Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002 Az2 B19

4. Interiorizasiya vo eksteriorizasiya haqqinda. Əvvəlcə bir misal göstərək. Uşaqlarda say haqqinda tosəvvürlor песо əmələ gəlir? Onlara on ədəd çöp (və yaxud konfet vo s.) vcrilir. Uşaqlar çöplərlə saymağı öyrənirlər (çox vaxt bu məqsədlə bamıaqlardan da istifado olunur). Bir cəhotə diqqot edin. Bu zaman uşaqlar cisim lərlə - cöplə, eləco də konfct və ya barmaqla əmoliyyat aparır: bu­na görə do onlann çöplo və s. ilo apardığı say oməliyyatları maddi (eşyavi) əməliyyatlardır. Uşaqlar saymağı песо öyrənirlor? Burada çoxlu variantlar mümkündür. On­lann biri belədir. Uşaga tutaq ki, anası bir konfet göstorib deyir: -bir. Uşaq tokrar edir. Ana dcyir: - mono bir konfet ver. Uşaq stolun üsründə olan konfetlordən birini götürüb anasına verir. Ana deyir: - düzdür. Ana uşaqdan soruşur: - barmağınla bir göstorə bilorsən-mi? Uşaq barmağını göstərir (əgər o, çaşırsa ana səhvi islah edir). Bu prosesdə konfetdən də, çöpdən də, başqa əşyalardan da istifado olunur. Bu qayda ilə uşaqlarda 2, 3 vo daha böyük roqomlor haq­qinda təsəvvürlər yaradılır; ilk vaxtlar uşaq say əməliyyatını ancaq cisimlərlə - çöp, konfet. fındıq vo s. ilo apanr, tcz-tcz öz barmaq-lanndan istifado edir. Gah iki konfetin üstünə üç konfet golir, gah yeddi çöpdon üç çöp götürüb qardaşına vcrir... Bu əməliyyatlar da­vam etdikco, uşaqlarda tədricon ədədlor haqqinda tosovvürlor for-malaşmağa başlayır və günlorin bir günü o, hcç bir cisimdən - cop-don, konfetdən və s. istifado ctmədon fıkrindo saymağı, üstə gəl-moyi, çıxmağı vo s. öyrənir.

Bu о deməkdir ki, uşaqda artıq odədlor haqqinda təsovvür-lər əmələ gelmişdir, yəni uşaqların cisimlor (çöp, konfct və s.) vasitosilo icra etdiyi say əmoliyyatları, psixoloji dildə desək, maddi əmoliyyatlar fıkri omoliyyatlara çevrilmişdir.

Psixologiyada maddi (əşyavi) omoliyyatlann likri oməliyyatla-га çevrilməsinə interiorizasiya deyilir. interiorizasiya latınca- inte­rior sözündən əmələ gəlmişdir: monası daxili demokdir. «Daxili»

46 sözü təsvir etdiyimiz qanunauyğunluğun mahiyyətini dəqiq ifadə edir: maddi oməliyyatlar (çöplərlə saymaq) xarici, fıkri əməliyyat-lar (fıkrən saymaq) daxili əməliyyatlardır, deməli, burada söhbət xarici əməliyyatların daxili omoliyyatlara çevrilməsindən gcdir. In­teriorizasiya termini do məhz bu cəhəti ifadə edir.

interiorizasiya termini fransız psixoloqları (P. Jane, J. Piaje, A. Vallon vo b.) tərəfındən təklif olunmuş vo miixtolif materiallar osasında öyronilmişdir. Hal-hazırda interiorizasiya terminindon miixtolif psixoloji coroyanlarda gcniş istifado olunur.

interiorizasiya geniş anlayışdır. Bizim tosvir etdiyimiz misal no qodor sado olsa da, onun mahiyyotini aydınlaşdırmağa imkan verir. Maddi omoliyyatlann daxili omoliyyatlara çevrilmosi mürəkkəb prosesdir. Onun bir çox qanunauyğuııluqları hələ kifayot qodor öy-ronilməmişdir. Lakin bir cəhət aydmdır: interiorizasiya prosesindo nitq həllcdici rol oynayır. Uşaq maddi omoliyyatlann icrasi prose­sindo nitq vasitosilo bu sahodo bərqərar olmuş ictimai tocriiboni monimsoyir: başqa adamlar kimi fıkirləşməyi, mühakimə yürütmə-yi öyrənir. Psixoloqların (P. Y. Qalperin vo b.) tədqiqatları göstorir ki, fıkri əmoliyyatlar mərhələlorlə aşağıdakı kimi formalaşır: ov-volco əməliyyatın motivlori toşokkül cdir (1), ilk bələdloşmo sxe-mi yaranir (2), omoliyyatin maddi osasi omolo golir (3), sonra omo-liyyatlar nitq vasitosilo icra edilir (4), nəhayət, əməliyyat fikri plan-da icra olunmağa (5) başlayır.

Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, xarici omoliyyatlar daxili omo­liyyatlara çevrildikco, əşyavi foaliyyot zominindo psixika noşot cdir. Başqa sözlo, psixi olan əşyavi foaliyyotin intcriorizasiyasi no-tkosindo omolo golir, yoni psixi proseslor mahiyyot etibarilo mad­di omoliyyatlann ideal plana kcçməsindon başqa bir şcy dcyildir. Bos, eksteriorizasiya no demokdir? Eksteriorizasiya latinca - exte­rior sözündən omolo gəlmişdir: monası xarici, zahiri demokdir. Bu­rada «xarici» sözünün doqiq psixoloji mənası vardir. Mosolonin kökü ondan ibarotdir ki, xarici omoliyyatlar daxili omoliyyatlara vcvrilirlor, onlar iso öz növbosində yenidon xarici əməliyyatlarda tecossüm etmoyə başlayırlar. Bu prosesin ümumi sxemi belodir (şokil 15).

Fikrimizi yeno də yuxarıdakı misal osasında aydınlaşdıraq: ar-tıq bizo molumdur ki, uşaq çöplorin vasitosilo fikron saymağı öyro-nir. Ona misal və ya mosələ verək: fıkri əməliyyatlardan istifado cdəcək vo məsəloni doftorində həll edocokdir. Bu о dcməkdir ki,

Misal:

Uşaq fıkrən saymağı öyrənir

Misal:

Uşaq

çöplərlə

sayır

Misal:
Uşaq məsoləni həll edir
Şəkil 15. interiorizasiya və eksteriorizasiya proseslərinin sxcmi
formalaşmış fıkri əməliyyatlar yenidən uşağın təlim fəaliyyətində təzahür etməyə başlayır, yəni eksteriorizasiya olunur.

İnsanın yaradıcılıq niyyətlərinin həyata keçirilməsi eksteriori­zasiya prosesləri üçün səciyyəvidir. Eksteriorizasiya vo interioriza­siya prosesləri qarşılıqlı əlaqədədir. Bunun da səbəbi aydındır: in-sanın oşyavi (xarici) foaliyyoti ilo daxili foaliyyoti qarşılıqlı voh-dotdodir. Onlar bir-birlərini qarşılıqlı surotdo şərtləndirirlor. Daxi­li foaliyyot formalaşdıqca, əşyavi (xarici) foaliyyot do yeni keyfıy-yətlər kosb edir. Əşyavi fəaliyyətdə hor bir psixi prosesin (qavra-yış, diqqət, hafızə, təfəkkür vo s.) öz funksiyası vardir.

5. Vərdişlər vo bacanqlar haqqinda. Eksteriorizasiya proses-ləri vərdişlər vo bacanqlar vasitosilo hoyata keçirilir.

Hor bir foaliyyot müntozəm surotdo icra edildikco, onun torki-bino daxil olan bəzi hərəkətlər qismən avtomatlaşır, yəni şüurun xüsusi nəzarəti olmadan icra edilir. Foaliyyot prosesindo qismən avtomatlaşan belə hərəkətlərə vərdişlər deyilir. Savadlı adamın ya-zı yazması, oxuması, yaxud təcrübəli şoferin maşını idarə etməsi, rəssamın cismin həcmini rəng vasitosilo rosmdə vcrməsi və s. vər-dişlərə misal ola bilər.

Foaliyyot prosesindo moqsədin hoyata kcçirilməsi vordişlərin səviyyəsindon bilavasitə asılıdır.

İnsan yeni şəraitdə də həmişə özünün vərdişlərindən istifado cdir. Yeni şəraitdo qarşıya qoyulmuş ınəqsədo müvafiq olaraq iş üsullannın seçilməsi vo həyata keçirilməsi üçün mövcud bilik və vərdişlərdən istifado olunması bacarıq adlanır.

6. Foaliyyotin nəticəsi. Foaliyyotin öz məntiqi vər: onun konkret nəticəsi olmalıdır. Nəticə isə birdən-birə alınmır. Burada psixoloji baxımdan maraqlı cəhət ondan ibarətdir ki, insanlar foa­liyyotin noticosini işi görüb qurtarandan sonra deyil foaliyyot pro-sesinin gedişində qiymətlondirirlər.

Bu, hər şeydən əvvəl, onunla bağlıdır ki, insan foaliyyotin noticosini qabaqcadan görə bilir. Psixologiyada buna antisipasi-ya (latınca - anticipo - irəlicədən görmək demokdir) - deyilir. Foaliyyot prosesindo antisipasiya miixtolif səviyyələrdə özünü göstərir: о, horəkətlərin dəqiqliyini tomin edir, obyektlori dinamik şəkildo qavramaq, işləri qabaqcadan planlaşdırmaq imkanı verir.

İşin nəticəsinin məqsəd baxımından qiymətləndirilməsi iso fo­aliyyotin səmərəsini şərtləndirən ən başlıca cəhətdir. Bu prosesi sxematik şəkildə belə təsvir etmok olar (şəkil 16).

Bu zaman işçi məqsəddən çıxış edib A cismini hazırlama-ğa başlayır. Diqqət cdin. Proses məqsəddən nəticəyə doğru gcdir: —> işarəsi bunu göstərir. Golin, məqsədlə nəticə arasındakı əla-qəni düz əlaqə adlandıraq.

A cismi tədricən hazırlanır: o, əvvəlcə, tutaq ki, a¹, sonra a², da­ha sonra a\ a⁴, a\ nəhayət, a⁶ vo a⁷ forması kosb edir. Qarşıya sual çıxır: a' forması düzgün hazırlanmışdırmı? Bu sualın işçi üçün xü-susi əhəmiyyəti vardır: a' səviyyəsində həmin sualı həll etmədən a², eləcə do buna müvafıq olaraq a³ vo ya a⁴ - keyfıyyotlə hazirlana bilmoz. O, bunun üçün no etmolidir? A cisminin hazirlanmasinin hor bir mərhələsində işçi alınan nəticəni ümumi moqsod baxımın-dan qiymotlonirmolidir. Bunu sxematik şəkildo belo ifado etmok olar (şokil 17).

Bir cohoto diqqot edin: noticoni, tutaq ki, a'-in песо hazırlan-masim moqsod baxımından qiymotlondiririk. Proses noticodon məqsədə doğru gcdir: <— işarəsi do bunu göstərir.

Belo əlaqəni əks əlaqə adlandırırlar.

Əks əlaqə nədir?

Foaliyyotin hor bir morholosindo miioyyon bir notico, bizim

48

Foaliyyotin nəticəsi

Fəaliyyətin moqsodi

Foaliyyotin moqsodi

Əks olaqo hissi-oyani xarakter daşıyır. Buna goro do o, sensor nozarot yolu ilo, yoni hiss üzvlərinin kömoyilo hoyata keçirilir. Mosolən, metaloridən metalm rənginə, müəllim iso dərs zamanı şagirdlorin danışıb-danışmamasma diqqət yetirir vo onlann vasito­silo bütün prosesə - metal əridən, tutaq ki, temperatur rejiminə, müəllim intizama nozarot edir. Bu monada da metalın rənginə, ıışaqların səsinə və s. hissi oriyentirlər deyilir. Metaləridən və ya müəllim bu oriyentirlərin köməyiilə yol verilon nöqsanları miioy­yon edib aradan qaldınr. Qarşıya bir sual çıxır: metaləridon nə üçün əriyən metalın rənginə, müollim isə uşaqlann səsinə fıkir verir? Bu, foaliyyotin xüsusiyyətlərindən, ən başlıcası isə məqsədindən asılıdır. Metaləridən və ya müəllim hissi oriycntirləri və müvafıq hərəkətləri təsadüfən deyil, işin məqsədinə əsasən miioyyon edir; yoni foaliyyot prosesindo horokotlor sistemi nəticə ctibarilə işin məqsədləri ilo idaro və tənzim olunur. Bu qanunauyğunluq ümumi əhəmiyyətə malikdir və bütün foaliyyot sahələrində özünü göstə-rir.

misalimizda a¹, a² vo s. alınır. Bu zaman a¹ foaliyyotin moqsodi ba-xımından qiymotlondirilir, onun haqqinda əldə edilmiş infonnasiya a²-nin hazirlanmasi prosesindo nozoro alinir, yəni a¹ haqqindaki in­fonnasiya a²-nin hazirlanmasi üçün zoruri olan şərtə çevrilir, a² haqqinda əldə edilmiş infonnasiya a'-iin hazırlanmasında nozoro alinir, beloliklo do foaliyyot davam edir. N. Vinerin fikrinco, oks olaqo ovvolki nəticələrin sonrakı vozifolorin ycrino yetirilmosi yo-lu ilo sistemin idaro olunmasi mctodudur. Onun fızioloji osasını oks afferentasiya təşkil cdir (P. K. Anoxin).

7. İctimai münasibətlər və şəxsiyyət

Şəxsiyyət psixologiya elmində əsas kateqoriyalardan biri hesab olunur. Lakin bununla belo, qcyd etmək lazımdır ki, homin katcqo-riya heç do xalis psixoloji kateqoriya deyildir. Şəxsiyyət bir çox clmlər, xiisuson do bütün ictimai clmlər torofmdon ayn-ayn istiqa-mətlərdə öyrənilir. Psixologiya elmini şoxsiyyotin psixoloji simasi, onun daxili alominin, psixi həyatının formalaşması prosesinin qa-nunaııyğunluqlan maraqlandırır. Bu zaman psixologiya elmi yuxa-rıda nəzərdən keçirdiyimiz belo bir fundamental faktı əsas götürür ki, psixi hadisolor foaliyyot vo iinsiyyot prosesindo formalaşır. in-kişaf vo tozahür edir. Lakin ö/-(i/lüyiində onlar foaliyyot vo ünsiy-yətə deyil, şəxsiyyətə moxsusdur.

Şəxsiyyətin psixologiyası mosələləri son dərəcə mürəkkəb xa­rakter daşıyır. Şəxsiyyətin başlıca xassələri hansılardır? Onlar песо formalaşırlar? Şəxsiyyətin xassələrinin obyektiv əsasını nə təşkil edir? Bu suallara cavab vcrmək üçün mosələnin həllino metodolo-ji baxımdan düzgün yanaşmaq zoruridir.

Bir halda ki. biz şəxsiyyət anlayışı ilə insanı ictimai varlıq, cə-miyyotin üzvü kimi sociyyələndiririk, о zaman zənıri surotdo mo-


soləyə «Comiyyət və şəxsiyyot» problcmi aspektində yanaşmalı, insanın cəmiyyətdə həyatını öyrənməliyik.

K. Marks «Feyerbax haqqındakı tezislərin» 6-cı maddəsirıdə bu cohoti xüsusilo qcyd edir. O, yazır: «...İnsanın mahiyyəti, аупса bir fərdə xas olan abstrakt bir şey deyildir. İnsan mahiyyoti öz ger-çokliyində ictimai münasibətlərin məcmusudur».

İctimai miinasibotlor nədir? Onlann hansı növləri vardır? icti­mai münasibətlər şəxsiyyətin psixi simasını песо müəyyən cdir? Bu sualları, qısa da olsa, aydınlaşdıraq.

Sosial qrupların, siniflərin və millətlərin iqtisadi, ictimai-siya-si, mədoni hoyatı vo foaliyyoti prosesindo onlann arasında və öz daxilindo əmələ gələn münasibətlorə ictimai münasibətlor dcyilir. Ayn-ayrı adamlar ictimai münasibotlərə bu vo ya digor sosial ümu-milik vo qrupun üzvü kimi daxil olur. Fərdlərin münasibətləri yal-niz ilk baxışda daha çox şəxsi münasibotlər kimi görünür. Əslində iso onlar bir-birilo iinsiyyoto bu vo ya digor sosial müəyyənliyə monsub olan fordlor kimi daxil olurlar.

İctimai miinasibotlori maddi vo ideoloji miinasibotlor olmaq iizro iki böyük qrupa bölürlər.

Maddi nemətlər istchsalı cəmiyyətin əsasını toşkil edir. Buna goro ictimai miinasibotlor icorisindo, maddi miinasibotlor - iqtisa­di istehsal miinasibotlori xiisusi yer tutur. Onlar aparıcı, miioyyonc-dici münasibətlordir. Maddi ictimai miinasibotlorin xarakteri co-miyyotin mohsuldar qiivvolori ilo miioyyon olunur, onlar adamla-rın şüuru vo iradəsindən asih deyildir.

İdeoloji münasibətloro siyasi, hiiquqi, oxlaqi vo b. miinasibot­lor daxildir. Onlar maddi ictimai miinasibotlorin osasinda meydana çıxır. ideoloji miinasibotlorin xarakteri istehsal miinasibotlori ilo miioyyon olunur.

Maddi hoyatin istehsal üsulu, iimumiyyotlo, hoyatm ictimai-si-yasi vo mənovi prosesləri üçün sort olur. İnsanlarm varlığını onla­nn şüuru miioyyon etmir, oksino, insanlann ictimai varlığı onlann şuurunu miioyyon edir.

Comiyyot ictimai miinasibotlorin mexaniki birliyindon deyil, vahid sistcmindon ibarotdir.

ictimai miinasibotlor şəxsiyyotin formalaşmasının obyektiv əsasım toşkil edir. Şəxsiyyət cəmiyyətin üzvüdür vo onun mohsu-ludur.

Şoxsiyyot üçün comiyyot sadəcə olaraq xarici miihit deyildir.

52

O, cəmiyyətin üzvü kimi, cəmiyyətdə bərqərar olmuş ictimai mii­nasibotlor sistemino daxil olur vo bu osasda onun bir şəxsiyyot ki­mi özünoməxsus xassolori fonrıalaşır.

Şəxsiyyətin psixoloji mosololorinin ictimai münasibətlərlə olaqosi dialektik xarakter daşıyır. Həmin əlaqəni vasitosiz, birbaşa törəyən proses kimi izah etmok onu mexaniki şokildo başa düşmok olardı. Şəxsiyyotin psixoloji xassolorinin ictimai münasibotlərlə olaqosi miixtolif amillorlə şortlənir. Hor bir konkret adam ictimai miinasibotlori foaliyyot vo iinsiyyot prosesindo miixtolif sosial qmplann (o ciimlodon ailonin) vasitosilo monimseyir. Bu о demok­dir ki, hor bir konkret şoxsiyyot comiyyotin hoyatına özünomoxsus torzdo daxil olmuş, qoşulmuşdur. Onun hoyat vo foaliyyotindo ic­timai miinasibotlorin miixtolif növləri öz reallığını miixtolif şokildo tapir. Golin misal göstərək: görəsən, fəhlə, müollim vo ya alim is­tehsal münasibotlorinə eyni şəkildə daxil olurlanm? Şübhosiz ki, yox.

ictimai miinasibotlorin növləri miixtolif olsa da, onlar hor bir şoxsiyyotin hoyatında eyni dorocodo yer tutmur. Onlardan hor han-si biri miioyyon bir adamın hoyatında bilavasito mühüm rol oyna-dığı halda, başqasının həyatına dolayı yolla təsir göstorir. ictimai miinasibotlorin hor hansi bir növü miioyyon bir adamın hoyatinda üstün yer tutduğu halda, başqasınm hoyatinda kömokçi yer tutur. Adamlardan biri ictimai miinasibotlorin bu vo ya digor növiinə epi-zodik şokildo daxil olur, halbuki başqa bir adamın bütiin şüurlu ho-yati ictimai miinasibotlorin homin növü ilo iizvi surotdo bağlı olur.

ictimai miinasibotlorin növlərinin miixtolif adamlann hoyatin­da miixtolif yer tutmasını no ilo izah etmok olar? Bu adamlann han­si sinfo, milloto, etnik qrupa monsub olmasi, daxil olduğu sosial qrupun, о cümlədon ailosinin tipi vo quruluşu, tohsil soviyyosi, hansi ictimai vo siyasi partiyanin iizvii olmasi vo s. ilo əlaqədardır. Bundan asılı olaraq adamlann foaliyyoti vo iinsiyyoti prosesindo özünəməxsus cohotlor meydana çıxır, onlar özlorinin hiiquq vo vo-zifolorino muvafiq olaraq kollektivdə, ailədə, başqa sosial qruplar-da yaranan şəxsiyyətlərarası münasibətlərdə özünəməxsus yer tu-turlar. Bu cohotlor todricon onlann horokot vo omollorindo, tolo-batlannda, foaliyyot motivlərində vo başqa psixoloji xassolorindo tozahiir edir, möhkomlonir vo onları şəxsiyyt kimi sociyyolondiron xassəlorə çevrilirlor.
53 8. Ali psixi t'unksi \ alarm sistemli təşkili
Müasir elmi təsəvvürləro görə ali psixi funksiyalar sistemli xa­rakter daşıyır. Bu nə deməkdir? Biz həmin sualı aydınlaşdırmaq üçün əvvolcə bozi anlayışları, məsələn, «ali psixi funksiyalar» və «sistemli təşkil» anlayışlarını nəzərdən keçinnəliyik.

Ali psixi funksiyalar müasir psixologiyanın osas anlayışların-dan biridir. O, psixologiya elminə ilk dəfo L. S. Vıqotski torofin-dən daxil edilmiş, A. R. Luriya, A. N. Leontev və başqa covet psi-xoloqları tərəfındon daha da inkişaf ctdirilmişdir.

L. S. Vıqotski psixi hadisəlorin iki səviyyəsini - «natural» və «mədəni» psixi prosesləri forqləndirirdi. O, bclə hcsab cdirdi ki, birincilər əsasən genctik (bioloji) amillərin təsirilə şərtlənir, ikinci-lər isə bütünlüklə sosial amillərin təsirilə təşəkkül edir.

Natural psixi proscslərin filogenetik kökləri vardır. F. Engcls yazırdı: insanın heyvan aləmindən əmələ gəlməsi faktının özü gös-tərir ki, insan heç zaman heyvanlarda olan xassələrdən tamamilə qurtula bilməyocokdir. Və dcməli, həmin xassələrin yalnız çoxlu-ğu və ya azlığından bəhs edilə bilor, - heyvanlıq və ya insanlığın yalnız miixtolif dərəcəsindən bəhs oluna bilor. Lakin bu dorəcə, in-sanın sosial-mədoni inkişaf səviyyəsindən asılıdır. Bu baxımdan L. S. Vıqotski «modəni» proseslori ali psixi funksiyalar kimi xaraktc-rizə edirdi. Ali psixi funksiyalar mürəkkəb psixi proscslordir, insa-nin hoyati prosesindo formalaşırlar; özlərinin psixoloji xarakterino goro vasitoli xarakter daşıyırlar: miixtolif işarələr sistemi, birinci növbədə, nitq vasitosilo təşəkkül edir. L. S. Viqotski bu mosoloni izah edərək göstərirdi ki, uşağın mədəni inkişafında hor bir funksi-ya iki dofo, iki planda - ovvolco sosial, sonra psixoloji planda, ov-volco insanlar arasında - т1еф$1х1, sonra iso uşağın daxilində -intrapsixi kateqoriya kimi meydana çıxır. Başqa sözlə, ali psixi funksiyalar ovvolco insanlar arasında qarşılıqlı təsir formasinda (yoni т1еф51хо1ој1 proses kimi) mövcud olur, sonra iso tamamilo daxili (intrapsixoloji) proseso çcvrilir.

Vəhşi heyvanlar icorisindo böyümüş uşaqlann psixiloji baxım-dan öyronilmosi do bu fikri siibut edir. Onlann hamısında, L. S. Vi-qotskinin sözləri ilo desok, natural psixi proseslor inkişaf etdiyi hal­da, ali psixi funksiyalar fonnalaşmır. 1920-ci ildo Hindistanda ca-navarlar arasından tapılmış 8 yaşlı Kəmaləyo aid materiallar toxmi-

54 non iyirmi ildon sonra miixtolif psixoloqlar (A. Gezell, R. Zinq vo Ç. Mak-Leyn) torofmdon retrospektiv surotdo təhlil olunmuşdur. Onlann iikrinco, Komalo toxminon 35 yaşma qodor yaşasaydı, yal-niz bu zaman onun əqli inkişafı 10—12 yaşlı normal uşaqların əq-li inkişaf səviyyəsinə çata bilərdi. İzahata, песо deyorlər, ehtiyac yoxdur.

/ Bcləliklə do L. S. Vıqotskinin fıkrincə, fərdi şüurun (ali psixi fjmksiyalar şüura aiddir) inkişafında da ictimai miinasibotlor müəy-^əncdici rol oynayır.

Bos «sistemli toşkil» anlayışı no demokdir? Əgər biz məsələni Itarixi istiqamotdə nəzordon kcçirsək, görərik ki psixologiya elmin-də sistem (yunanca - systcma hissələrindən əmələ gəlmiş, birləş-miş demokdir) terminindon XX əsrin ikinci yarısından etibaron ıs tifadə olunmağa başlanılmışdır. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, bu termın birdən-birə yaranmamışdır. Holə psixologiya tarixinin ov-vəlki dövrlərində, xüsusilə XIX osrdə psixi hadisələrin sistemli xa­rakteri haqqinda miioyyon empirik təsəvvürlər olmuşdur. İnsan psi-xikasının komplcks şəkildo öyrənilməsi və s. haqqındakı tosəvvür-lər az da olsa müasir sistem nəzəriyyəsi anlayışlarına uyğun golir-di. Bunun da səbəbi aydındır. Psixikanın sistemli xarakter daşıma-sı onun mahiyyəti ilə bağlıdır. Elm empirik surotdo olsa da bu faktlan tosvir etmoyo bilmozdi. Bu sahodə təbiətşünaslığın özünə-məxsus nailiyyotlori var idi. Üarvinin təkamül nəzoriyyəsi, D. İ. Mendelcycvin elementlorin dövri sistemi vo s. sistemli yanaşmanın parlaq nümunoləri idi.

İctimai hadisolorin tohlili sahəsindo sistem nəzəriyyəsi ilk do­fo К. Marks tərollndoıı totbiq olunmuşdur. О dövrə qodor elmə əsasən maddi vo funksional keyfıyyətlər molum idi. Psixologiya elmindo do psixi lıadisolər osas etibarilo funksional istiqamotdə oy-rənilmişdir.

Psixi hadisolorin sistem nəzoriyyosi baxımından öyronilmosi, zoruri eksperimental matcriallann toplamlmasi, tohlil iisullannin iş-lənilməsi üçün elm uzun inkişaf yolu kcçmişdir. Sistemlilik prinsi-pi miiasir psixologiyamn metodoloji prinsiplorindon biridir.

Miiasir psixoloji təsovvürləro göro ali psixi funksiyalar sistem­li surotdo təşkil olunmuşdur. Bu о demokdir ki, onlardan hor biri miivafiq sistem çorçivəsində omolo golir vo mövcud olur. Ali psi­xi funksiyalardan hor birinin bu sistemdo özünəməxsus yeri vo funksiyası vardir. Onlar bir-birilə qarşılıqlı surotdo olaqodardir, la-

55 kin bu əlaqələr təsadüfi, epizodik deyil, qanunauyğun xarakter da-şıyır. Ali psixi funksiyalann qarşılıqlı olaqosi onlardan hor birinin, bununla birlikdo iso bütöv sistemin onıəlo gəlməsi, mövcud olma­si vo inkişafının mühüm şortidir.

Ali psixi funksiyalar bir «psixoloji sistem» kimi hansi xiisusiy-yotloro malikdir? Hor hansi bir sistemi sociyyolondiron inteqral xvi-susiyyotloro sistemomoxsus keyfiyyotlor deyilir. Ali psixi funksi­yalann da sistemomoxsus keyfiyyətləri muxtolifdir. Onlardan aşa> ğıdakıları qeyd etmok olar.

1. 
   Ali psixi funksiyalar şüumn stmkturuna daxildir. Bu cəhəı öz oksini onda tapir ki, onlar ixtiyari, dorkolunan proseslor kimi meydana çıxır vo inkişaf edirlor.
   
2. 
   Ali psixi funksiyalar ovvolco ümumi xarakter daşıyır, nisbo-ton sado hissi vo horoki prosesloro istinad edir. Onlar todricon av-tomatlaşmış oqli omoliyyatlara cevrilirlor. Onlann osasim tohlil vo torkib təşkil edir. Tohlil vo torkib öz-özlüyündə hor hansi bir ali psixi funksiyaya moxsus deyildir, onlar bütün ali psixi funksiyala­nn ümumi məxrocini toşkil edir. Ali psixi funksiyalardan hor biri­nin müvafiq sistcmdə yerindən asılı olaraq tohlil vo torkib özünə-məxsus xüsusiyyotlərlo tozahür edir.
   
3. 
   Sistemli yanaşma ali psixi funksiyaları inkişafda nəzərdən keçiıməyi tələb edir. Bununla olaqodar olaraq miixtolif səbəb. amil vo şərtlərin rolunu vo nisbətini aydınlaşdırmaq, inkişaf edon siste­min bütövlüyiinü vo davamlılığını tomin edon daxili vo xarici so-boblori tohlil etmok zoruroti meydana çıxır. Burada sistem nozoriy-yosi baximindan on başlıca cəhət ondan ibarotdir ki, biitiin psixi proseslor kimi, hor hansi bir ali psixi funksiya hətta aynliqda belo öz-özünə inkişaf etmir, о, bütövlükdo sistemin inkişafı prosesino daxildir. Bundan başqa, xarici alomdon olan tosirlor do bir-birindon təcrid olunmuş şəkildə mövcud deyildir, biz həmişo bu vo ya digor dorocodo tosirlor sistemi ilo rastlaşınq. Ali psixi funksiyalann va-hid sistem kimi öyronılməsi, onlann tohlili prosesindo «sistem ya-radan amillorin» miioyyon cdilmosi zoruroti do buradan iroli golir.
   

Bos, bu baxımdan L. S. Viqotskinin miioyyon ctdiyi «natural psixi proseslor» haqqinda no demok olar? Miiasir tosovvürlərə go­ro, insan psixikasının özü bütövlükdo sistemli xarakter daşıyır. Bu baximdan ali psixi funksiyalan vo natural psixi proscslori daha bo-yük sistemin -psixikanın yanm sistcmlori kimi nəzərdən keçiro bi­lorik.
II FƏSİL
PSİXOLOGİYANIN BİR ELM KİMİ XARAKTERİSTİKASI

1. Giizaran psixologiyasi vo elmi psixologiya

İnsan başqa insanlar icorisindo homişə psixoloqdur. Başqa adamlann xüsusiyyətlorini, mosəlon, maraqlarını, temperament ti-pini vo ya xarakter olamotlorini nozoro almadan onlarla birlikdo iş-lomək, ünsiyyətdo olmaq vo yaşamaq oslindo cotin olur. Biz, ado-ton rast gəldiyimiz adamin ilk növbədə geyiminə vo görkominə go­ro onun xarakteri haqqinda fikirləşirik. Soma iso hor hansi adam haqqinda onun əlamətlərino göro mühakimə yürüdürük. Birini eti-barli adam hesab edirik. Başqası haqqinda deyirik ki, ipinin iistiino odun yığılası adam deyildir. Uşaqlara hor hansi bir iş tapşıranda on­lann biliyini, qabiliyyətini, bacanq vo vordişlorini nozoro alırıq vo s. Bu о demokdir ki, insanlar rast gəldiklori, ülfot bağladıqları adamlann davranış vo roftanni psixoloji cohotdon izah edirlor. Bu zaman onlann hamısı psixoloji biliklordon. amma giizoran psixolo-giyasma aid biliklordon istifado edirlor.

Elmi psixologiya ilo yanaşı güzaran psixologiyasi da mövcud-dur. İnsanlarda öz həyat tocrübəsində, başqa adamlarla ünsiyyət şə-raitindo omolo gələn psixoloji biliklori elmi psixologiyaya deyil, güzaran psixologiyasina aid edirlor.

Giizaran psixologiyasina aid biliklorin monboyini ictimai vo şoxsi təcrübə təşkil cdir. Həlo qodim zamanlardan başlayaraq bu biliklor nəsildən-nəsilo vcrilmiş miixtolif obrazlı ifadolordo, atalar sözlərində, bayatılarda, nağıllarda, dastanlarda vo s. do özünün ok­sini tapmışdır. Bizim hor binmiz bu biliklori otraf adamlardan, elo-co do şifahi xalq ədobiyyatı vasitosilo mənimsəyirik. İnsanın şoxsi tocrübosində həmiıı biliklor daha da dəqiqləşir, yeni mona çalarla-rı kosb edir.

Giizaran psixologiyasina aid biliklor insanlann giindolik hoya­tinda özünəmoxsus rol oynayır. Böyük hoyat tocriibosi olan, adam-ları yaxşı tanıyan «böyüklə-böyük, kiçiklo-kıçik kimi» roftar edon, hor kəsin dilini bilon müdrik adamları el icindo obos yero insan sor-

57 rafı (yəni psixoloq) adlandırmırlar. Giizaran psixologiyasina aid bi-liklordo biz hotta miiasir psixologiya üçün maraqli olan miioyyon faktlara rast golirik. Lakin onlann hamısı üçün bir cohot sociyyovi-dir: Giizaran psixologiyasinda faktlar ardıcıl şəkildə izah edilmir, siibut olunmur, ancaq bu vo ya digor formada qeyd edilir, bir çox hallarda iso onlar sadaco olaraq birtorofli xarakter daşıyırlar. Moso-lon, el içindo deyirlor ki, «təkrar biliyin, anasıdm>. Doğrudan da, biliklərin mənimsədilməsində təkrarın özünəməxsus rolu vardir. Giizaran psixologiyasinda bu fakt doqiq miioyyon olunmuşdur. An­caq təkrarın növləri muxtolifdir. Onlardan hansi daha somorolidir? Tokran песо aparmaq lazimdir? Onun psixoloji şərtləri hansılardır? Giizaran psixologiyasi bu suallara cavab vero bilmir vo vero do bil-moz. Halbuki məktəbdə təlim prosesini səmərəli təşkil etmok üçün həmin sualları aydınlaşdınrıaq zəruridir. Böyük elmi-praktik oho-miyyoto malik olan bu vozifoni ancaq elmi psixologiya ycrino ye-tirir. Alim psixoloqlar təkrann təşkili məsələlərini öyrənmiş, onun miixtolif növlərini müqayisəli şəkildə tohlil etmiş, psixoloji şərtlə-rini aydınlaşdınmş və müəllimlərə faydalı elmi məsləhotlər ver-mişlər. Giizaran psixologiyasina aid biliklorin bir xüsusiyyətinə do diqqoti colb etmok lazimdir: onlar seyrçi-təsviri xarakter daşıyırlar. Yeno do misal göstərək.

insanlar qodim zamanlardan miioyyon etmişlər ki, uşağı lap ki-çik yaşlarından torbiyo etmok lazimdir. «Ağacı yaş olanda oyorlor» - atalar sözünün psixoloji monasi mohz bundan ibarotdir. Bu fikir tamamilə doğrudur. Əgər bclədirsə, onda başqa bir sual meydana çıxır: ağacı no üçün yaş olanda oymok olar? Yuxanda qeyd edildi-yi kimi, giizaran psixologiyasina aid bilikloro osason bu suali izah etmok mümkün deyildir. Çünki homin biliklor scyrçi xarakter daşı-yır, buna goro do miivafiq psixoloji faktlan izah etmir, ancaq cpi-zodik şəkildə tosvir edir. Bunu nozoro alaraq homin biliklori seyrci-tosviri biliklor adlandırırlar.

Seyrçi-təsviri psixoloji biliklor soviyyosindo adamlar bozon müşahidə etdiklori faktlan bu vo ya digor dorocodo izah etmoyo çalışırlar. Lakin bu izahat yeno do psixoloji xarakter daşımır. Seyrçi-tosviri psixoloji biliklor soviyyosindo adamlar faktlan izah edondo belo, adətən başqa elmlərdon əxz edilmiş təsəvvürlorə is-tinad edirlor, buna goro do psixoloji faktın mahiyyətini aydınlaşdı-ra bilmirlər. Fikrimizi aydınlaşdınnaq iiçün yuxarıdakı sualı xatır-lamaq kifayotdir: ağacı no üçün yaş olanda oymok lazimdir? Adam-

58 lar bu zaman faktın özündən (uşağın tərbiyəsi məsələlərindən) çı-xış edir, atalar sözünün montiqinə müvafıq olaraq suala toxminən belo cavab verirlər: yaş ağacı əyəndə sınmır, quru ağac isə sınır. Bu о demokdir ki, onlar miioyyon bir psixoloji fakti psixoloji təsəvvür-loro osason deyil, başqa elmlordon, bizim misalımızda, botanika-dan oxz olunmuş təsəvvürlər əsasında tosvir edirlor.

Giizaran psixologiyasi insamn psixi hoyatina aid yalniz miioy­yon faktlan ohato edir. İnsanın psixologiyasi iso mürəkkəb vo çox-cəhətlidir. Onun qanunauyğunluqlarını ancaq vo ancaq elmi-psixo-loji biliklor əsasında başa düşmək vo izah etmok olar.

Elmi-psixoloji biliklor empirik vo nozori biliklor kimi özünü göstərir. Empirik psixoloji biliklor müşahidə vo eksperimcnt vasi­tosilo oldə edilən məlumatlara əsaslanır. Orta osrlordo bu biliklo­rin inkişafında fılosoflar, əxlaq nəzəriyyoçiləri, şairlər vo ədəbiy-yatçılar xüsusilə böyük rol oynamışdılar. Zaman öz işini görürdü. Başqa elm sahələrində, məsələn, fızika, kimya, fiziologiya vo s. də olduğu kimi psixologiyada da, ancaq psixologiya ilo məşğul olan adamlar meydana çıxırdı. Psixologiyada praktika üçün əhəmiyyot-li olan empirik qanunauyğunluqlar miioyyon olunurdu. Psixologi-yanin holl ctdiyi praktik vəzifələr tədricən gcnişlənirdi. Empirik biliklorin zominindo nozori biliklor formalaşırdı. Elmdo miixtolif izahedici sxemlər, modellər, tipoloji anlayışlar vo s. yaranırdı. Psi-xologiyanın anlayışlar aparatı inkişaf edirdi.

Miiasir psixologiyada mohz nozori biliklor xüsusi ohomiyyot kosb edir. Empirik biliklordon forqli olaraq nozori psixologiya fraqmentar biliklərlə artiq kifayotlono bilmozdi, miiasir psixologi­yada onlan sistem şəklində öyrənmək zoruroti meydana çıxmışdır. Psixi hadisələrin qanunauygunluqlan, ancaq bu soviyyodo miioy­yon cdilo bilor.

Empirik vo nozori-psixoloji biliklor bir-biri ilo iizvi surotdo olaqodardir.

insan psixologiyasi haqqinda elmi, yoni obyektiv vo düzgün bi­liklor olmadan comiyyot inkişaf edo bilmoz. ictimai praktikanin miixtolif saholorindo (istehsalat, moktob, sohiyyo, horbi, idman vo s.) insan haqqinda bilikloro olan elmi-praktik tolobat elmi psixolo-giyamn omolo gəlməsi üçün şorait yaratmış vo onun inkişafında holledici rol oynamışdır. Bu elm песо omolo gəlmiş vo inkişaf ct-mişdir?
59 2. Psixologiya elminin təşokkülü tarixindən
Psixologiya elminin inkişafını tarixi planda nəzərdən keçirsək, şərti surotdo onun iki mərhələsini forqləndirə bilorik: 1-ci morho-lo lap qədim zamanlardan başlayaraq XIX osrin 70 - 80-ci illorino qodor davam edir. 2-ci morholo iso (XIX osrin 70 - 80-ci illorindon miiasir dövrə qodor) psixologiyanın müstəqil elm kimi inkişaf mor-holosidir.

Psixoloji biliklor, holo bizim eramızdan песо min il ovvol, qo-dim şərq ölkələrində təşəkkül ctmişdir. Onun inkişafı fəlsəfə və təbiotşünaslığın inkişafı ilə bağlı olmuşdur. Təsadüfı deyildir ki, lap əwoldən psixologiya elmi materializm vo idealizmin mübari-zosi meydanı olmuşdur. Ruh haqqinda problem psixologiyada kos-kin ideya toqquşmasmın morkozi problcmi idi. Hotta orta osrlordo universitet tolobolori ilk mühazirədə professorun mövqcyini qiy-motlondirmok istodikdo deyirdilor: «Bizo ruh haqqinda danışın». İstər birinci morholədə, istorso do ikinci morholodo psixologiya öziiniin başlıca nailiyyotlərinə göro materializmə borcludur.

XVII - XIX əsrlordo fəlsofonin və təbiətşünaslığın nailiyyət-lori zəminində psixologiya elmi dünyanın miixtolif ölkələrində xü-susilə Rusiyada, Almaniyada Fransada, İngiltorədə və Amerikada özünəməxsus şokildo inkişaf etməyə başladı. Bu, hor şcydən ov­vol, homin ölkolorin iqtisadi-sosial inkişaf soviyyosi ilə bağlıdır.

Azərbaycanda ilk psixoloji təsəvvürlərin toşəkkülü xalqın qə-dim adət-ənənə, morasim və ayinləri, əyləncə və oyunları ilə bağ-lı olmuşdur. Ailə vo məişət (toy, yas vo s.) mərasimlərində küt-ləvi psixoloji hadisolorin maraqlı xaraktcristikalarına təsadüf edilır.

Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı da bu baxımdan diqqoti cəlb edir. Keçəl, küpogiron qarı, kosa obrazlan uzun müddət hom də xalqın miioyyon sosial etalon və stereotiplorini ifado etmişdir. Azorbaycan lətifələrində xalqm miixtolif sosial hadisolər haqqın-dakı ictimai rəyi özünün parlaq ifadəsini tapmışdır. Molla Nosrəd-din, Bəhlul Danondə el-oba icorisindo, «insan sərrafı» kimi məş-hurlaşmışdılar. Onlar песо deyərlər, əsl praktik psixoloq idilər. Ay-rı-ayn adamlara müəyyən ioqoblərin verilməsi do psixoloji baxım-dan son dorocə maraqlı hadisələrdir. Azorbaycan nağıllan vo das-tanlarında miixtolif psixoloji hadisəlor geniş tosvir olunmuşdur. Vəzir, vəkil və başqa obrazlar, ogər müasir terminlərlo desək, xal-

60 qın referent qruplar haqqinda təsəvvürlərini ətraflı xarakterizə et­mok imkanı vcrir.

Hələ е. ə. II - I minilliklərdə «Avesta»da ruh və psixi hadisə-lor haqqinda miixtolif məzmunlu təsəvvür və ideyalar öz əksini lapmışdır. Azorbaycan xalq ədəbiyyatınm on qədim yazılı abidəsi «Kitabi-Dədo Qorqud»da insanın miixtolif emosional halətləri tos­vir edilmiş, davranış normalarında özünü büruzə veron xəyanət, həsod, qorxaqlıq, fərarilik kimi mənfı sifotlər tonqid edilmişdir.

«Kitabi-Dədə Qorqud» dastanı insanların qarşılıqlı münasibət-İMinin psixoloji təhlili baxımından diqtəli xüsusilə cəlb edir. Dədə Qorqud qonağa hörmət ctmoyən tonbəl qadınları pisləyir, yaxşı qa-dınları tərifloyirdi. Qazan xan oğlunun öz yoldaşlarını vuruşma meydanında qoyub qaçdığını güman ctdikdo ona ağır coza verməyi qorara alır və s.

Qadının başqa adama, məsələn, qonağa münasibətə görə sə-ciyyoləndirilməsi Azorbaycan ictimai fıkir tarixində psixoloji xa-rakteristikanın ilk nümunələri kimi qiymətlidir. Qazan xanın qəra-п da diqqoti mohz, bu baxımdan colb edir. O, miioyyon sosial-psi-xoloji motivlorin qorar qobulu prosesindo böyük ohəmiyyətə malik oldıığunu göstərən maraqlı faktdır.

«Kitabi-Dodə Qorqud» noinki tayfadaxili vo tayfalararasi mii­nasibotlorin psixoloji tohlili, hom do miixtolif sosial-psixoloji feno-menlorin, xiisusilo, stress şəraitindo qrup üzvləri arasinda miinasi­botlorin tosviri baxinundan da ohomiyyotlidir.

Düşmənlər Qazan xanın arvadi Burla xatunu qofloton osir alir-lai■. Onlar Qazan xanın şorəfinə toxunmaq üçün bundan istifado et­mok istoyirlor. Lakin Burla xatun paltanm dəyişib qızların içindo gizlondiyi üçiin düşmənlər onu tanıya bilmirlor. Düşmənlər апаш miioyyon etmok üçün onun gözü qarşısında oğlu Uruzu dara çək-mok vo ətindən qovurub qizlara yedirtmok istoyirlor. Lakin ana ogulun tokid ilo bu ağır iztiraba tab gotirir. Uruz anasma deyir: «Sa-qin ana, mənim üstümə gəlməyəsən. Monim üçün ağlamayasan. Qoy məni çəngələ vursunlar, qoy ətimdən çəksinlor, qara qovurma ctsinlər, qırx bəy qızının önüno aparsınlar. Onlar bir yeyəndə, son ıki ye. Taki soni düşmonlor bilmosinlər, tanımasınlar».

Burla xatun və onu əhatə ctmiş nəcib qızlar qadın ləyaqotini,

ba ləyaqətini hər şcydən üstün tuturlar.

XI əsrdən başlayaraq Azorbaycanda psixoloji ideyalar fəlsəfı

61 traktat ve bədii ədəbiyyat nümunolorindo daha gcniş sıırətdə öz ək-sini tapır.

Azərbaycanda psixoloji idcyaların inkişafında Bəhmənyar, Xa-qani Şirvani, Nizami Gəncəvi, Nəsrəddin Tusi, İmadəddin Nəsimi, Mohəmmod Füzuli, Abbasquluağa Bakıxanov, Mirzo Fətoli Axun-dov, Üzeyir Hacıbəyov, Hüseyn Cavid, Cəfər Cabbarlı kimi gör-kəmli ictimai-elmi fikir nümayəndələrinin, mütəfəkkir şair və ya-zıçıların böyük xidməti olmuşdur.

Bəhmonyann zəngin fəlsofi irsində maraqlı psixoloji ideyalara rast gəlinir. O. iikri «insan zchninin hərokəti» adlandırmış, idrakda hissi və rasional anların əlaqəsini, tofəkkür formalarının (məfhum. hökm və istidlalın) psixoloji mahiyyətini geniş şərh etmiş, insan fikrinin nəticədən sobəbə doğru hərokətinə diqqot yetirmişdir.

Xaqani ünsiyyət prosesindo mühüm rol oynayan doğruçuluq, tovazökarlıq, işgüzarlıq, mordlik kimi psixoloji keyfiyyətloro bö-yük əhəmiyyət verirdi.

Dövrün elmi biliklərini bədii yaradıcılığında sintez edon dahi Nizaminin bədii əsərlorində çox zənkin, orijinal psixoloji idcyalar öz oksini tapmışdır. Nizami ruhla bədənin vəhdətini qeyd etmiş, in-sanın daxili aləminə dərindən nüfuz edərək əsərlərində dəqiq psi­xoloji təsvirlər vermis, mühitin təsirilə şəxsiyyətdə baş verən psi­xoloji dəyişiklikləri, onun yeniloşməsi, ehtirasın, dərin məhəbbət hissinin insanı özgələşdinnəsi, mümarisələr vasitosilo şoxsiyyətin öz qabiliyyətlərini inkişaf etdirməsi vo s. kimi psixoloji problcmlə-rə toxunmuşdur.

Nizami əsorlərindo təlqin vo hipnoz haqqinda fıkir söyləyir, gözdoymo haqqinda xalq etiqadı ilə razılaşır. Onun etnopsixologi-ya və hərbi psixologiyaya dair Fıkirləri də maraqlıdır. O, sosial nor­ma və stereotiplərin, adət vo ənonələrin şəxsiyyətin, şəxsiyyətlər və qruplararası miinasibotlorin formalaşmasında mühüm rol oyna-dığını məharətlə göstərmiş, insanların psixi fəaliyyətlərini rənglər vasitosilo xarakterizə etmişdir. Nizaminin fıkrinco, məqsəd aydın-lığı, ordunun mənəvi psixoloji birliyi, öz qüvvolərinə inam və düş-mənə nifrət - qələbəni təmin edən əsas amillərdir. Musiqi - döyüş-çülərin mübariz əhvalına qüvvətli təsir edən vasitələrdəndir. «Yed-di gözəl» poemasında ədalotli hökmdar ideyası hom do sosial psi­xoloji səpkidə həll olunur. Böyiik mütəfokkirin əsərlərində insan münasibətlərinin ətraflı sosial-psixoloji təhlili verilmişdir. Homin

62 ıdeyalar sonrakı dövrlərdə Azərbaycanda psixoloji fıkrin inkişafma böyük təsir göstərmişdir.

XII - XVI əsrlordo, xüsusən Nəsrəddin Tusi, Nəsimi, Füzuli yaradıcılığında psixoloji ideyalar daha qabarıq surotdo özünü gös-tormiş, «Əxlaqi Nasiri», «АНсопаЬ insanların xarakteri və keyfıy-yotlori» (N. Tusi), «Mətləül-etiqad», «Həqiqətüs-süəda», «Hədisi-orboin» (Füzuli) kimi xüsusi fəlsəfi-psixoloji traktatlar yazılmışdır.

N. Tusi psixologiyanı - nəfs elmini təbiət elmləri sırasma da­xil etmiş, əsas psixoloji anlayışların mahiyyətini açmış, «nəfs» an-layışı altında ruh, psixika, mənəviyyat, ağıl, şüur və idrakı başa düşmüş; insan kamilliyi üçün fıkir, əql, şüur və iradənin ahəngdar-lığını zəruri saymışdır. O, insan xaraktcrinin iradi və ixtiyari aşıla-ma (tərbiyovi tosirlor) yolu ilo dəyişildiyini qəbul edirdi.

İmadəddin Nosimi şoxsiyyətin mənəvi azadlığının carçısı kimi ııısanı, onun yaradıcı dühasını torənnüm ctmişdir. O, yaradıcılığının ilk dövrlərində sufızm mövqeyində dayanmış, sonralar isə ömrü-nün axınna kimi hürufızmin osas ideoloqlarından biri olaraq qal-mışdır.

Nosiminin nöqtcyi-nəzərincə, insan mürokkob struktura malik, hom genetik, hom do sosial cəhətdon şərtlənmiş dərin fərdiyyəti olan şüurlu varlıqdır. Onun fıkrincə, bu amillər insanın davranışını sortləndirir, lakin şoxsiyyətin formalaşmasında üstün mövqcyi ho-yatda qazanılan keyfıyyətlər toşkil cdir. Horn do belo insani keyfiy-\ Btlərin təşəkkülü daha çox tərbiyə və özünütərbiyədən asılıdır. O, nisan münasibətlərinin tohlilinə do bu cəhotdon yanaşırdı. Nosimi 'hvot, qəzob, həsəd, tokəbbür, təəllüq, hərislik və s. kimi insanı alçaldan hisslərdən uzaq olmağı xüsusi olaraq qeyd edirdi.

Böyük Azorbaycan şairi M. Füzulinin ölmoz «Leyli vo Moc-nun» poemasında məcnunluq psixoloji fenomen kimi soslənir. Ley-linin şam, pərvano, bulud, səba, Məcnunun isə ceyran, göyərçin, dağ ilo söhbətləri dünya ədəbiyyatmda psixoloji təhlilin, yəni tən-halıq halətinin psixoloji təzahürlərinin adekvat surotdo əks ctdirilməsinin parlaq niimunələridir.

Füzuli kütləvi psixoloji hadisələrə böyük əhəmiyyət verirdi. Bu baxımdan xüsusilə «Leyli vo Моспип» pocmasında qrupdaxili telqin hallarının təsviri diqqoti cəlb etmoyə bilməz. Lakin M. Fü-/ııli belo hesab edirdi ki, qrupdaxili təlqinin soviyyosi bilavasitə çöxsiyyotin əqli və iradi kcyfıyyətləri, motivlor sistcmi, emosional halotlorinin xarakteri vo s. ilə bağlıdır.

63

Leylinin atası asanlıqla sözbaz adamlann tosiri altına düşür, cl-çilərə rədd cavabı verir: