mağaralarında yüz səksən-iki yüz min il bundan öncə, insana daha 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 228

çox bənzəri olan məxluqların yaşadığını  aşkar etmişlər. 

Azərbaycan  ərazisində  şüurlu insan (homo sapiyens) otuz-qırx 

min il bundan qabaq təşəkkül tapmışdır. Bu dövrdə insanlar daha 

mükəmməl ov aləti - ox ilə yayı icad etmişdilər.  Şüurlu insanlar 

hələ on min il bundan əvvəldən başlayaraq Qobustan qaya 

rəsmlərini yaratmışlar. Qayaların üzərində yaradılmış müxtəlif 

rəsmlər - ov səhnəsi, yallı getmək və s. həmin dövrdə yaşayan 

insanların şüurunun yüksək səviyyədə olmasını göstərir. Qobustan 

uzun dövr ərzində yaşayış məskəni olaraq qalmışdır. Maldarlığın, 

əkinçiliyin meydana çıxdığı (VI minillikdən) və ondan sonrakı 

dövrdə bu insanların qayalar üzərində qoyub getdikləri misilsiz 

qiymətə malik dilsiz şahidləri onların dənizçiliklə  də  məşğul 

olduqlarını göstərir. Qayalar üzərindəki qayıq rəsmi, qayığın baş 

tərəfində günəş  təsviri bu torpağın aborigenlərinin dünyanın  ən 

qədim mədəni xalqlarından biri olan şumerlərlə bilavasitə əlaqədə 

olduqlarına dəlalət edir. Abşeronda, qədim Naxçıvanda, 

Gəmiqayada, Kəlbəcər ərazisində qaya rəsmləri kifayət qədərdir. 

Oddan istifadənin başlanması, ilk geyimlər, ilk yaşayış 

yerinin salınması, ilk nəqliyyat vasitələrindən istifadə olunması, 

müxtəlif  əmək alətlərinin hazırlanması, gil qablar, heyvanların 

əhliləşdirilməsi və s. sivilizasiyaya doğru böyük addımların 

atılması hesab olunmuşdur. 

Azərbaycan dünyanın ən qədim mədəniyyət mərkəzlərindən 

biridir. Qobustan qaya rəsmləri e.ə. XIII-X minilliyə aiddir. Onlar 

siluet  şəklində ön, arxa və yan tərəfdən təsvir edilmiş, 

kürəklərində kaman olan ovçuların sxematik təsvirlərindən 

ibarətdir. Son mezolit dövründə (e.ə. X-VIII minilliklər) 

yaradılmış  əzəmətli öküzlərin realistik qaya təsvirləri də 

diqqətəlayiqdir. Bu təsvirlər təxminən öküzlərin özü boyda 

cızılırdı. 

İbtidai insanların primitiv şəkildə silahlanması  və  vəhşi 

öküzlərin qüvvətli heyvan sayılması ovçuları  gələcək ovlara çox 

diqqətlə hazırlaşmağa və sonsuz məşqlər keçirməyə  məcbur 

edirdi. Bu məşqlər isə sonralar ayinlərə çevrilirdi. Dini görüşlər 

formalaşdıqdan sonra həmin ayinlər sehrbazlıq ayinlərinə 

çevrilirdi.  Əcdadlarımızın ibtidai qəbilə quruluşundakı totemistik 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 229

təsəvvürləri, ayrı-ayrı heyvan və bitkilərin ilahi qüvvəsinə insanlıq 

əqidəsi, eneolit dövründən, mis-daş dövründən başlayaraq 

yayılmışdır. Totemizm ibtidai insanları canlı obyektiv real varlıq 

ilə, heyvanlar aləmi ilə möhkəm surətdə bağladı. Ruhlar kimi 

totemlər də toxunulmaz idi. Totemizm ideyaları  qədim 

əcdadlarımızın yaradıcılıq təfəkkürünə 

təsir göstərmiş, 

heykəltəraşlıq və folklor sahəsində, bir sıra maraqlı  sənət 

əsərlərinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Qədim türk qəbilələrində 

hər totemin plastik obrazı yaradılırdı. Həmin fiqur çadırın yuxarı 

başında asılırdı. Bu ilahi fiqurlarda bəzən zoomorf və 

antropomorfik ünsürlərin birləşdiyi özünü göstərir, yəni fiqurlarda 

həm heyvani, həm də insani xüsusiyyətlər vardır. Belə totem 

fiqurlarında insan şəklinin görünməsi göstərir ki, onlar xalis 

heyvan fiqurlarına nisbətən daha sonralar, eramızın ilk əsrlərində 

yaradılmışdır. 

Totemizm qədim xalq teatrı tamaşasına böyük təsir 

göstərmişdir. Bunlardan biri kəndirbaz oyunu idi. Adətən 

oyunçular heyvan dərisi geyərdilər. Novruz-Bahar bayramlarında 

geniş yayılmış kos-kosa oyununu götürək. Kos-kosa tamaşasının 

mənşəyi b.e. birinci əsrlərinə aparıb çıxarır. O vaxtlar belə 

tamaşalar qəbilə miqyasında daha əzəmətli dini ayin 

mərasimlərində keçirilərək məhsuldarlıq, bolluq, artım və su 

təsərrüfatı ilahəsi olan Anahitə həsr edilirdi. Kos-kosa oyunu bizə 

gəlib çatmış  həmin ayin mərasiminin bir hissəsini təşkil edir. 

Qədim Azərbaycanda müxtəlif totemlərin heykəlləri, o cümlədən 

bolluq ilahəsinə həsr olunmuş heykəllər də yapılırdı. 

Qədim Azərbaycanda animizm də xeyli yayılmışdı. 

Mürəkkəb xarakterli dini əqidə hesab edilən animizm totemizm 

dini mərhələsindən sonra yetişmiş, mücərrəd təfəkkürün 

məhsuludur. Animistik təsəvvürlər ruhun varlığını, ruhun 

daimliyini və onun hərəkətdə olduğunu əsas tutur. Əslində ruhlara 

inanmaq kimi sadəlövh, ibtidai fikirlər çox sonralar yaranmış 

mürəkkəb xarakterli dinlərin (atəşpərəstlik, islam və s.) ideyaları 

üçün başlanğıc və möhkəm bünövrə olmuşdur. 

Magiyalar – sehrbaz təlimləri daima iki istiqamətdə inkişaf 

etmişdir: ağ sehrkarlıq, yəni xeyir qüvvələrə xidmət edən 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 230

sehrbazlıq və qara sehrkarlıq, yəni  şər qüvvələrə kömək edən 

sehrkarlıq.  Əcdadlarımız ruhları mühüm keyfiyyətləri olan, 

xarakterik rəngləri və  hətta cinsləri olan konkret obrazlar kimi 

təsəvvür edirdilər. 

İbtidai dinlər inkişaf edərək Azərbaycanda atəşpərəstlik 

formasında yayılmağa başlamışdır. Bu din ibtidai icma 

quruluşunda yaranmış  və sonrakı quldarlıq dövründə inkişaf 

etmişdir. O, ilk feodalizm dövründə  qədim  İran Azərbaycanı 

ərazisində hakim dövlət dini səviyyəsinə qədər yüksəlmişdir. 

Azərbaycanda Zərdüştiliyin inkişafı əsrlərlə davam etmişdir. 

«Avesta»da baş allah, xeyir allahı Ahura Məzda, şər ahı isə Anqra 

Manyu adlanır. Qədim yunan alimləri bu allahların adlarını təhrif 

edərək, yunanlaşdıraraq, onları bütün dünyaya Hörmüz və 

Əhrimən adları ilə tanıtdırmışlar. 

Zərdüştlüyün qalıqları indinin özündə  də Azərbaycanda 

yaşamaqdadır. VII əsrdən başlayaraq Azərbaycanda  İslam dini 

yayılmağa başlamışdır. Bu dövrdə  ərəbdilli, farsdilli ədəbiyyatla 

yanaşı, türkdilli ədəbiyyat da geniş surətdə inkişaf etdirilmişdir. 

Memarlıq, heykəltəraşlıq, rəssamlıq, musiqi və 

mədəniyyətin digər növləri böyük inkişaf yolu keçmişdir. Qədim 

dövrlərdə Azərbaycanın cənub və  şimal hissəsi iqtisadi və siyasi 

cəhətdən müxtəlif inkişaf yolları keçmişdir. Belə ki, 

Azərbaycanda məhsuldar qüvvələrin yüksəlişi və nəsli quruluşun 

parçalanıb bölünməsi sürətlə baş verdiyindən orada qəbilə 

birləşmələri daha erkən yaranmışdı. E.ə. III minilliyin sonunda 

meydana gəlmiş Manna qəbilələrinin ittifaqı  əsasında e. ə. IX 

əsrdə Urmiya gölünün ətrafında qüdrətli Manna dövləti 

yaradılmışdır. Paytaxtı İzurtu şəhəri olmuş bu dövlət ə. e. IX-VII 

əsrlərə  qədər davam etmiş  və Assuriya, Urartu kimi dövlətlərlə 

siyasi və  mədəni  əlaqədə olmuşdur. Mannalılar yüksək səviyyəli 

mədəni nailiyyətlər  əldə etmiş, onların yaratdığı  mədəniyyət və 

incəsənət qonşu xalqlara, xüsusilə midiyalılara və köçəri skif 

tayfalarına öz qüvvətli təsirini göstərə bilmişdi. Midiya dövlətinin 

mövcud olduğu vaxtda da (e. ə. VII-VI əsrin ortaları) Manna 

incəsənətinin bədii ənənələri davam etdirilmişdir. Bu xüsusiyyəti 

nəinki Midiya incəsənətində, həmçinin qədim  İranın  Əhəmənilər 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 231

sülaləsi mədəniyyətində də izləmək olur. 

İranın qədim yunanlarla müharibələri (e.ə. V əsr) və daha 

sonralar  İranın makedoniyalı  İsgəndər tərəfindən zəbt edilməsi 

nəticəsində Şərq və antik ölkələrinin mədəniyyəti bir-birinə xeyli 

yaxınlaşdı. Bu zaman Şimali Azərbaycan istər iqtisadi və istərsə 

də siyasi inkişaf baxımından ölkənin cənub hissəsindən xeyli 

geridə qalırdı. Həmin gerilik, söz yox ki, mədəni inkişafda da 

özünü göstərirdi. 

Yunan tarixçiləri ilk dəfə e. ə. IV əsrdən başlayaraq qədim 

Alban qəbiləsinin fəaliyyəti haqqında yazmağa başlamışlar. Bu 

qəbilənin adı ilə  əlaqədar olaraq Şimali Azərbaycan (Dağıstanın 

cənub hissəsi daxil olmaqla) Albaniya adlanmağa başlayır. 

Sonralar tədqiqatçılar bu ölkəni Qafqaz Albaniyası adlandırmışlar. 

Qafqaz Albaniyası münbit torpaqlara, suvarma arxları üçün bol su 

verən çaylar və başqa təbii zənginliklərə malik olmuşdur. Bu 

ölkədə  qəbilə ittifaqları e. d. I minilliyin ortalarında yaranmağa 

başlayır ki, bunun nəticəsində dövlət quruluşu Cənubi 

Azərbaycana nisbətən xeyli gec vaxta - e. ə. I əsrə təsadüf edir. 

Qədim Azərbaycan incəsənətinin tarixi bu ölkədə dövlətin 

yaranması tarixindən daha qədimdir. Müxtəlif incəsənət növləri 

ilə tanışlıq bizi uzaqlara, ibtidai icma quruluşunun dərinliklərinə 

aparıb çıxarır. Qədim Azərbaycan incəsənətinin inkişafı üç böyük 

dövrü əhatə edir: 1. Alban dövründən əvvəlki incəsənət (e. ə. IV 

əsrə  qədər); 2. Alban dövrü incəsənətinin ilk, klassik mərhələsi 

(e.ə. IV-e. I əsri); 3. Alban dövrü incəsənətinin ikinci mərhələsi (I-

VII əsrlər). 

Alban dövrünün incəsənəti daha qədim dövrlərin 

incəsənətindən doğduğuna baxmayaraq, yeni tarixi şəraitlə 

əlaqədar olaraq, mədəniyyətimizi yeni keyfiyyətlərlə 

zənginləşdirmişdir. Bu dövrün incəsənəti tarixdə ilk dəfə dini 

təsəvvürlərin zəncirini qırmış, sənətə yeni, dünyəvi və nikbin 

xüsusiyyətlər gətirmişdir. 

Alban dövrünün mühüm xüsusiyyətlərindən biri də 

sənətkarların müxtəlif növ yeni materiallara cəsarətlə müraciət 

etməsidir. Daha qədim mərhələlərin dini səciyyəli təsvir motivləri 

bu dövrdə dekorativ-ornamental motivlərə çevrilməyə 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 232

başlamışdır. Alban dövrü incəsənəti özünün bir sıra mütərəqqi 

sənət  ənənələri və yaradıcılıq prinsipləri ilə orta əsr 

incəsənətimizin inkişafı üçün möhkəm bünövrə yaratmışdır. 

Bütün bunlara görədir ki, bu dövr qədim Azərbaycan incəsənəti 

tarixində  əsas və başlıca mərhələ kimi qəbul edilir və 

incəsənətimizin daha qədim inkişaf mərhələləri hələlik,  şərti 

olaraq, «Alban dövründən əvvəlki incəsənət» kimi öyrənilir.  

Alban dövründən  əvvəlki incəsənət XII minillikdən 

başlayaraq, e. ə. IV əsrə qədər olan uzun bir mərhələni əhatə edir. 

Həmin dövrün başlanğıcında (Mezolit dövründə) yaşamış  qədim 

insanlar ibtidai icma quruluşunun ilk pilləsində baş vermiş tarixi 

hadisələrin  şahidi olmuşlar. Onlar madərşah-ana nəsli dövrünün 

daş alətləri ilə vidalaşmamış mis-daş dövründə (eneolit) yeni 

kəşflərə nail olmuşlar. Sonrakı tunc dövründə (e. d. III minilliyin 

ikinci yarısı  və II minillik) isə  qədim  əcdadlarımız pədərşahi-ata 

nəsli dövrünün qanunlarına tabe olmuş, metaldan qüdrətli istehsal 

alətləri yarada bilmişlər. Dəmir dövründə (e. ə. I minillik) bu 

alətlər daha da təkmilləşmiş, tuncdan, əsasən, dini əşyaların 

yaradılması  və  bəzək məqsədləri üçün istifadə edilmişdir. Bu 

dövrdə Azərbaycanın qədim sakinləri məhsuldar qüvvələrin 

inkişafı,  əmək alətlərinin təkmilləşməsi nəticəsində ibtidai icma 

quruluşu ilə  tədricən vidalaşmışlar. Nəzərdən keçirdiyimiz bu 

uzun dövr ərzində qədim qəbilələr yaşayış məskənləri və müdafiə 

tikintiləri yaratmışlar ki, bu da əcdadlarımızın memarlıq 

sahəsindəki ilk təcrübələri olmuşdur. Onlar eyni zamanda 

rəssamlıq sahəsində  də bacarıqlarını  sına-yaraq, qayalar üzərində 

heyvan və insan təsvirləri cızmışlar. Yurdumuzun ibtidai insanları 

əşyaların davamlılığına və gözəlliyinə diqqət yetirərək ürəyəyatan, 

gözəgəlimli dulusçuluq məmulatı, bəzəkli metal alətləri və s. 

hazırlamışlar. Qədim həmyerlilərimiz özlərini bəzəməyi də 

yaddan çıxarmamışlar. Onların yaratdığı tunc kəmərlər və  nəfis 

zərgərlik  şeyləri qiymətli sənət  əsərləridir.  Əcdadlarımızın 

minilliklər  ərzində  tərtib etdikləri piktoqrafik, təsvirli yazılar 

ölkəmizdə ibtidai insan cəmiyyətinin mədəni inkişafını  əyani 

surətdə göstərən ən yaxşı nümunələrdir. həmin piktoqrafik yazılar 

yazı  mədəniyyətimizin tarixini mis dövründən (e. ə. IV