Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002 Az2 B19

158

mənzərəni əks etdirən incəsənət əsərinə baxır, onun gözəlliyinə lıeyran olur, bu zaman onda miixtolif hisslor omolo golir. Halbuki bu hisslorin baş qaldınnası elo insanin monovi təlobatı ilo bilavasi­to əlaqədardır. Buna goro do ictimai varliq olan insanda maddi, iiz-vi tolobatlarla (yemoyo, monzilo vo s. olan tolobatla) yanaşı, mo-novi tolobat da vardir. Bu tolobat həmişə insam bu vo ya digor fo­aliyyoto tohrik edir. Homin foaliyyotin insan tələbatını odoyib-ödəməməsindən asılı olaraq onda miixtolif hisslor omolo golir.

Demoli, insan tolobatinin inkişafı vo dəyişilməsi onun hisslori-n miihiim tosir göstərir. Hisslor do dəyişib, yeni mozmun kosb •ilir. Modoni tolobatlann inkişafı noinki insan hisslorinin mozmu-nuna, hom do onlann tozahiir xususiyyotlorino tosir göstərir.

İnsan hisslori iiciin onun keçmiş təcrübəsi, ictimai-siyasi hoyat terzi, adot etdiyi rəftar vo davranışı da miihiim rol oynayir. Forqli hoyat torzino, davranış vo roftara alışmış insanlarda eyni obyekto boslonon hisslorin mozmunu tamamilo başqa-başqa olur. Əgər biri öz xoşbəxtliyini başqasının bədbəxtliyi üzərində qurursa, bu huma­nist təbiətli adamlarda monfı hisslor doğurur, qəddar adamlar toro­findon iso adi hal kimi qavranılır.

Odur ki, hisslorin osas mozmununu insanin obyektiv gercokli-yin cisim vo hadisolorino boslodiyi subyektiv münasibət təşkil edir. i eni insan emosiyalannda ifado olunan münasibət homişə şəxsi, subyektiv xarakter daşıyır. Mosolon, yağışın yağması iki adama miixtolif cür tosir edor. Biri buna sevinər, şadlanar ki, mohsul bol olacaqdir; digori iso kodorlonor ki, ayaqqabısı vo ya paltan islanar, \arab olar. Demoli, eyni bir hadiso birinə xoş golir, başqasına iso bu da cismo vo ya hadisoyo boslonon subyektiv münasibətdən asılıdır.

insanda eyni bir hiss, mosolon, sevinc hissi miixtolif qiivvodo tozahur edo bilor. İnsan axtardığı bir cismi tapdıqda, yaxin dostunu .'uliikdo, on illərlə gönnədiyi qardaşına vo ya bacısına qovuşduq-da, ciddi bir elmi koşf etdikdə, böyük bir sonot əsəri yazdiqda se-.mir. Biitiin bu hallarda insan eyni bir hissi keçirir, sevinir, lakin homin sevincin mozmunu, davamlılığı, qiivvosi, ifado torzi eyni ol­mur.

Bozon do hisslor, песо deyərlər, insanin özündən asılı olmur, insan istoso belo, bir hissi əvvəlki soviyyodo eyni bir qiivvodo sax-luya bilmir. Molumdur ki, miioyyon bilik və vərdişlər unudulur. Miioyyon hisslor do sönüb gedir. Mosolon, əziz adamin itirilmosi

159 ilə əlaqədar olan dorin kədər, zaman keçdikcə zəifləyir. Biz unu-dulmuş biliyi təkrar vasitosilo hafızəmizdə canlandırmağa çalısdı-ğımız kimi, hisslorin sönməsinin qarşısını almağa da cəhd göstəre bilorik. lakin bu ciddi-cohd cox zaman heç bir notico vermir, insan homin hissi olduğu kimi mtihafizo edo bilmir.

insanda hisslor yaşın artması. göriiş dairəsinin genişlənmosi, hoyat təcrübəsinin zənginləşmosi ilo olaqodar olaraq da dəyişilir Mosolon, uşaq vaxtı qüwəli olan miixtolif hisslor aradan çıxr onun yerini yeni hisslor tutur.

İnsan hisslərinin başqa xiisusiyyoti do vardir. Əvvola hisslo do, biitiin psixi proseslor kimi, varlığı oks etdirir. Bu monada deyi-lir ki, hisslor, emosiyalar olmadan insanların həqiqət axtannasi ha­ll olmamış, yoxdur vo ola biimoz. Demoli. hisslor do varlığın inika-sıdır. Yoni onlann monboyi obyektiv alom, otraf varlıqdır. Lakin idrak proseslərində varlığın cisim vo hadisələri müxtolif şəkild oks etdirilirso, hisslor insanin homin dork etdiyi cisim vo hadisolo-ro boslodiyi miinasibotin ifadosidir.

ikinci torofdon, insan hisslori ictimai-tarixi xarakter daşıyır. Yoni insan hisslorinin osas monboyi ictimai hoyatdir, insanlar ara-sındakı qarşılıqlı miinasibotdir, comiyyot miqyasında mövcud olan birgəyaşayış qaydalarının gözlonməsidir. Bu monada insan hisslori heyvanlarda sadoco olaraq iizvi tolobatlann ödənilməsi ilo bağlı olan «hcyvani hisslordon» tamamilo forqlonir. Hotta insanin iizvi tolobatinin ödənilməsi ilo olaqodar olan sado hisslori belo (bunu emosiyalar da adlandırırlar) heyvanlann emosiyalanndan xeyli do-rocodo forqlonir.

Emosiya daha sado hissi hal olub, osason iizvi tolobatlann, mo­solon, yemoyo, tomiz havaya, suya vo s. olan ehtiyaclann ödonil-mosi ilo əlaqədardır. Bu cohotdon emosiya heyvanlarda da vardir. Çünki heyvanlarda da iizvi tobii tələbatın ödonilməsi ilo olaqodar olaraq miioyyon emosiyalar baş qaldınr. Hotta nisboton ali heyvan­larda qəmginlik, şadlıq (gülmək, ağlamaq) vo s. kimi emosiyalara tosadiif edilir. Bozon belo emosiyalar tokco iizvi təlobatın ödonil-mosi ilo olaqodar olmur. Heyvan öz balasını itirdikdo qomgin olur, ağlayır. Bu monada emosiya hom insanda, hom do hcyvanlarda var­dir. Əlbəttə, insanin iizvi tolobatinin ödənilib-ödonilmoməsi ilo olaqodar olan sado emosiyalar belo, heyvanda nozoro çarpan emo-siyalardan mahiyyot etibarilo tamamilo forqlonir. Çünki insan icti­mai varlıqdır. Hisslor iso osason insanin ali tolobatlan, miirokkob

160 ictimai miinasibotlori ilo bağlı olduğıına göro yalniz insana тех-susdur.

Molumdur ki, insan heyvandan yalnız ağlı. iradosi ilo deyil, ey­ni zamanda hissi ilo do forqlonir. K.Marksin tobirinco deyilso, in­san, yalniz təfokkürii ilo deyil, bolko biitiin hisslori ilo şeylər diin-yasında öziinün insanlığını tosdiq cdir. Buna görə do insanin iizvi toləbatın ödonilməsi ilo olaqodar olan nisboton sado hisslori belo, ictimai xarakter daşıyır. Odur ki, ictimai şəraitin dəyişilməsi ilo in-sanlarda bir sira yeni hisslor omolo golir, köhnoləri iso söniib gedir. Hotta ictimai varlığın doyişilməsilə insanin eyni cismo olan tniina-siboti do tamamilo dəyişir.

F. Engels insan hisslorinin tarixən doyişilmosini mohobbot his-sinin timsalinda aydin surotdo göstərmişdir: «Müasir cinsi mohob­bot sadoco cinsi meyldon, qodim insanlann erosundan olduqea forqlidir. Əvvəlon, bu mohobbot sevilən şəxsdo qaışılıqlı mohob­bot olmasını tolob edir; bu cohotdon qadın kişi ilo borabor voziy-yotdodir, halbuki antik eros üçün qadınm razılığı hcç do homişə to­lob olunmurdu. İkincisi, cinsi mohobbot о qodor şiddətli vo davam-li olur ki, kam almamaq vo hicran dordi hor iki tərəf üçün böyük, bolko do on böyük bodboxtlik kimi görünür; onlar bir-birino mox­sus olmaq üçün çox qorxulıı addım atirlar, hotta öz hoyatlannı toh-liikoyo sahrlar, bu iso qodim dövrdo yalniz or-arvad sodaqoti po-zulduğu hallarda olurdu. Nohayot, cinsi olaqoni pislomok vo ona haqq qazandirmaq iiciin yeni monovi meyar meydana çıxır: cmsi əlaqonin noinki yalniz nikahli vo ya nikahsız olduğunu soruşurlar, homçini bunu da soruşurlar ki, bu olaqo qarşılıqlı məhəbbətdən meydana gəlmişdir, ya уох».

Demoli, insanin varlığı ictimai mahiyyot kosb etdikco, hoyat tərzi, şiiur soviyyəsi dəyişildikcə, onun hisslori do doyişilir, yeni oxlaqi mozmun kosb edir. Belo hisslor iso heyvanlara yaddir.

Hisslor insanin foaliyyoti ilo iizvi surotdo bağlıdır. Əvvola, in­san hisslori miioyyon foaliyyot prosesindo töroyib coroyan edir. ikincisi, hisslor foaliyyotin miihiim motivi kimi insam bu vo ya di­gor foaliyyoto tohrik edo, yaxud fəaliyyətdən cokindiro bilor. Bu .əhətdon hisslor foal (stenik) vo qeyri-foal (astenik) ol-maqla iki qrupa aynhr.

/Stenik, yaxud foal hisslor/ orqanizmin hoyat foaliyyotini yiik-soldir, onun qiivvosini artinr, foaliyyoto tohrik edir.

Mosolon, sevinc hissi zamam kiçik qan damarları genişlonir.

bir sira üzvlər, xüsusən bcyin qanla daha yaxşı tomin olunur. Belə adam yorğunluq hiss etmir, miixtolif horokotlor cdir, scvincindon atılıb-düşür, çalıb-oynayır, giiliir vo s. Beynin qanla yaxşı tochiz olunmasi onun zehni vo fiziki omok qabiliyyotini do yuksoldir.

Astenik hisslor iso, oksino, orqanizmin hoyat foaliyyotini zoif-lədir, enerjisini azaldir. Mosolon, insan kodorlondikdo onun qan damarlan büzülür, sifəti ağarır, beyino qan az gedir, bodonin hora-rəti aşağı düşür, insan üşüyür, tənoffüs çətinləşir (elo bil adamı bo-ğurlar), horokotlor ağır və sönük olur, insan özünü ozgin hiss edir, onun zehni foaliyyoti zəifləyir vo s.

Ancaq, iimumiyyotlo hisslori «stenik» vo «astenik» deyo iki qrupa bölmək vo onlar arasinda qəti sodd çəkmək doğru deyildir. Çünki eyni bir hiss şəraitdən, adamın fordi xüsusiyyətindən asılı olaraq, gah stenik, gah da astenik olur. Mosolon, qorxu hissi birmin ol-qolunu bağlayır. Başqası iso homin hissin tosirilo hotta igidlik do göstorə bilir vo s.

insan bu vo ya digor cismo, hadisoyo ya musbot, ya da monfl miinasibot bosloyo bilor. Bu cohotdon insan hisslori həmişə bir-bi-rinin oksi olur. Bu, hisslorin qütbülüyü adlanır. Mosolon, giimrahhq - yorgunluq, scvinc - kodor, mohobbot - nif-rot vo s.

Hisslor insan hoyatinda miihiim rol oynayir. Belo ki, hisslor in­sanin psixi həyatını zənginləşdirir. Halbuki hisslori yoxsul olan adam iso osl yaradıcı soviyyosino yiiksolo bilmir. Çünki о, yaradı-cılığın biitiin scvinc vo iztirablanm duya bilmir. Belo adamlar hor hansi yiiksok moqsod uğrunda mübarizo aparmağa çətinlik çokor-lər. Əgər insan uğrunda miibarizə etdiyi şeyi dorindon sevmosə, onun çotinlik vo iztirablarına dözo bilmoz.

İnsanın keçirdiyi hisslor zəif vo qüvvətli do ola bilər. Adotən hissin qüvvosi onu törodən obycktin insan iiçiin no kimi ohomiyyo­to malik olmasi ilo toyin edilir. «Çox sevindim», «bir о qodor do kədərlonmədim», «çox kədərləndim» və s. ifadələr hissin no doro-codo qiivvotli vo ya zoif olmasını göstorir. Hissin qüvvəsi hazırkı anda hisslorin insam no dərocədo biiriimosi, onun horokot vo dav-ranışında, mimikasinda aydin surotdo ifado olunmasi ilo toyin edi­lir. Mosolon, həddən artıq şadlıq, kodor qiivvotli hissdir.

Hisslorinin dorinliyi iso, birinci növbədə, onlann insan iiciin ohomiyyoti ilo miioyyon olunur. Hor hansi bir obyekto dorin hiss (mosolon, mohobbot) boslondikdo homin obyektin itirilmosi insana

162 cox ciddi surotdo tosir edir, onun ohvah uzun zaman pozulur. Do­rin hisslor uzun miiddot davam edir, insanin roftanna vo davranışı-na tosir göstərir.

4. Emosional halotlor
Hisslor qiivvo, davamlihq vo sürətə görə miixtolif növlərə ay-rılır. Bunlan insanin emosional haloti do adlandırırlar. Miiasir psi­xologiyada insanin emosional halətlorinin öyrənilməsino xüsusilə böyük ohomiyyot verilir. Bu iso təsadüfı deyildir. insanda omolo golon, giinlorlo, hotta, bozon hoftolorlo davam edon cmosional ha­lotlor tokco onun omok mohsuldarlıgına deyil, hom do psixi sağ-lamlığına miihiim tosir göstərir. Onlardan bozilori ilo tanış olaq.

Əhval - çox zoif coroyan edon emosional halotdir. Mosolon, insan qəmgin, şad, ozgin, giimrah, qiissoli vo s. ohvalda ola bilor, lakin onlar zoif coroyan ctdiklorindon о qodor do aydin surotdo no­zoro çarpmır vo çox koskin xarici ifadoyo malik olmur.

Əhvallar xeyli miiddot: hoftolorlo, aylarla davam edo bilor.

Əhvalın bozon sobobi tam aydin olmur. Belo ki, insan özündə bu vo ya digor ohvalin sobobini, песо omolo goldiyini bozon aydin dork edo bilmir. Çünki ohvah çox zoif qıçıqlayıcılar bclə dəyişo bi­lir. Mosolon, adam acıqlı olduqda on cüzi şcylər belo (birinin bərkdən gülməsi, stola toxunmasi vo s.-do) onun ohvahni pozur. Buna goro do ohvallar da stenik vo astenik ola bilir.

Əhval insanin tosovviir vo düşüncəsinə, onlann mozmun vo is-tiqamotino, otraf alomo boslodiyi miinasiboto tosir göstərir. Adam-da şad vo giimrah ohval olduqda otrafdaki hor bir şey insana xoş to­sir bağışlayır. Hor şey onu vocdo gotirir. Qomgin olduqda iso oksi­no, hor şey ona sönük vo monasız görünür.

İnsan ohvalin qulu olmamali, oksino, homişə mənfı ohvallara qarşı mübarizo aparmagi bacarmalıdır. Bir do ki, insan ohvalmin si-rayətetmə xüsusiyyəti vardir. Mosolon, miiollimin giimrah ohvah, qomginliyi vo ya süstlüyü çox vaxt asanlıqla şagirdloro do kcçir. Odur ki, no kimi xoşagolmoz hadisonin baş vennosino baxmaya-raq, müəllim öz əhvalının osiri olmamahdir. İmtahan vaxtı miiolli­min gümrahlığı, şad ohvala malik olmasi şagird vo tələbələrə mus­bot tosir edir, onlann qiivvolorini sanki səforborliyə ahr.

İnsan öz ohvahni idaro etmok iiciin onu törodon soboblori yax-

163

11*

şı bilmolidir. Əhvalı törodon səboblər iso çoxdur. İnsan orqaniz-mində baş vcran doyişikliklər (mosolon, xostə voziyyət homişo əh- ' valı pozur, insan jağlam olduqda, yaxşı yatdıqda iso gümrab olur),' insanin yasadığı vo foaliyyot göstordiyi hoyat şoraıti, lazımi iş ye-rinin, rahat monzil şoraitinin, kifayət qədər nəqliyyatın, sakitliyin, təmiz havanın olub-olmaması, eleco do insanlar arasındakı qarşıltq-h rnünasiböt əhvala ciddi təsir göstərir. Odur ki, qarşıhqlı münasi-bet .'tikasırı gözləmok, yüksək davranış mədənjyyəti hor bir şəxs üçön zənıridir.

Af^fektlər (latjn dilindo affektus rubi t0İätüm, hoyəcanlanma de nokdiı*) - coşgıın Surotdo omolo golib koskin xarici ifadəyo ma­lik olan azmüddoth, lakin qüvvotb coroyan edon hisslərdir. Qeyz, dəhşot, hoddən artıq sadlıq, kəde-r, qəzəb vo s. affekto misal ola bi­lor.

AfFekt hallan bozi adamlann foaliyyotino pozucu tosir gostorir, hotta onlann belo məqaınlarda öz hərəkotlori, danışığı üzorindoki şütirra nczaroti do zəifləyir. Affekt anında bozi adamlar qışqınr, ¹ kəskin horokotlor edir, aydın danışığını itirir. avn-ayrı hallarda isё heç bir söz deyə bilmir, tutulur, «donub qalın>, /, bayı-

o s. homin voziyyotlor bcyindo baş verən sinir proseslori ilə olaqedardr. Bu zaman beyində kəskin oyanma ocağı əmolə golir vo ətrafdakı oyanmış sahəlorə ləngidici təsir göstorir. Mənfı induk-ıyanın tosirilə başqa saholərdəki oyanma ocaqlan longimə halına kcçdiyino göro adam otrafda baş verşn hadisəlori aydin dork etmir. O, öz horokə'.lori və onıın noticəlori barodo sanki düşimmür. Qabı-qalti saholor beyin qabığmm ləngidici tosirindon azad olduğundan öz foaliyyətlərinı gıi« 'oı dirir vo nəticodo affekt halında insanda bir sıra artıq, lüzumsuz, moqsodsiz horokotlor do özünü büruzə vcrir.

Bozon. afTekt qəfloton miioyyon partlayış kimi baş verir vo tez-tOcle son hoddə çatır. adam tez özündən ç'ıxır. Başqa halda isə af-fekti törədon obyckt diqtətimizi colb edir, şiiurumuz onun ü/orində mərkəzləşir, beyindo homin obyektlo olaqodar olan oyanma saho­si yaranir, otrafdakı oyanmalar longimo halma keçir, qabıqaltı mor-kəzlər getdikco fəallaşır vo beyin qabtgma tosir göstorməyo başla-yır, noticodo insan özünü ələ ala bilmir vo hissinin osiri olur. Bun-dan sonra afTekt özünun son hoddino qodor inkişaf cdir, bu zaman orqanizmin bütün normal voziyyoli, foaliyyoti pozıılur, b^yin qabi-gındakı bir sıra mərkəzlordo dorin longimo omolo golir, bununla olaqodar olaraq bozon tofokkiir vo nitqin do foaliyyoti pczulur. ix-

164 tiyari aıqqət zəifləyir, əlin, bədəniu ауп-ауп üzvlorinin əsməsine təsadül olunur. Daxili vəzlorin foaliyyoti güciənir, tonoffiis ahongi pozulur, qan dövranında doyışikhk baş verır, adanı tərləyir, əilori və bədoni əsmoyə başlayır və s. Bütün bu dəyişiklik affcktin tam şiddotləndiyi vaxt baş vcrir.

AtTekt soyumağa iiz qoyduqda iso onun xarici təzahürləri və daxili tosiri yavaş-yavaş sönüb getmoyo başlayır. Bu zaman adaın ozgin, yorğun vəziyyətə düşür, ətrafdakı hadisəloro elinasız yana-şır, yuxulu kimi olur.

Affekt halından yaxa qurtannaq üçün onun noücəsini göz önü-nə gətinnək, onu dork etmok zəmridir. Bununla yanaşı olaraq af-fekti yaradan obyektdon diqqoti yayındırmaq, başqa somtə vö-nəltınək də laydalıdır. Əlbətto, affckt halınm qarşısını almaq insa­nin iradə qüvvəsindon, şiiurluluğundau, modoni roftar vərdişlorinə möhkəm yiyələnmosindon çox asılıdır.

Ehtiras - qiivvotli, uzunmüddətli vo dorin hissdir. Ehtiras in­sanin şüurunun, daxili qüvvolorinin comləşməsindo, müəyyən va-hid məqsodə yönəlmosindo öz oksini tapir. Bu zaman hisslor iradi cohd ilo birloşərək adamı miioyyon çotinlikləri aradan qaldırmağa tohrik cdir.

Ancaq ehtiras insam həmişo foallaşdıra bilmir. Bozon bir or> yekto olan ehtiraslı münasıbət insam başlıca olaraq passiv surotdo əzab çokmoyo düçar edir. Bu cohot ehtirasın ikili xarakterdo oldu-ğunu: ya insanin qiivvosini zoiflotdiyini, ya da artırdığını aydin su­rotdo gostorir. Ehtiras çox böyük qüvvəyə malik olur. Ancaq osas məsələ chtirasın nəyə, hansi obyektə yönolməsindədir. Bu cohot­don ehtiraslar iki qrupa: monfi vo müsbət chtiraslara bölünür. insa­nin qunıara, spirtli içkiləro, pula, varlanmaga vo s. olan ehtirasi monfi ehtiraslardir.

Azorbaycan ədobiyyatında monfi ehtiraslarm osiri olan bir sira tiplər yaradılmışdır. M. F. Axundovun Haci Qara suroti («Haci Qa-ra» əsərində) pul ehtirasına tııtulmuş klassik xəsis tipidir. O, pul yığmaq iiciin hor cür alçaqlığa, ailə iizvlorini belo, foda etmoyo ha-zırdır. Yaxud N. Vozirovun «Dağılan tifaq»ında qumara ehtirasin tipik nümunosi verilmişdir. Homin ehtiras cvin, ailonin, (osorin adindan da göründüyü kimi) tifaqın dağılmasına gətirib çıxarır. Monfi ehtiraslar osiri olan adamlar hoyatda insanlann nifrotindon başqa bir şey qazanmirlar.

Elmo, musiqiyə, incəsənətə, zohmoto vo s. olan ehtiras iso

165 müsbətdir. Əsl məsolo müsbət ehtiraslan inkişaf etdirməkdir. Әгһөуө, elmo, incəsonoto, musiqiyo ehtiraslı mohobbot boslomə-dən həmin sahədə heç bir yenilik yaratmaq mümkün deyildir. К. Marks chtirasa çox yüksək qiymət vcnrıiş vo onu insanin öz obyck-tinə ciddi surətdə cəhd cdən mühüm qüvvəsi hcsab ctmişdir. İ. P. Pavlov gənclərə məktubunda clmi-todqiqat üçün chtirasın böyıik ohomiyyoti olduğunu xiisusi olaraq qcyd edirdi: «Elm insandan hoddon artıq gərginlik vo çox böyük ehtiras tolob cdir. Öz işinizdo, öz axtarışlarınızda ehtiraslı olıın». Buradan aydin olur ki, ehtiras in­sanin biitiin rəftar və davranışına, fəaliyyətinə dorin iz buraxan

qiivvotli hissdir.

Stress (ingiliscə stress - təzyiq, gərginlik demokdir) - insanin gözlonilmoz gorgin şoraitlo rastlaşarkon keçirdiyi emosional halot-dir. Yəni qəflətən təhlükoli voziyyətdə və ya mürokkob şoraitdə təcili surotdo müstəqil qərar qobul ctmok, horokot ctmok lazım olarkon insanda özünü biiruzo vcron halotdir. Miiasir dövrdo, elıni-texniki tərəqqi şəraitində insanlarda belo emosional halətlər tez-tez müşahidə olunur. Şagirdlor imtahan verondo, somişinlor toyyarodo uçanda. operator qəza ilə rastlaşanda, rəhbər işçi mürəkkəb şorait-də tocili surotdo müstəqil qərar qobul ctdikdə çox vaxt gərginlik keçirir vo onu stress haləti kimi yaşayır.

Stress voziyyotindo adamlar çox vaxt otraÇcisimləri belo düz-giin qavramırlar, hafızolori dolaşır, diqqətlorini başqa obyekto ke-çirə bilmirlər, gözlənilməz qıcıqlayıcılara qcyri-adckvat reaksiya-lar vcrirlər. Bozon tam çaşır, məqsədyönlü horokot edo bilmirlor. Bozon iso, oksino, stress vəziyyəti elo bil onlann qüvvə və enerji-sini artınr, fıkri aydınlaşır, çətin məsələni tcz və asanlıqla holl edir.

Stress terminini 1936-cı ildo moşhur Kanada fizioloqu Q. Sel-yc təklif ctmişdir. O, ovvolco fızioloji termin kimi işlonilmiş. son­ra iso insanin davranışını psixoloji soviyyodo tosvir etmok iiçiin tot­biq olunmağa başlanılmısdır. Hal-hazırda fızioloji strcsslo (iirok-damar, tonoffiis sistemlorindo doyişikliklor baş vcrir, başqa vcketa-tiv göstəricilər, qanda biokimyovi dəyişikliklər vo s. özünü gosto­rir) yanaşı psixoloji stress do ayird edilir.

Psixoloji stress iso cmosional vo informasiya stresslorino bölü-niir. informasiya yiikii hoddon ziyado çox olduqea insan tapşırığın öhdosindon gələ bilmir, istonilon vaxt yüksək mosuliyyot tolob edon lazimi qorara golo bilmir. Onda informasiya stressi omolo go­lir.

166

Emosional stress iso təhlükəli, qorxulu, yaxud dorin inciklik şəraitində tozahiir cdir. Bu halda psixi proseslorin, emosional halo-tin cərəyanında, foaliyyotin motivasiya sahosindo doyişiklik baş verir. Nəticodə insanin hərokotlərində, nitqindo pozğunluq özünii biiruzo vero bilir.

Buna goro do ayn-ayn adamlarda, eloco do miioyyon sosial qruplarda uzun miiddot davam edon stress voziyyotinin aradan qal-dmlmasi xiisusi psixoloji tosvir vasitolori tolob edir. Bu da respub-likamızda indiki şoraitdo qaçqın vo köçgünlordo stress halotini ara­dan götünnok üçün psixoloji xidmoti zomri edir.

Frustrasiya (latinca frustratio aldanma, nahaq gözlomo, oh-val pozğunluğu) - insanin öz məqsədinə çatmasına maneçilik real vo ya xəyali mancolorlo rastlaşdığı zaman düşdüyü psixi voziyyot-dir. Bu cmosional halotin mahiyyotini başa düşmok iiçün, hor şey-don ovvol, manconin xarakterino, onun insan iiçün şoxsi mənasına diqqot yetirmok lazimdir. Mosolon, insanin istodiyi mühaziroyo, kinoya, konserto getmomosi vo s. - do onda narazılıq dogurur, lakin şüur vo foaliyyotini poza bilmir. Bozon iso insan elo maneolorlo rastlaşır ki, bunlar onun arzu vo istoklorini iiroyindo qoyur, yaranan davamh monfi cmosional halot onun şiiur vo foaliyyotini pozur. Frustrasiya yalniz о zaman meydana çıxır ki, insanin narazihq vo ya tomin olunmamaq soviyyosi onun döziim soviyyəsindon üstün olur. Frustrasiya daha çox şəxsiyyotin monfi sosial qiymotlondirilmosi, onun iiciin miiqoddos sayılan hiss vo duyğulanna hoqarotlo yana-şılması vo s. kimi hallarda özünü itirmok. qozəb, küskünlük vo s. şokildə tozahiir cdir. Fmstrasiya halotindo insanda dorin psixi sar-sıntılar baş verir. Frustrasiya haloti bozon insanin xarakterino tosir cdir, onda bir sira doyişikliklor törodir: onun davranış vo roftarında özüno inamsızlıq, şablon davranış tərzinə mcylctmə vo s. nozoro саф1г. Bir sira nevrozların baş vemıosi do frustrasiya haloti ilo izah cdilo bilor. Bunun qarşısını almaq iiciin psixi gorgkinliyo dözüm torbiyo cdilmolidir.

Şagirdlərdo frustrasiya halları müşahido edildikdo, onlara ma-neolori aradan qaldırmağın daha somoroli yollanni tapmaqda, co-tinlıklori düzgün qiymotlondirmokdə kömok göstormok, on başlı-cası iso özlərino inam hissi aşılamaq zoruridir. Bu cohot gonclor iiciin do zomridir.

167 5. Emosional stress vo psixosomatik xostoliklər
Atnq qeyd edildiyi kimi stress ingilis sözü olub insamn psixi halotində baş verən gorginlik vo sixintim bildirir. Yoni insanin giindolik foaliyyotindo, xiisusi şəraitdə rastlaşdığı çotin vo mürək-kob amillorin yaratdığı psixi gorginliyə stress deyilir. Stressı törə-don anıillər, soboblər isə stressorlar adlanır.

Stress orqanizmin daha çox gözlonilməz halda, qeyri-adi-ekstremal təsirləro moruz qalmasi ilo olaqodar olaraq baş verir ve miixtolif təzahürlorə malik olur.

25 noyabr 2000-ci ildo respublikamizda baş veron güclü zol-; zolo noticosindo adamlann bir coxunun giiclii stress kecirmosine səbob olmuşdur. Burada stressin güclülüyü onun gözlonılməyən eksptremal vəziyyətin qollotən yaranmasi ilo olaqodar olmuşdur. Belo stress voziyyoti uzun miiddot davam etmişdir. Çünki yeıaltı tokanlann zoif güclə olsa da davam etmosi stressorun tosirinin uzunmiiddolli olmasini tomin etmişdir.

Yoni stressorlann növündən vo onlann tosirinin xüsusiyyoth> dən asılı olaraq stressin iki osas növü: fızioloji vo psixoloji stresslor ayird edilir.

Psixoloji stresslər özlori do iki yero aynhr: infonnativ vo emo­sional stresslor. informativ stresslor informasiyanin hoddon ziyado çoxluğu şoraitində, yoni insanin qarşıya çıxan məsələlori vaxtmda holl edo bilməsi, rnosul qorarları lazımi sürətlə qobul etməkdə çə-tinlık cokmosi hallannda baş verir.

Emosional stresslor iso daha çox tohliikoli, qorxulu voziyyot-lordo, ciddi iııciklık şəraitindo baş verir. Bu halda insanin psixi pro­seslorinin, emosional halotlorinin, foaliyyotin motivasiyasimn cid­di toboddülata tığraınası, orada miioyyon dəyişikliklərin baş ver-ttiesi özünü göstoıır. Hotta bu voziyyotdo insanin nitq vo horoki fo­aliyyotindo pozğunluqlar baş vero bilir. Yoni emosional stresslor bir sira psixosomatik xostoliklorin törənmosi ilo noticolono bilir.

Emosional stress tohliikonin reaksiya vasitosilo qiymotlondiril-mosi vo müdafiəyo hazırlıq prosesi kimi başa düşiilmolidir. Emosi­onal stress özünonəzarətin itirilmosi, yoni situasiyani diizgiin qiy-motləndiro bilməmək vo homçinin ona münasibət göstərmokdon imtina kimi do başa düşiilo bilor. Orqanizm vo hoyat üçün tohliiko­li olan hor bir stressor emosional stress yarada bilir. Stressor gücü-no, miiddotino goro insana tosir cdən əlverişsiz stimullar, hallar,

168 tfcadisolor olub, giiclii fızıoloji vo psixi zodo omolo gotiro bilir. is-ienılən əzolə gərginliyi orqanizm üçfin stressor agent rolu oynayır. Sosial miihitin msan qarşısına qoyduğu çətin təlob-stıcssor orqaniz-jmn ona vcrdiyi qeyri-adi cavab-emosional stress kimi özünü bi'mı-•zo verir. Emosional vo ya psixoloji stress fordin normal foaliyyot ihoddini kecon qeyri-adi haldır. Şoxsiyyətə tosir edon hor hansi adi Stimulun adi təsirındon əlavo qeyrı-adi toloblori olur vo onlar orqa­nizmin daxili miihitindo qeyri-adi reaksiyalar törodir. Bu tosir vo toləblərin qiymotlondirilmosi bilavasito şoxsiyyətin hal-hazırkı moqsod vo motivlorino, həmçinın goləcək hoyat moqsodlorino (esason baş vcrir.

Miiasir tibbi psixologiyada insanlan normal, aksentuasiyali, psixopatik xüsusiyyətli, psıxopatabənzər şəxsiyyotlər vo ruhi xos-tolor kimi qruplara ayirniar.

Hor hansi stressor insanin sağlamlıq dorəcəsindon vo şəxsiyyoı tipindən asılı olaraq miioyyon tosir gücünə malik olub, bu vo ya di­gor dərəcəli stress yaradir.

Mosolon, psixopatik şəxsiyyotlor «поппапш son hoddi>> hesab edildiyindon onlar asanliqla hor hansi xarici stressorun tosirindon müvazinətlərini itirir vo emosional stress hah keçirirlər.

Aksentuasiyali şoxsıyyətlər iso daha hoyocanh, hissiyyatli vo yüksək iddia səviyyəsinə malik olurlar. Ona goro do bu tiplordo stressoru inkar edib diizgiin qiymotlondirmədən başlamış, onu osassiz olaraq ağır (olacsiz) qobul etmoyo qodor diizgiin qiymot-londirmomoyo rast golmok olur.

Psixopatik şəxsiyyətlərdə sağlam insana moxsus biitiin olamot-lor olsa da onlar ya zəifləmiş, ya giiclonmiş, ya da ahəngsiz şokil-do olur. Bclə şoxsiyyotlərin inkişafı ali sinif sisteminin anadangol-mo vo crkən qazandığı zodolorlo xarici miihitin olverişsiz şəraiti-nin qarşılıqlı tosiri nətıcosındo baş verir. Psixopatın stressora vcrdi­yi reaksiya hcç do homişə diizgiin, aydin vo miinasib olmur. Psixo-patlar stressorun tosiri zamani ona anomal reaksiya verirlor. Onlar-da affektiv, iradi vo fıkri pozuntular olduğundan bu təsirlo bağlı yii-rütdükləri mühakimolür affektiv, infantil xarakter daşıyır vo qeyri-obyektiv stress müşahidə olunur.

Bozi adamlarda hor hansi zododon, infeksiya vo intoksikasiya-lardan sonra müşahıdə olunan psixopatabonzor hallar nozoro çar-pır. Belo şəxsiyyətlorin affektlori nisboton davamh vo riqiddir (bir haldan dıgərino keçid çotindir). Ona göro do stressorun tosiri altin-

169

da emosional stressdon çıxmağı çətin vo mümkünsüz hesab edo bi-lirlor.

Beləliklə, şəxsiyyətin tipindon, fordi xiisusiyyotlorindon asilil olaraq stressin yaranma vo davam etmosi, orqanizmin ona reaksiya-si miixtolif olur. Yoni orqanizmdo psixosomatik doyişikliklər baş verir.

Psixosomatik proses miixtolif psixi hal vo onlann dəyişmoləri-no orqanizmin fızioloji reaksiyasıdır.

Psixosomatik reaksiyalar osason, emosional gorginlik (qorxu, hirs, hiddot, scvinc), affcktlər zamanı formalaşır. Bozon bu rcaksi-yalara «orqanlarm nitqi» deyilir.

İstənilən stress - fiziki, emosional vo ya xostoliklo olaqodar, sarsıntı nəticəsində, ağnlardan, zododon (fiziki vo ya psixi) yarana-raq bcyin qabığından başlamış subhüceyro, molekulyar törəmolore-dok zoncirvari reaksiya omolo gotirir.

Qollman bir qrup sağlam tələbəni dərsə qeyri-ciddi münasibət-do «günahlandırdı». Bu fıkrə təossiif, toocciib və qozəblə cavab ve-ronlərdə nobzin tezloşmosi, qan təzyiqinin artması, ürəyin 1 doqi-qədə vurduğu qanın hocmi artdı. Kominek və başqalarının cksperi-mcntləri göstərdi ki, uşaqlara, böyiiklərə və stomatoloqlara bodən və diş üçün iynələr, kəlbotin, kcyidici dərmanlar vo s. stressor olub, - psixi zədə əmolə gətiron qıcıq vcrdikdo statistik olaraq nob­zin tezləşmosi xolesterinin çox ifrazı, tor vəzilorinin işinin aktivləş-mosi və s. müşahido olunur.

İmtahanqabağı iirokbulanma, qarın ağrısı, dizlərin və ollorin osməsi, ovucun tərloməsi, xolcsterin ifrazının artması, iştahanın küsməsi vo s. emosional stresso olan somatik reaksiyadır.

Elo psixomatik reaksiyalar var ki, onlar emosional kompo-l nentsiz baş verir. Mosolon, bilavasito hiss orqanlanna tosir edon li-mona baxarkən ağız suyu ifrazı müşahido olunur. Hotta limon haq-da düşündükdə belo, bu reaksiyalar olur. Bu proseslor ali sinir foa­liyyotinin birinci siqnal sisteminin funksional strukturlarinda baş verir. ikinci siqnal sisteminin işi (limonun sözlə ifado olunmasi), fi-zioloji reaksiya (ağız suyu ifrazı) yaradir. Demoli, qeyri-cmosional (indifferent) psixosomatik reaksiya da mümkündür. Bilavasito tosir edon qıcıqla, təxəyyüllə vo sözlə ifado şərti rcfleks omolo gotirir.

Psixosomatik proseslor insanin miixtolif orqan vo sistemlorin-do müşahidə olunur. Onlar miioyyon psixofizioloji mexanizmo ma­likdir.

170

1. 
   Stressorun tosiri nəticəsində tonəffusün dəyişməsi, onun lczloşmosi vo yavaşıması, müvoqqoti dayanması pnevmoqrafla qcyd olunur.
   
2. 
   Hozm sistemini psixi qıcığa reaksiyası mədənin işinin güc-lonməsi. qusmaya meyllilik, mədədo həzmin sürətlənməsi iso qobzliyə vo ya oksino qarın pozğıınluğuna meyillik kimi olur. Ağız luyunun çox vo ya çox az ifrazi ilo olaqodar ağızda quruluq hissi-nin olmasi.
   
3. 
   Ürək-damar sistemindo doyişiklor nobzin tczloşmosi, qan lozyiqinin artmasi, dərinin ronginin agarmasi vo ya qızarması kimi psixofizioloji göstəricilər qeyd edilir.
   
4. 
   Psixi qıcığa seksual reaksiyalann omolo golmosi seksual partnyoru vo ya seksual obyekti gördükdə, onunla fiziki iinsiyyoto girdikdo omolo golon fizioloji hal - tonoffiisiin, qan təchizatının vo •zələnin halının doyişməsi kimi müşahidə olunur.
   
5. 
   Hor hansi emosional reaksiya ovucda. qoltuq altinda torlo-moyo sobob olur. Psixoqalvanometrlo dori qalvonik reaksiyam ölçməklə bu dəyişməni aydin müşahidə etmok olar.
   

Psixogen faktorlann tosiri noticosindo somatik pozulmalar for-malaşır vo bunlara psixosomatik xostoliklor deyilir. Psixosomatik xostoliyin omologolmo mexanizmi bclodir: stress faktoru affektiv gorginlik omolo gotirir. Affekt psixi vo somatik saholor arasinda кофи hesab edilir.

Affekti bogarkon horokot vo vegctativ tozahiirlor kosilir, ney-roendokrin sistem aktivləşir vo qan-damar sistemindo vo daxili or-qanlarda oyanmalar baş verir. Əvvəllor bu aktivləşmə qısa miiddo-lo omolo golir, lakin tokrar olunduqda, uzunmiiddotli olduqda bu doyişikliklər iizvi xarakter daşıyır, dönməz olur.

Psixomatik xostoliklorin formalan çoxdur. Psixi stresslo xosto-lik arasinda miioyyon olaqo vardir. Bu psixosomatik xostoliklor ya­radir ki, onlann da miixtolif fonnalan movciiddur.

Bü baximdan bir ncçə təsnifat mövcuddur. M.Blcylcrin tosni-fatina nozor salaq.

1. Psixogen komponentin tosiri noticosindo iizvi somatik xos­toliklor baş verir. Əsasən, hipertoniya, modo vo onikibarmaq bağır-saq xorası, infarkt miokard, işemiya xostoliyi, miqren (koskin xro-niki baş ağrıları), bronxial astma, revmatik artrit, kolit, neyrodenna-lit. Psixogen tosir noticosindo homcinin psixogen ölüm hallan da baş vero bilir. Dohsot hissi keçirorkən bcyinin adrcnokortikal sis-

171 temlorirıdə qeyrı adi qıcıqlanma noticosindo və ya kəskin stress v ziyyeıinden qidadan iıııtina noticosindo ölüm halları ınüşahidafl