Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002 Az2 B19

Cozalandirma Rogbotlondirmo
Şəkil 28. Sosial nomıalar; cozalandirma vo rogbotlondirmo. N - norma, С - cozalandirma, R - rogbotlondirmo.
183 (өтәк qanunçuluğu) əsasında tənzim olunan fəallığı todricən mo­novi meyarlarla tənzim edilmoyə başlayır.

Qcyri-rəsmi səviyyədə həyata kcçirilon sosial nozarot sistemi­nin ohomiyyoti böyükdür. Qrupun ictimai rəyi, iş yoldaşlarının qonşulann mülahizəsi vo s. sosial nozarotin tosirli vasitoloridir.

Hor bir sosial situasiyada adamlann davranış və rəftannırj iimumi xarakteri sosial normalarla miioyyon olunur. insanlar bi normalan, песо deyərlər, ana südü ilo monimsoyirlor. Ailodo v* moktobdo ictimai təcrübənin öyrənilməsinin miihiim yollanndar biri sosial normalann monimsonilmosi ilo bağlıdır. Adamlar, bir to rofdon, miioyyon bir sosial situasiyada sosial normalara miivafic surotdo horokot etmoyo çahşır. Mosolon, tolobo trolleybusda hoi hansi bir qoca qan vo ya əlil görəndə dərhal ayağa durur, ycrini ona\ verir. Digor torofdon, onlar hor hansi başqa adamın da homin situ­asiyada belo horokot edəcəyini gözloyirlər. Mosolon, trolleybusda qabaq corgolordon birindo gone bir oğlan otunnuşdur. Trolleybusa qoca bir qadin daxil olur. Bu zaman hamı gözləyir ki, gone oğlan dumb yerini ona vcrocok. Psixologiyada buna sosial göz-1 о m о 1 ə г deyilir. Hor bir adam adəton başqa adamlann ondan no gözlədiyini bilir, bu cohoti öz davranış vo rəftannda, istər-istə-moz, nozoro alir.

Eyni bir sosial situasiyada muxtolif adamlar iştirak edirlor. Go-rəsən, biz homin adamlann hamisimn eyni bir sosial situasiyada ey­ni torzdo horokot edocoyini gözleyirikmi? Fikrimizi yuxandaki mi­sal osasinda aydmlaşdıraq. Tutaq ki, trollcybusu gone bir oğlan sü-rür. Başqa bir qoca qadın növboti dayanacaqda trolleybusa mindi. Trolleybusda otunnaq üçün boş yer yoxdur. Biitiin ycrlordo qoca qadınlar oyloşmişlər. Tokrar edirik: tokco cavan adam trolleybus sürondir. Görəson bu şəraitdo başqa adamlar ondan öz yerini qoca qadina vermosini gözləyirlərmi? Cavab aydındır: olbotto, yox. Bos, onda no üçün yuxandaki misalda hami trolleybusda oturmuş gone oğlandan dumb ycrini qoca qadina vermosini gözləyirdilər? Moso­lonin mahiyyoti sadodir: eyni bir sosial situasiyada adamlar miixto­lif rollar ifa edirlor. Tanış olduğumuz situasiyalarda gone oğlanlar-dan birincisi sornişin, ikincisi iso trolleybus sürücüsü rolunda çıxış cdir. Adamlar bundan asılı olaraq onlara eyni sosial situasiyada ey­ni meyarlarla yanaşmırlar: hor hansi bir adamin hansi rol (bizim mi-sahmizda sərnişin vo sürücü) ifado ctmosini nozoro ahr vo onun miivafiq sosial situasiyada rolun tələblərino uyğun olaraq horokot

184 ■əcoyini gözləyirlər. Bu о demokdir ki, insanlarm qarşılıqlı tosiri jKt'scsindo sosial gözləməlor rol gözloməlori kimi özünü gostorir. lorn in mosoloni izah ctmok üçün biz rol davranışının qanunauy-fuuluqlan ilo tanış olmalıyıq.
2. Rol davranışının qanunauyğunluqları

V. Şekspirin «Bu sizin песо do xoşunuza gələcəkdir» dramın-da «bütün dünya» «tcatra» bonzodilir. Onun sözlori ilo desok, «bu lcatrda kişilərin vo qadınların hamısı aktyordun>, «onlardan hor bi­ri miixtolif rollar oynayirlar».

Doğrudan da adamlar hoyatda muxtolif rollar ifado edirlor: ey­ni bir adam moktobdo miiollim, cvdo ana, poliklinikada xosto, av-lobusda semişin rolunda vo s. çıxış edirlor.

Rollann diapazonu vo miqdan insanin daxil olduğu münasibət •ahelərinin - sosial qruplann vo foaliyyot növlorinin diapazonu vo miqdan ilo miioyyon olunur. Əgor bir adam 5 qrupun, digori 7 qru­pun üzvüdürsə, onlardan birincisi miivafiq miinasibotlor sahosindo 5 rolda, ikincisi iso 7 rolda çıxış edir. Bos, bu rollann mahiyyoti no-don ibarotdir? Comiyyotdo insanin rol davranışı no ilo miioyyon olunur? insamn rol davranışının osas qanunauyğunluqlannı no ilo izah etmok olar?

Xarici ölkəlordə rol nozoriyyosi tərəfdarları (C. Mid, C. More­no vo b.) Şekspirin bu sözlorini dönə-döno iqtibas gotirirlor. Onlar bu zaman tcatr aktyorlan ilo comiyyot iizvlori arasinda muxtolif ox-şar cohotloro diqqoti colb edirlor: aktyorlar miioyyon rol ifado cdir, comiyyot iizvlori miioyyon mövqc tuturlar; aktyorlar pyesin motni-no osaslanirlar, comiyyot iizvlori miivafiq normalan gözloməlidir-lor; bir aktyor başqa aktyorun oyununa reaksiya göstorməlidir, co­miyyot iizvlori iso bir-birlorino reaksiyalanni qarşılıqh surotdo no­zoro almahdir...

İlk baxışda bu bonzotmolor bolko do tobii görünmür, bununla belo onlar Şekspirin sözlərinin monasmı doqiq ifado edirlor. Xarici ölkələrdə rol nozoriyyosi torofdarlan bu baximdan çoxlu faktlar toplamışlar, lakin onlar öz-özlüyündə maraqh olan bu faktlan co­miyyot haqqinda yanlış tosovvürlər osasinda izah edirlor. Homin psixologiya iiciin sociyyevi olan iimumi metodoloji sohv onun rol nozoriyyosindo do aydin nozoro carpir. insamn rol davranışına ve-

185 rilən tələblər mahiyyət ctibarilə obyektiv sosial-tarixi şoraitlo m əyyən olunur. Bozi rol nozoriyyosi nümayəndələri mohz bu coh ti inkar edir.

Mosolon, rol nozoriyyosinin osas nümayəndəlorindən biri olan C. Morenonun fikrinco, sosial təşkilat insanlarm davranışını moh-dudlaşdıran vo ona istiqamot veron rollar şəbəkəsindən ibarotdir. Terminloro diqqot yetirok: Moreno comiyyot termini ovozino «soJ sial təşkilat» terminindon istifado edir. Burjua sosioloqları çox vaxt bu moqsodlo «sosial institut» terminindon istifado edirlor. iki coho­ti do qeyd edok. Rol nozoriyyosino goro: a) sosial toşkilat rollar şə-bəkəsindən ibarotdir; b) insanlarm davranışı miivafiq rollarla mii­oyyon olunur. Rollar insanlarm davranışmı bir torofdon məhdud-laşdırır, digor torofdon, ona istiqamot verir. Bos, bu zaman insanla­rm bir-birino qarşılıqlı tosiri no ilo şortlənir? Rollar nozoriyyosinin banisi C. Mid suala belo cavab verir: qarşılıqlı təsirin toşkili ağıl-dan asıhdır. Əgər ağıl rollan qobul ctmok vo toxəyyüldə foaliyyo­tin altcmativ variantlanm oynamaq qabiliyyotino malik olmasaydi, fərdləröz foaliyyotini uzlaşdıra bilmozdilor. Molumdur ki, insanla­rm qarşılıqh miinasibotindo osas, müəyyəncdici cohot ictimai-iqti-sadi miinasibotlordir. insanlar arasinda biitiin digor miinasibotlor mohz onlann osasinda formalaşır.

ictimai hoyatda istehsal prosesindo insanlar arasinda obyektiv surotdo yaranan real rabito vo miinasibotlor onlann subyektiv mii-nasibotlorindo oks olunur.

Mohz buna göro do şəxsiyyətin sosial qarşılıqlı tosirini tokcə onun rollanni fonnal olamotloro goro tosvir ctməklə mohdudlasdir-maq olmaz. Şəxsiyyətin rol davranışını, hor hansi bir konkret situ­asiyada onun omollorini yalniz ictimai miinasibotlor sisteminin toh­lili osasinda başa düşmək olar.

К. Marks göstərirdi ki, insanlar özlərinin ümıımdünya tarixi dramının hom aktyorlan, hom do miiollifloridirlor. Rol şoxsiyyotin bütövlükdə comiyyot, özünoməxsus ictimai təşkilat vo ya konkret qrup torofindon miioyyon olunmuş hiiquq vo vozifolorini oks etdi-rir.

Rolun hiiquq vo vozifolori psixoloji baximdan onun hom do başlıca cəhətini təşkil edir. İstər insanin özünun öz roluna, istorsə də başqa adamlann onun roluna münasiboti mohz bununla bağlıdır. Məsələyə bu nöqteyi-nəzərdon yanaşdıqda rol davramşında aşağı-

186 dakıları ayırd etmok olar: a) rol gözləmələri və b) rol konsepsiyası (mövqeyi).

Rol gözləmoləri sosial gözləmələrin xiisusi halıdır. Özünün bu HÜsusiyyətinə görə rol gözləmələri nisboton konkret xarakter daşı-yır və miioyyon bir rol davranışının nonnalannı ifado edir.

Rol gözləmələri ikitərəfii prosesdir: hor hansi bir adam, bir to­rofdon, başqa adamlardan onlann öz rollanna uyğun davranış tərzi gözləyir; miivafiq situasiyada qadının özünü, tutaq ki, ana kimi, ki-Jinin ata kimi aparacağını gözləyir. Əgər ana və ya ata özlərini ət-rafdakı adamlann gözlədiyi kimi aparmırsa, onlann arasinda müx-lelif formalarda konfliktlər yaranir. Atalar bu monada da «uman ycrdən küsərlən> demişlər. Belo konfliktləro г о 1 1 a r a r a s ı lonfliktler deyirlər. Digor torofdon, hor bir adam başqa adamlann hndan (daha doğrusu, onun rolundan) nə gözlədiyini bilir və özünü miivafiq rol gözlomolərinə uyğun olaraq aparır. Bu nöqtcyi-nəzər-don rol gözləmələri sosial qrupda qarşılıqlı tosir vo miinasibotlor sistcmini özünoməxsus şəkildə tonzim edir.

Rol konsepsiyası rol gözlomolori ilo bilavasito əlaqədardır: rol konsepsiyası rol gözləməlorinin mənimsonilmosi osasinda əmələ golir. Laİcin rol gözləmosi anlayışına nisboton rol konsepsiyası an-layışı daha geniş anlayışdır. Rol konsepsiyası rol gözləmələrindən başqa şəxsiyyotin öz roluna və özünün sosial qrupdaki ycrinə mii-nasibətini ifado edir. Bu cohot öz oksini rolun ifasında tapir.

Rolun ifası miioyyon bilik, bacarıq və vərdişlər tolob edir. İn-lanın noinki intellektual soviyyosindən, emosional mədəniyyotin-don, iradi keyfıyyotlorindon vo s.-dən, hom do anatomik xüsusiy-Horindon asılı olaraq hor bir rolun ifasında fordi çalarlar omolo golir. Lakin bütiin hallarda rol davranışı insanin öz rolunu песо ba-fa düşməsi, öz roluna vo sosial qrupdaki yerino münasiboti ilo bağ-lıdır. Bu cohoti nozoro almadan rol davranışını psixoloji cohotdon diizgiin tohlil ctmok olmaz.
3. Sosial yönümlor

Yönolişlik miiasir psixologiyada geniş istifado olunan osas an-layışlardan biridir: o, rus dilindo «ustanovka» ingilis dilindo iso at­titude kimi ifado olunur.

Yönolişlik nodir? Golin ovvolco bir ekspcrimcntlə tanış olaq. Tutaq ki, hor birindo 25 nofor (12 kişi, 13 qadın) olan iki qrupla

187 eksperiment uparırıq. Bunun üçün eyni bir adam in, məsələn, A.-fotoşəklini çoxaldırıq, qrupdaki kişi və qadınların hər birinə on bir ədəd veririk.

Birinci qrupda eksperimentator tapşırığı aşağıdakı kimi i edir: - sizə məşhıır bir cərrahm şokli vcrilmişdir. O, dünən bcş ğm anasını ölümdən qurtannışdır. Onun portretini tosvir edin.

İkinci qrupda isə cksperimentator təlimatı dəyişir. O, tapş aşağıdakı kimi aydmlaşdırır: - sizə müxtəlıt' cinayətlor törət amansız bir caninin şəkli verilmişdir. O, dünon beş uşağın an vəhşicəsinə həlak etmişdir. Onun portrctini təsvir edin.

Birinci qrupda adamlar A.-nı cərrah kimi, ikinci qrupda isə ni kimi qavrayırlar. Buna miivafiq olaraq onlar A.-mn fotoşokill do eyni cür oks olunmuş zahiri görkomino, baxışlarına vo s. nr" tolif monalar verirlor. Mosolon, birinci qrupda kişi vo qadinlar qc edir ki, A.-nın gözlərindən şofqot tökülür. ikinci qrupda iso kişi qadinlar göstorirlər ki, A-nın gözlərindən cin yağır.

Diqqot edin: eyni bir fotoşokil iki qrupda miixtolif cur qavra lir. Bunu no ilo izah etmok olar? Bu suala cavab vermok iiciin eksperimentin quruluşuna diqqot yetirmok lazimdir. Eksperiment hor iki qrupda toxminon eyni plan osasinda aparılmışdır, lakin qrupları müqayisoli şəkildo nəzərdon kcçirsək, onlann arasinda bir miihiim forq goro bilorik: birinci vo ikinci qrupda eksperimcntlor muxtolif tolimat osasinda aparılmışdır. Eksperimentin noticəsı də bilavasito bu cəhotlə bağlı olmuşdur. Son demo, ekspcrimcntator tolimat vasitosilo birinci qrupdaki adamları A.-nı moşhur corrah, ikinci qmpda iso amansiz cani kimi qavramağa yönəltmişdir, yoni yönəlişlik yaratmışdır: onlar A.-nı mohz belo do qavramışlar.

Tanış olduğumuz eksperimcntdə yönolişliyin osas xüsusiyyoti öz oksini tapmışdır: insanda öz həyat təcriibəsi (vo ya eksperiment) prosesindo cisim vo hadisəlorə yanaşma torzi vo ya meyli əmolə golir. О, homin cisim vo hadisolori do mohz bu baximda qavrama-ğa, onlara bu baximda reaksiya göstərməyə, öz foaliyyotini bu ba­ximda qurmağa başlayır.

Elmdo yönəlişlik anlayışı ilk dofə 1862-ci ildo Herbert Spenser torofindon işlənilmişdir. XIX osrin sonları - XX osrin ovvollorin-do muxtolif psixi proseslori vo s. tosvir etmok iiciin muxtolif psixo-loqlar (L. Lanke, Q. Miiller, T. Şuman, N. Ax, Y. Tomas, F. Zna-netsi vo b.) homin anlayışdan muxtolif monalarda istifado etmişlər. Yönəlişlik haqqinda iimumi nozoriyyoni iso XX osrdo 20-ci illorin

188

Bftu - 30-cu illorin ovvəllərində görkəmli gürcü psixoloqu aka-Biuik. D. N. Uznadze yaratmışdır.

Qorb psixologiyasi psixi hadisolori «vasitəsizlik postulatina» ■ostulatum latin sözü olub, siibutsuz qobul edilon miiddoa demok-Br) osason izah edirdi. Bihcviorizmin yuxanda tamş olduğumuz ■Usturunu (S - R) xatırlayın. Bu coroyana goro, stimulla (S) rcaksi-k(K) bir-birilo bilavasito əlaqədardır, yoni fordin reaksiyalan no-■вө etibarilo guya. ancaq ona tosir göstorən stimulla miioyyon olu-
D. N. Uznadze özüniin ilk nozori-metodoloji osorlorindo (1923 925) psixologiya elmində hökm siiron mexaniki fikirlon tonqid , ononovi empirik psixologiyadan. bihevionzmdon vo s. forqli q yeni konkret psixologiya yaratmaq vozifosini iroli sürürdü. un iiciin psixika vo davranışın hor hansi bir tozahurünün osasi-loşkii edon başlıca şoxsiyyot amilini tapmaq zoruri idi. D. İ. Uz-badze 20-ci illorin sonunda bu məqsodlə yönolişlik anlayışından is-■ade etmoyo başladı, on başlıcası iso homin fenomeni öyronmək Içurı xususi Usui kəşf etdi. O, ovvolco, mosolon, psixologiyada ■Şcrpantc illüziyası» adi ilo molum olan illuziyadan istifado etdi. Homin illiiziyamn mahiyyoti aşağıdakından ibarotdir: muxtolif co-Blli, lakin müxtolif ölçülü iki cisimdon kiçik olanı ağır görünür. D. N. Uznadze bu model osasinda yönəlişliyi tosbit etmok iiciin ma-laqli iisul toklif etdi: cksperimcntator tocrübodə iştirak edon adam­lara tutaq ki, A.-ya, S.-yo vo ya N.-ya iki miixtolif böyüklükdo olan far verir, onlan miiqayiso edib hansinin böyük olduğunu müəyyən-fcşdirməyi xahiş edir. Təcrübo 5 dofo eynilə təkrar olunur. Bundan Monra cksperimentator A.-ya vo yaxud N.-ya eyni böyüklükdo olan ıkı şar verir vo onlan miiqayiso etmoyi xahiş edir. Molum olur ki, lacriibodo iştirak cdonlorin. demok olar. hamısı eyni böyüklükdo olan şarlan muxtolif böyiiklükdo olan şarlar kimi qavrayirlar. Bu onunla olaqodardir ki, tocriibonin birinci morholosindo adamlar farları qeyri-bərabor şarlar kimi qavrayirlar vo onlarda buna miiva-■q yönəlişlik omolo golir: belo yönəlişliyə tosbit olunmuş yönəliş-llk deyilir. Tocriibonin ikinci morholosindo toklif olunan borabor farlan onlar əwolcə yaranmış yönəlışlik baxımında qeyri-bərabər pırlar kımi qiymətləndirirlor.

Bu üsul yönolişliyin xiisusiyyotlorini öyronmək üçün klassik uhul hesab olunur. D. N. Uznadze vo onun əmokdaşları sonralar ta-tış oiduğumuz eksperimental model osasinda yönəlişliyi öyrənmok

189


üçün muxtolif metodikalar işləmiş, muxtolif sahəlordə (gö eşitmə və s.) yönəlişliyin tosirini bütün aydınlığı ilə göstərən d eksperimental faktlar miioyyon etmişlər. Dünya psixoloji odəbi yatında bu faktlar yüksok qiymətləndirilmiş, məşhur İsveç psixo' qu Jan Piajc onları «Uznadze clTekti» adlandırmışdır.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, D. N. Uznadze özünün əs^_ cksperimental tədqiqatlarınm noticolorini ümumiləşdirərək, yöı lişlik haqqinda orijinal ümumpsixoloji nəzəriyyə yaratdı. Bu nə: riyyənin nüvəsini belo bir müddəa təşkil edir ki, şüurun mozmunu vo ya hor hansı bir davranış aktı yönəlişliklə şortlənir. Yönəlişlik yarandıqdan sonra insamn mental (idrak) vo horoki fəallığımn iimumi istiqamotini vo onlann reallaşmasının konkret xiisusiyyot­lorini miioyyon edir. Bu onun sayosindo miimkiin olur ki, yönoliş-lik özünoməxsus psixi rcalhq kimi fəallığı məqsodyönlü surotdo hoyata keçirmok üçün zoruri olan daxili vo xarici şərtləri özündo birləşdirir.

Beləliklə do D. İ. Uznadze iki tərkibli - stimul-reaksiya (S - R) - davranış modelinii oksino olaraq aşağıdakı üç tərkibli davranış modelini irəli sürdü: stimul - yönəlişlik (ford) - reaksiya (S - О -R).

Mosolonin belo qoyuluşunun noinki nozori, hom do metodolo­ji ohomiyyoti var idi. Davranışın üçtorkibli tohlili sxemi ononovi psixologiyada, о cümlədon biheviorizmdə hökm sürən mexanizmi aradan qaldınnağa imkan verirdi. Homin sxemə görə fordin reaksi-yası təkcə ona təsir göstərən stimulla deyil, hom do xarici alomm tosirilo onda formalaşmış yönəlişlik hah ilo şərtlənir. Yönəlişlik in­sanin bütöv psixi haloti kimi mühitlə davranış, miihitlo şüurun ola-qosini sortlondirir.

Yönəlişlik hah песо omolo golir? Yönolişlik nəzəriyyəsino go­ro fordin psixi fəallığmın iimumi sxemi aşağıdakı kimidir. Gerçok-lik insana bütöv sistem kimi tosir gostorir, о da homin təsirlərə bu töv sistem kimi cavab verir. Fordin tolobatlanmn hamisi eyni vaxtda vo eyni şəkildə tozahiir etmir. Bir situasiyada onun tutaq ki, A.-ya, başqa momcntdo iso S.-yə tolobati tomin olunur. Yönəlişlik do elo bu zomindo - fordin miioyyon bir tolobatinin miivafiq situa-siya ilo uzlaşması (birləşməsi) zəminində omolo golir. Akademik D. N. Uznadze yönəlişliyi «subyektin bütöv dinamik voziyyoti», «тиоууөп aktivliyə hazırlıq hah» kimi xarakterizo edərək gostorir-di ki, o, «iki amillo: subyektin tolobati vo miivafiq obyektiv situa

190

Tolobatlar


Davranış


Yönəlişlik


Situasiya


Şekil 29. Yönolişliyin əmələ gəlmusi prosesi.
ya ilə şərtlonin>. Bu qanunauyğunluğu sxcmatik surotdo aşağıda-I kimi tosvir ctmok olar.

Şəkil 29-da yönəlişlik haqqındakı nozoriyyonin osas mozmunu ado edilmişdir. Bu о demokdir ki, yönolişlik halında situasiya prçoklik) fordin tolobatlan baxımından oks olunur. Yönəlişlik ичһп foallığının əsasını təşkil edir. Buna göro do miivafiq şərait-э fordin davranışı məqsədyönlü xarakter daşıyır.

Yönəlişliyin müxtolif növləri vardir. Onlardan biri sosial yono-slik adlamr. Golin, ovvolco, «sosial» ifadosino diqqot yetirok. Bu-ıda söhbət insanlarda sosial gerçəklik hadisolori ilo miinasibot sa-osindo omolo gəlon yönəlişlik haqqinda gedir.

Bu о demokdir ki, yönolişliyin yuxarıda nəzordən keçirdiyimiz sas xiisusiyyotlorinin hamisi sosial yönolişlik üçün do səciyyəvi-ir, lakin sonuncu sosial hadisələrlə bağlı olduğu üçun daha miirok-ub xarakter daşıyır vo özünün miioyyon xiisusiyyotlori ilo yono-sliyin digor növlərindon forqlonir.

Bizə artiq molumdur ki, insan şəxsiyyot kimi muxtolif sosial uinasibotloro daxil olur: o, ailonin, dostlar qrupunun, miioyyon bir Ikonin, qrupun vo digor toşkilatların üzvüdür. О, ifado etdiyi rol-ir vasitosilo sosial qrupun sorvotlorini monimsoyir, voton, mono-I /onginlik, pul, xoşbəxtlik, yaradıcılıq vo s. haqqinda tosovviir vo nlayislara yiyolonir. Bu prosesdo insanda muxtolif sosial yönəliş-ır omolo golir vo onun fəallığının istiqamotini miioyyon etmoyo eşlayır.

Sosial yönəlişliyin mahiyyətini aydınlaşdırmaq üçün psixoloq-ır «Lapyer paradoksuna» miiraciot edirlor.

191

1934-cu ildo amerikan psixoloqu Lapycr aşağıda tosvir olunai moşhur cksperimenti aparmışdır. Lapyer bilirdi ki, Amcrikada meh manxana sahibləri çinli qonaqlan xoşlamır vo onlara öz otellorin yer vcrrnok istomirlor. Bu neqativ xarakterli sosial yönəlişlik surotdo özünü песо gostorir? Lapyer homin suah aydmlaşdı üçün iki çinli tələbo ilo səyahotə çıxdı. Onlar ABŞ-ın muxtolif lannda 252 otelə getdilər. Yalniz bir oteldo qonaqlara yer verm 1өг. 251 oteldo iso onlan xidmət standartlanna müvafıq surə normal qobul etdilor. Lapycrlə çinli təlobələr arasinda fərq qoy dılar vo onlara cyni şokildə xidmot göstərdilər.

Soyahətdən iki il sonra Lapyer 251 otelin hər birinə moktub müraciət etdi. O, məktubda otel sahiblərino belo bir suala caır verməyi xahiş edirdi: ogor bir do homin iki çinli təlobənin müşa əti ilo otelo təşrif buyıırsa, onlan yeno də əvvəlki kimi qonaqp vərliklə qarşılayarlannı? 251 otclin ancaq 128-don cavab alın Onlardan yalniz birində razılıq bildirilirdi. Otel sahiblorindon 52° i rodd cavabı, loxminon 47%-i iso qeyri-müəyyon cavab vermi lər.

Moktublara ahnmış cavablarda mehmanxana sahiblərinin çi lori xoşlamaması aydın şokildo özünü göstərirdi. Halbuki soya zamanı onlar özlərini başqa cür aparmış, Lapycri vo çinli toləbəl ri normal şəkildə qobul ctmişdilor. Lapyer bu faktlan şorh edorə belo nəticəyə goldi ki, çinlilərlo münasibət sahosindo mchmanx" na sahiblərindo yaranmış sosial yönolişliklə onlann real davranı arasinda uyğunsuzluq vardir.

Sosial psixologiyada «Lapycr parodoksu» adlanan bu notice muxtolif müəlliflor torofindon miixtolif istiqamotlordo tohlil ol muşdur. Onlardan bin ilo tanış olaq.

Miioyyon cdilmişdi ki, sosial yönəlişlik (attitude) iic torkib quruluşa malikdir. Bunu sxcmatik olaraq belo ifado ctmok olar kil 30).

Koqnitiv cohot obyckt haqqinda biliklordon, qiymotvcri hökm vo mülahizələrdən ibarotdir. Affektiv cohot insanin miivafi obyekt vo ya hadiso ilo bağlı hisslor sistemini ohato cdir. Sosial y" nolişliyin davranış tərofı iso insanin obyektlo real (monfi vo ya miisbot) omollori kimi özünü gostorir.

«Lapyer paradoksudan» biz on yaxşı halda sosial yönolişliyiıl iki komponentini müşahidə edirik (şəkil 31).

Bozi psixoloqlar «Lapyer paradoksu»nu bu baximdan tohlil

192

Affektiv (emosional)

Koqnitiv

Davranış (konativ)

Affektiv

Şəkil 30 . Sosial yönəlişliyin üç torkibli quruluşu.

Koqnitiv

Şokil 31. «Lapycr paradoksunun» sxcmatik tosviri.
edərək belo noticəyə gəlmişlər ki, muxtolif situasiyalarda koqnitiv vo ya affektiv cohot daha aydin tozahiir edo bilor, bundan asih ola­raq miixtolif situasiyalarda noticodo muxtolif olmalıdır.

Bu miilahizolor no qodor maraqh olsa da, onlar «Lapyer para-doksu»nun mahiyyotini izah etmir. Qarşıya sual çıxırdı: sosial yo-nolişlik hansi şəraitdo real davranışda ifado «olunur, hansi şoraitdə iso ifado olunmur?

«Lapyer paradoksu»na biz hoyatda muxtolif formalarda tcz-tez rast gəlirik. Çox vaxt adamlarda bu vo ya digor fonnada sosial yo-nolişlik omolo golir. Lakin o, homin yönəlişliyo miivafiq surotdo horokot etmir. Bos, bunu no ilo izah etmok olar? Sosial yönəlişlik hansi formada tozahiir cdirso etsin, bu vo ya digor dorocodo insan-la bağlıdır. Biz, hotta hor hansi bir adami «pis adam» kimi qavra-dıqda, çox vaxt onunla «pis adam» kimi roftar etmirik. Gözümiiz gözünə sataşanda nodo iso tərəddüd edirik, nədo isə güzoştə gedi-rik, nəyi isə üzünə vurmuruq; əbəs ycro demirlər ki, «üz üzdon uta-паг», «üz otdəndir», «istoyənin bir üzü qara, vennoyonin hor iki üzü qara», «qapıya gələni qovmazlar» və s.

Əgər belodirso, onda insanin real davranışı hansı şoraitdo mohz sosial yönəlişliyo miivafiq surotdo qurulur?

«Lapyer parodoksu» bu suala cavab vermir. Nəzordən kcçirdi-yimiz atalar sözlorindo do homin fakt ancaq iimumi şokildo qeyd olunur. Halbuki insanlarm sosial davranışını psixoloji cohotdon diizgiin izah etmok üçün homin suah aydınlaşdırmaq lazimdir.

Yönəlişliyin prinsipial sxemi artıq bizə məlumdur (bax: şəkil 29). Sosial yönəlişliyin mahiyyətini onun əsasında ümumi şəkilde aşağıdakı kimi təsvir etmək olar (şəkil 32).

Akademik D. N.Uznadzenin sözləri ilə desək, tələbat və həmin təlobata müvafiq situasiya yönolişliyin müəyyən istiqamətdə toza­hiir etməsi üçün zəruri şərtdir. Əgər situasiya vo tolobatlar insana birlikdo tosir etmirsə, yönəlişlik əmələ gəlmir və golə do bilmoz. Bu cohot sosial yönəlişlikdə do biitiin aydınlığı ilo özünü gostorir.

Sosial yönəlişlik do xarici vo daxili amillorin, sosial tolobat vo miivafiq sosial situasiyamn birgo tosiri zominindo omolo golir.

Sosial situasiya miirokkəb anlayışdır. Onu tokco iki vo ya daha çox adamın qarşılıqlı olaqosi kimi başa düşmək olmaz. Adamlann ifa etdiklori rollardan, onlann miinasibotlorindon, sosial normalar, gözlomolor vo qadağanlardan asılı olaraq sosial situasiya yeni xü-susiyyotlor kosb edir. Psixoloji todqiqatlar gostorir ki, sosial yönə-lişliyin davranışda tozahiir etmosi sosial situasiyamn mohz bu xa-rakteristikalan ilo bilavasito bağlıdır. Mosolon, miioyyon edilmiş-dir ki, insanin rolu ilo münasibətlorinin bir-birino uyğun golmosi sosial yönəlişliyin davranışda təzahüretməsini şortləndirən amil-lərdən biri vo bolko do ən başlıcası kimi nozərdon keçirilə bilor. Bu baximdan M. L. Qomelaurinin eksperimental todqiqatlarından biri ilə tanış olaq.

Sosial
tolobatlar

Eksperimentdə 20 prokuror, 20 vəkil iştirak etmişdir. Onlan hüquq pozğunluğuna aid muxtolif hadisələrlə (alverçilik, qatilin gizlədilməsi, avtomat telefonun sındırılması, adamöldürmo, oğur-luq, qoruq yerində ovçuluq və s.) tanış etmişlər. İstor prokurorlara, istorsə do vəkilloro alverçilik etmiş, qatili gizlətmiş vo ya avtomat

			Sosial davranış
	bosıal yönəliş