Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002 Az2 B19
§ 1. iimumi psixologiya haqqinda məlumat
Yüklə 4,29 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yaş psixologiyasi Cinsi tərqlərin psixologiyasi Psixodiaq-nostika
- Dədii yaradıcılı-ğın psixologiyasi Pa tops i-xologiya Elmi yaradacihgin psixologiyasi
- Psixofor-makologiya Estctik qavrayi- şın psixologiyasi Kosmik psixologiya
- Iqtisadi psixologiya 80 Sosial psixologiya Təbliğatin psixologiyasi
- §3. Etnik psixologiyanin əsas problemhri
- Etnik psixologiyanin osas qaynaqlari vo ya odow-nodii irsi-mizdo etnik psixoloji xüsusiyyotlərin inikası haqqinda.
- Eyni yanaşma torzi vo psixoloji monalandinna M.Ə.Sabir irsin-do do aydin surotdo nozoro carpir. Azorbaycan xalqı özünün
- Zəngin ədəbi-bədii irsimizdo oks olunan etnik psixoloji xüsu-siyyətlorimizin, eloco do miiasir faktlann tohlili osasinda belo qo-naoto golmok olar ki, iimumon xalqımız özünün ctnik psixoloji xii
- 2. Psixologiya elminin başqa elmlərlə olaqosi
- N əzəriyyə, eksperiment və praktika
- 4. Psixoloji tədqiqatın metodları
|
§ 1. iimumi psixologiya haqqinda məlumat
Ümumi psixologiya psixologiya elminin osas problemlorini nozori vo eksperimental istiqamotdo işləyir. Psixologiyanin mctodo-loji, nozəri-tarixi mosololorinin, mosolon, psixi proscslorin omolo golmosi, psixoloji qanunlarm miioyyon edilmosi, todqiqat metodla-rının nozori-praktik mosololorinin öyrənilmosi onun başlıca vozi-fosidir. Ümumi psixologiya foaliyyot vo iinsiyyotin, eloco do şəx-
Bununla borabor iimumi psixologiyada xarici obyektiv alomin subyektin beynindo inikas qanunlanna daha artiq diqqot yetirilir. Homin inikas prosesinin beyin mexanizmləri aşkar edilir. Ümumi psixologiya daha çox obyektiv alomlo, predmetlorlo insan arasındakı münasibətə diqqot yetirir, insamn alomi песо dork etmosi, informasiyanı qəbul edib yenidən işləməsi prosesinin daxili mexanizmini öyrənir. Başqa sözlo, iimumi psixologiyada on plana subyekt-obyekt münasibəti keçir. Ümumi psixologiya psixologiya elminin hor bir sahosinin inki-şafının fundamental əsasını toşkil edir. § 2. Psixoloji fan hrin təsnifatı Miiasir ensiklopediya vo lüğətlordo psixologiya elminin yiiz-dən çox sahosi haqqinda molumat verilir. Onlan sadalamaq yolu ilo tosvir etmok elmi idrakın metodologiyası baxımından moqsodouy-ğun deyildir. Bos, psixologiyanin bu miixtolif saholorini песо tos-nif etmok olar? Psixoloji todqiqatlar göstərir ki, psixoloji fonlorin böyük əksəriyyəti konkret foaliyyot saholorini öyrənir. Onlann bir çoxu iso inkişafın psixoloji aspektlorini vo şoxsiyyotin cəmiyyətə münasibətini öyrənir. Homin cohəti nozoro alsaq təsnifatın osası kimi: 1) konkret foaliyyot, 2) inkişafın psixoloji aspektləri və 3) şoxsiyyotin cəmiyyotə münasibəti məsələlorini götürmək məqsə-dəuyğundur. Şokil 18-də psixoloji fonlorin bu baxımdan təsnifatı verilmiş- dir.
Psixoloji fonlorin böyiik oksəriyyəti konkret foaliyyot saholorini öyrənir. Miixtolif foaliyyot sahələrində insan amilini giiclon-dirmək üçün onlardan hor birinin böyük əhəmiyyəti vardır. Bu haq-da aydın təsəvvür oldo etmok üçün pcdaqoji psixologiyanı qisa xa-rakterizo etmok kifayotdir. Pedaqoji psixologiyanin predmetini tolim vo torbiyo prosesinin psixoloji qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi təşkil edir. О şa-girdlərdə qavrayış, diqqət, hafizə, təfəkkür, təxəyyül və s.-nin tər-biyəsi məsələlərini tədqiq edir, intellektual foaliyyotin səmərəli
Sosial psixologiya Təbliğatin psixologiyasi [ [ Etnopsixo-logiya Idarəetmonin psixologiyasi insamn cəmiyyotə münasibo-tino görə
Şokil 18. Psixoloji fonlorin təsnifatı. yolu vo vasitələrinin müoyyonloşdirilmosi problemlorini öyrənir. Miiasir dorso verilon psixoloji tələbləri müəyyən cdir, pedaqoqla -şagirdlər arasmdakı qarşılıqlı miinasibotlori vo şagird kollcktivin-doki miinasibotlori, şagirdlərin fərdi-psixoloji xiisusiyyotlorini ay-dınlaşdırır.
157 6
tərbiyə psixologiyasi (şəxsiyyətin tərbiyəsi metodikasının psixoloji əsasları, şagird kollcktivinin psixologiyasi, islah-əmək pedaqogi-kasının psixoloji osasları); müəllim psixologiyasi, anonrıal uşaqlar-la təlim-tərbiyə işinin psixologiyasi. İnkişafın psixoloji aspektlərini və şəxsiyyətin cəmiyyotə mü-nasibətini öyrənən psixoloji fonlorin do ohəmiyyəti böyükdür. Böyük Vətən müharibəsindən sonrakı illərdo yaş psixologiya-sının inkişafında yeni mərhəlo başlamışdır. Psixologiya elminin bu sahəsi uzun müddət uşaqların yaş xüsusiyyətlərini öyronmiş və düzgün olaraq u.şaq psixologiyasi adlanmışdır. Hal-hazırda o, uşaq-lar və ycniyetmələrlo yanaşı gonclərin, yaşlı adamın və qocaların da yaş xüsusiyyətlorini öyrənir. Bu monada da ona у a ş psixologiyasi dcyilir. Anormal uşaqların psixoloji xüsusiyyətlorinin öyrənilməsinin do praktik əhəmiyyəti aydındır. Bu sahədə apanlan tədqiqatlar yaş psixologiyasi mosololorinin öyrənilməsi baxımından da qiymətli-dir. Miiasir psixoloji fənnlor icorisindo sosial psixologiya da mü-hüm yer tutur. Bu, hor şcydon əwəl, özünü onda göstərir ki, bu sa-hodo apanlan todqiqatlar psixologiya elminin digor saholorindo bir sıra problemlərin həlli üçün böyük mona kosb edir. Son zamanlar yaş, pedaqoji, kosmik, hərbi, miihondislik, idman, kommunal, siyasi, ticarot, incosonot psixologiyasi vo s.-do totbiqi sosial-psixoloji problemloro daha çox diqqot yctirilir. Psixologiya elminin, demok olar ki, hor bir sahosinin sosial-psixoloji problemləri vardir. Sosial psixologiyanin prcdmetini nozoro alsaq, bunu tamamilo qanunauy-ğun hal hesab etmok olar. Sonrakı bölmələrdə sosial psixologiyanin vacib mosololori ba-rodə otrafli molumat verilocoyini nozoro alaraq burada etnik psixologiyanin osas problemlori haqqinda nisbotən geniş molumat ver-moyi zoruri hesab cdirik. Çünki etnik psixologiya barodə ilkin qisa molumat belo, xalqı, etnosu öz psixologiyasina yaxindan bolod ol-mağa vo özünü dork etmoyo yönoldə bilor. Bu iso miiasir dövrdə xalqımızın hor bir övladı üçün çox vacibdir. §3. Etnik psixologiyanin əsas problemhri Etnik psixologiya nədir vo nəyi öyrənir? Homin suallara çavab verməzdən əwəl söhbətə bir neçə misalla başlamaq istordik. 82 Bitkiləri qorumaq vo gülləri, çiçokləri qırmamaq üçün Alp ço-mənliklərində lövhələr asılmışdır. Fransız dilində yazılmışdır: «Bu gözəl çiçəklərdən zövq alın, amma onu nə iiçün qınrsınız?» İngilis dilində yazılmışdır: «Zəhmot olmasa, çiçəkləri qırmayın». Alman-lar üçün artıq bu, xahiş deyil, qadağanı bildirir: «Çiçəkləri qırmaq qadağandır!» Heç bir şərh vemıədən soruşmaq istordik: Homin lövhələrin hamısını eyni məzmunda yazmaq olmazdımı? Nə üçiin onlann hor birisi ayn-ayrı xalqın dilindo başqa cür yazılıb və bunun xüsusi sə-bəbi varmı? Bir «xırda» misal. Almanlarda belo bir qayda var: kimsə küçə-dən keçərkən çirkli vitrin və ya çox çirkli avtomaşın görsə onu vu-rub sındınnağa haqqı var. Heç kos onu bu iş üstündə no hüquqi, nə də mənəvi cəhətdən cozalandıra və ya tonbeh cdo bilməz. Çünki onlann etnik adət-ənənəsində möhkəmlənib ki, heç bir şeyi çirkli qoymaq olmaz. Təsadüfı deyildir ki, onlar çox zaman küçələri sa-bunla yuyurlar. Bos, belə ctnik-psixoloji xüsusiyyolləro bələd ol-maq azmı əhəmiyyətə malikdir? Oradan yaxşı cəhət götüro bilərik-mi? Yaxşı şeylərdən ibrət götünnəyimiz — yəni, səkilərimizi təmiz saxlamaq, sabunla yumaq bir yana qalsın, heç olmazsa insaf edib (Bakı şəhərinin öziində belə) beşinci, altmcı vo ya daha yuxarı mərtəbələrdən icorisindo şüşə qablar və ağır cisimlor olan zibil tor-balannı bəzən adamlar keçib gedən səkilərə atmayaq... Onun pis nəticəsi barodə nə üçün düşünmürük? Bir ibrotamiz misalı da xatırladaq. Məşhur alman fılosofu Hegel öz xalqının bir miihiim etnik psixoloji xüsusiyyətini belə ifadə edirdi: «mənim xalqım arxivariusdur (və ya arxivarius xalqdır). Ar-xiv öz taxçalarında tarixi hadisolori vo faktlan hifz etdiyi kimi, alman xalqı da öz yaddaşında öz tarixini hifz edib, qoruyub saxlaya-raq gələcok nəsilləro verir». Yəni alman xalqı ilk növbədə öz tarixini yaxşı bilməklə seçilir. Bos, bunun etnik psixoloji mənası nə-dir? Əvvəla, öz tarixini yaxşı bilon, ona dərindən bolod olan xalq özünü yaxşı dork edir, özünü, öz mövqeyini düzgün qiymətləndirir. İkincisi, belo xalq öz tarixinə bolod olduqda onun ibrət dorslo-rini də yaxşı mənimsəyir, ilk növbədə öz tarixində cəlbedici nə varsa, onu hifz edib saxlamağa və inkişaf ctdirməyə cəhd edir. De-moli, öz xalqının tarixinə dorindən bələdlik onun üçün süzgəc ro-lunıı oynayır. Yaxşıları seçib götürmək, pislərindənsə yaxa qurtar-maq, uzaqlaşmaq! Hor hansı bir xalqın belo bir gözəl etnik psixoloji xüsusiyyətini bilmək, ona yaxından bələd olmaq bizim üçün azmı ohəmiyyət kosb edir? Onu öyrəndikdə hcç olmazsa özümüz-dən soruşa bilorik: bos bizdo necədir, biz do elə olsaq, yaxşı olmaz-mı? Homin misallar bizi daha mürəkkəb suallarla qarşılaşdırır: etnik psixoloji xüsusiyyətlər nədir, onlar песо əmələ gəlir, onları bil-məyin, onlara bələd olmağın.nə kimi clmi-nəzəri vo praktik əhə-miyyəti var? Yaxud bu problemlə hansi elm sahəsi məşğul olur, onun respublikamızda inkişafı barədə nə demək olar? Əlbəttə, burada homin sualların hamısına tam tofsilatı ilo cavab vennək mümkün deyildir; ona görə do, osason problemlə ilkin ta-nışlıq üçün zəruri olan cəhətlərə toxunmaq istəyirik. Gotirilmiş misallardan da aydın olur ki, hor bir xalq, hor bir millot özünün məxsusi psixoloji xüsusiyyətlərinə görə də bir-birin-dən ciddi surətdə fərqlənir. Bunlar hər bir millətə və ya xalqa xas olan etnik psixoloji xüsusiyyətlər adlanır. Homin etnik psixoloji xüsusiyyətlorin mahiyyəti, səbəbləri, mexanizmi və təzahür xiisu-siyyətləri xüsusi bir elm sahəsi - etnik psixologiya torofindon öy-rənilir. «Etnik psixologiya» söz birloşmosindo «etnik» sözünün özünə-məxsus məntiqi mənası vardır: burada öyrəmlən psixoloji hadisə-lərin yalnız spesifik cohətləri «etnik» sözü ilo ifadə olunur, başqa sözlə, etnik psixologiya ayrı-ayrılıqda etnik vo ya psixoloji hadisə-ləri öyrənmir. Onun əsas məğzini etnik psixoloji hadisolor toşkil cdir. Bunu песо başa düşmək olar? Homin suala cavab vennok üçün ilk növbədə anlayışın lüğəti monasına diqqət yetirmək lazimdir. Etnik psixologiya - etnopsixologiya (yunan dilində etnos -xalq, tayfa demokdir) əvvəllər sosial psixologiyanin mühüm bir sa-hosi kimi miioyyon qrupda insanların etnik ümumiliyi və milli mənsubiyyoti ilə şərtlənon psixi xüsusiyyətlərini, davranış vo rof-tar tərzini öyrənmişdir. Hazırkı dövrdo iso etnik psixologiya fənlə-rarası bilik sahəsi olub insanlann psixikasınm etnik xüsusiyyətləri-ni öyrənir. Yəni milli, irqi, etnik mənsubiyyəti nəzəro almaqla in-sanların psixoloji xüsusiyyətlərini öyronən bir elm sahəsidir. Məlumdur ki, etnik milli psixologiyanin problemləri çox və rongarəngdir. Buraya bu vo ya digor xalqa məxsus olan etnik ste-reotip və yönümlər, adət-ənənələr, milli xarakterlər, hisslər və s. daxildir. Lakin burada bir песо cəhət diqqoti xüsusi olaraq cəlb 84 edir. Başqa sözlə, hor bir xalqın etnik psixologiyasi, yaxııd ctnik psixoloji xüsusiyyətləri molız həmin cəhətlərin məzmun və xarak-terinə, təzahur xassələri və intensivliyino görə təyin cdilir. Demo-li, hor etnos, hor bir xalq özünəməxsus etnik psixoloji xüsusiyyət-lərə malik olur və həmin xüsusiyyotlər onlann davranış və rəftar tərzində, miinasibotlor sistemindo, adət-ənənələrində, sərvət meyllorində və s. özünü biruzo verir. Yoni ctnik qarşılıqlı miinasibotlor sayəsində elə psixoloji xüsıısiyyətlər təşəkkül edir ki, onları yalnız homin qrupun etnik xüsusiyyotlərini araşdırmaq sayəsində izah etmok olar. Sual olunur: etnik psixologiyada hansı problemlər ön plana kc-çir və xalqın, millətin özünü dork ctmosino, özüno dərindən bolod olmasına, özünütəkmilloşdinnəsinə yaxından kömək edir? Elo bunlar etnik psixologiyanin osas problemloridir.
Kiçik etnik qruplarda (mikromiihitdo) etnik psixoloji hadisolorin öyrənilmosi. Buraya qapali etnik qruplarda psixoloji uyuşma, şoxsiyyotlərarası miinasibotlor, qrup iqlimi, qruplann tiplori, qrup yekdilliyinin soviyyolori vo soboblori, qrupun sorvot mcyllori vo s. kimi məsələlər daxildir. Mosolon, ogər ailəni kiçik etnik qrup hesab etsok, onda validcyn vo uşaqlar arasmdakı miinasibotlorin xa- 85 rakteri, dinamikası, orada etnik adət-ənonolərin xüsusiyyətləri və s. kimi mosələlər etnik psixoloji araşdırmanın obyekti ola bilor.
Demoli, etnik psixologiya insanların miioyyon etnik qrupda, xüsusi etnik mühit və şəraitdə formalaşması ilo olaqodar olaraq onlann psixi simasında, psixoloji xüsusiyyətlərində baş verən dəyi-şikliklərin qanunauyğunluqlarını, təzahür xüsusiyyotlərini öyrənən elm sahəsidir. Bu vo ya digər xalqın vo ya etnosun etnik psixoloji xüsusiyyət-lərinə boləd olmaq, onları öyronmək miixtolif xalqlar və millətlər arasinda qarşılıqlı miinasibotlorin düzgün qurulmasına, onların opi-timal variantlarının tapılmasına yaxından kömok edir. Demoli, etnik psixologiyanin hom ciddi clmi-nəzəri, hom do çox böyiik praktik əhəmiyyəti vardir. XIX osrin sonu, XX osrin əvvəllərindən başlayaraq sosial psixologiya ilo yanaşı, etnik psixologiya da sürotlə inkişaf etmoyo vo müstoqil elm sahosi kimi fonualaşmağa başlayır. Bu dövrdə etnik psixoloji hadisolor, elmin sərhoddi, təsir dairəsi müəyyənləşdirilir, sosial stereotip vo yönümlərə, adot vo ənənələrə, milli xaraktcrlo- 86 ro, toqlid, tolqin vo s. aid material toplanib tosvir olunur, gerido qalmış xalqların etnik psixoloji xüsusiyyətləri barədə xcyli molumat oldo edilir. XX osrdo xiisuson do ctnik psixologiya problcmlərinin oyronil-mosi metodlan vo texnologiyasi sahosindo ciddi nailliyyotlor oldo edilmişdir. Etnik psixologiya öz mövzusuna vo todqiq etdiyi problemlorin xarakterino goro psixoloji elmlor sistemindo sosial psixologiyaya daha yaxın olduğu üçün sosial psixologiyada totbiq edilon todqiqat metodlarindan yerino goro, burada daha geniş miqyasda istifado olunur. Əlbətto, etnik psixologiyanin todqiqat metodlannin öz spesifik xiisusiyyotlorinin olmasi, onlann totbiqinin miioyyon tolobloro cavab vermosi vo hor bir etnopsixoloji todqiqatin moqsod vo vozifo-lərindən asılı olaraq özünəməxsus cohotlor kosb etmosi nozordon qaçınla bilməz.
Azorbaycanda etnik psixoloji fikrin çox qodim tarixi vardir. Ilk etnik psixoloji tosovviirlorin təşokkülü xalqin qodim adot-onono, morasim vo ayinlori, oylonco vo oyunlan ilo bağlı olmuşdur. Ailo vo moişət (toy, yas vo s.) morasimlorindo kiitlovi sosial psixoloji hadisələrin maraqlı xarakteristikalarına təsadüf edilir. Xalqin hoyat müşahidələrinə vo empirik tocriibosino osason oldo edilon ctnik psixoloji biliklor, məişot təsəvvürləri təsviri bilik soviyyosindo, ilk növbodo şifahi xalq yaradıcılığı vo bodii ədəbiyyat niimunolorindo oks etdirilmişdir. Azorbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı bu baximdan diqqoti xiisusi olaraq colb cdir. Keçəl, Küpəgirən qarı, Kosa obrazlan uzun mud-dot, hom do xalqin miioyyon sosial etalon vo stcreotiplorini ifado etmişdir. Azorbaycan lotifolorindo xalqin miixtolif ctnik psixoloji hadisolor haqqındakı ictimai rəyi özünün parlaq ifadəsini tapmış-dii. Molla Nosroddin, Bohlul-Danondo xalqin zelmindo «insan sor- 87 rafi» kimi moşhurlaşmışlar, onlar песо deyorlor, osl praktik sosial vo etnik psixoloqlar idilor. Azorbaycan xalq ədəbiyyatının qodim yazılı - abidosi «Kitabi-Dodo Qorqud»da insamn miixtolif cmosional halotlori tosvir cdil-miş, davramş normalarında özünü biruzə veron xəyanot, lıosəd, qorxaqlıq, forarilik kimi monfı cmosional sifətlor tənqid edilmişdir. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanları insanlann qarşılıqlı münasi-bətlərinin etnik-psixoloji tohlili baxımından diqqoti xüsusilə cəlb edir. Dədə Qorqud qonağa hörmət etməyən tənbol qadınlan pislo-yir, yaxşı qadınları tərifləyirdi. Qadının başqa adama, məsələn, qonağa münasibotə görə sə-ciyyələndirilməsi Azorbaycan ictimai fıkir tarixindo etnik-psixoloji xarakteristikanm ilk nümunosi kimi qiymotlidir. «Kitabi-Dədə Qorqud» nəinki tayfadaxili və tayfalararası miinasibotlorin psixoloji tohlili, hom do miixtolif etnik qrup üzvləri arasinda miinasibotlorin psixoloji tohlili, eloco do miixtolif etnik psixoloji fcnomcnlorin, xiisusilo stress şoraitindo etnik qrup iizvlo-ri arasinda miinasibotlorin tosviri baximmdan daha ohomiyyotlidir. XI osrdən başlayaraq Azorbaycanda ctnik vo sosial psixoloji ideyalar folsofi traktat vo bodii odobiyyat niimunolorindo daha ge-niş surotdo öz oksini tapir. Azorbaycanda sosial-psixoloji ideyalann inkişafında Bohmon-yar, Xaqani Şirvani, Nizami Goncovi, Imamoddin Nosimi, Mohom-məd Fizuli, Abbasquluağa Bakıxanov, Mirzo Fotoli Axundov, C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, Ə.Haqverdiycv, Üzeyir Hacıbo-yov, Hüseyn Cavid, Cofər Cabbarli kimi görkəmli folsofi fikir nii-mayəndələrinin, şair vo yazıçılanmn böyük xidmoti olmuşdur. Odur ki, odəbi-bədii irsimizdə öz oksini tapmış etnik xiisusiy-yətlərimizi dərindən öyrənib oradan lazımi nəticolor çıxara bilmok bu günümüz üçün daha vacibdir. Bununla da hom iimumon etnik psixoloji xüsusiyyətlərimizi dorindən öyrənmok vo adekvat surotdo dork etmok sayəsində xalqımıza özünü düzgün tanımaq vo qiy-motlondinnokdə yardım etmiş oluruq. Hom do ədobi-bədii irsimizdə öz oksini tapmış mənfı etnik psixoloji xüsusiyyotlori öyrənib dork etmok osasinda onlardan yaxa qurtannaq, yoni milli tokmilliyo nail olmaq miimkiin olar. Biitiin bunlarla yanaşı başqalarının bizim mənfı vo ya miisbot etnik xiisu-siyyətlorimizdən öz əleyhimizə istifado etmolorino yol vcrmorik. Nozoro almaq lazimdir ki, Azorbaycanda etnik psixoloji fikrin 88 inkişafında XIX vo XX osrin yazıçı vo miitoflokirlori daha miihiim rol oynamışlar. A.Bakıxanovun «Nosihotnamo» vo «Təhzibül-әх-laq» osorlorindo miixtolif ctik problemlor psixoloji kontckstdo tohlil olunmuşdur. Onun «Mənəviyyat fəlsəfəsi» adlandırdığı etika vo torbiyə nozoriyyosindo maraqh psixoloji hadisoləro toxunulmuş-dur, tolim vo tərbiyənin köməyi ilo noinki aynca bir insamn, iimumon etnosun əxlaq vo mənəviyyatını moqsodəuyğun surotdo do-yişdirməyin mümkiinlüyü ideyası osaslandırılmışdır. Homin idcya M.F.Axundovun osorlorindo daha bariz şokildə özünü biruzə ver-mişdir. Təlqin, şayiələr, bir sıra başqa kütləvi psixoloji hadisolor barədə M.F.Axundovun osorlorindo maraqh faktlar vardir. M.Ə.Sabir, C.Mommodquluzadə, Ü.Hacıbəyov vo s. kimi görkəm-li miitoffokkirlorin osorlorindo do xalqin psixologiyasını, yoni şüur səviyyəsini, mənfı stereotip vo yönümləri dəyişdirmək, onu yeni-loşdinnək, dövrün toləblori səviyyəsino qaldırmaq meyli güclü ol-muşdur. Xüsusən də M.Ə.Sabir osorlorindo nəinki ayrı-ayrı qruplarda, iimumon ctnosumuzda nozoro carpan mənfı ctnik psixoloji xüsusiyyətlərin aşkar cdilmosi, onlann aradan qaldırılmasına soy göstərilmosi daha ibrətamizdir. Etnik psixoloji baxımdan «Molla Nəsroddin»çiləri vo M.Ə.Sa-biri iki başlıca məsolə düşündüriir. Əwola, xalqımız, millotimiz necodir, başqa sözlə hansı etnik psixoloji xüsusiyyətləro malikdir? İkincisi, millotimiz, xalqımız песо olmalıdır və bunun üçün no etmok lazimdir? İlk nəzərdə Molla Nəsrəddinçiləri vo xüsusi böyük sənətkar M.Ə.Sabir osason birinci suala tam dolğunluğu ilo cavab vcrib, yoni, biitiin etnik xüsusiyyotlorimizi, xüsuson do onun mən-fı cəhotlərini, çatışmazlıqlarını tam dolğunluğu ilo açıb göstərir, yoni gcrçokliyin (etnik xüsusiyyətlərimizin) «modelini» yarada bi-liblər. İlk nəzərdo ikinci sualın cavabı nisbotən söniik kimi görü-nür. Əslindo belo deyildir. Birinci sualla bağlı «Molla Nəsroddin» jurnalında vo M.Ə.Sabir irsindəki tənqid və ifşa, yumor və satira son noticodo əslinə qalsa ikinci suala cavab vermoyə kömək gösto-rir. Çiinki, psixoloji cəhotdon, yumor vo kinayə kimi, satirada da hadisələrin zahiri komikliyi əsasında dram vo faciə toqquşmaları durur. Elə buna göro do satirik osorlordo həyatın məntı tərəflori çox vaxt qəsdən qabarıq, mübaliğoli, gülmoli, bozon də eybəcər şokildə tosvir edilir. «Molla Nosrəddin» irsi və xüsııson də Sabir satirası da mohz bu cəhotdon diqqoti colb edir. Homin satira yal- 89 nız ауп-ауп adamları deyil bütün milləti, xalqı belə etnik eybəcər-likdən xilas etmoyə, onu özünü yaxşı dərk etməyo, təkmilloşdir-məyə yönoltrnək istəyir. İlk növbədə etnosdakı fərdiyyətçiliyi, şoxsi mənafeyi hər şeydon üstün tutmağı, yaltaqlığı, mütiliyi, tez təsirə düşməyi, vəzifəli şoxslərə itaətkarlığı, elmə, maarifo biga-nəliyi, bir-birinin ayağından çəkmoyi və s. ifşa etmok yolu ilə yox ctmək istəyir. Bu mənfıliklori bir yerdə gördükdə, artıq heç şeydən qorxmur, yalnız harada müsəlman görür, ondan qorxur. Əsrinin ai-nəsi olan dahi sənətkar etnik naqisliklorimizi görməyə, açıb-tök-məyə bilməzdi. Eyni problemlə C.Məmmodqııluzadə də rastlaşmış və ona göro də «MolIa Nəsroddin» jurnalını nəşrə başlarkən xalqın etnik psixoloji xüsusiyyətlərini aşkar etmok vo ilk növbədə onlann xoşagəlməyən cəhətlərindon xalqı xilas etmok yollannı axtarıb tapmaq qayəsini güdmiişdür. Hom do nozoro almaq lazimdir ki, C.Məmmədquluzadə irsi, xüsuson do «Molla Nosrəddin» jurnalı yalmz bir xalqin, bir etnosun etnik psixoloji xüsusiyyotlərini oks ctdinnir, orada miixtolif millot-lorin, xalqlann, etnik, sosial qruplann, ayn-ayn etnoslann etnik psixoloji xüsusiyyətləri oks etdirilmişdir. Buna goro do homin irsi vo xiisuson do jurnali etnik psixoloji xiisusiyyotlorin bodii inikasimn ensiklopediyası adlandinnaq olar. Bu cohotdon homin irs obrazli deyilso, dibsiz bir doryadir. Molumdur ki, C.Mommodquluzadonin «ÖIülər», «Danabaş kəndinin ohvalatlan» vo s. kimi məşhur osorlorindo vo hekayolo-rindo millotin, xalqin mənovi ölümünü doğuran amillorin sosial psixoloji vo etnik psixoloji köklori böyük məharətlo açılmışdır. Lakin dahi sənətkar köhnolmiş ctnik stcrcotoplori, monfı adət-ononə-ləri, əxlaq və davranış nonnalannı tonqid edib başqa millətlordon nümunə götürməyə, öyrənməyə çağırarkən, o, etnosun, millətin özünəməxsusluğunu qoruyub saxlamağm da zəruriliyini iroli sürür-dü. Böyük ədibin «Anamın kitabı» pyesi buna parlaq sübutdıır. Müəllif burada xalqı, etnosu, miioyyon etnik zümrələri tez tə-sirə diişmək, bayağı toqlidçilik kimi simasızlaşdırıcı cəhətlordən çəkindinrıəyə çalışmışdır, Umumiyyətlə, milli özünüdərk və özünüqiymətləndirmo kimi etnopsixoloji məsoləlor ədibin yaradıcılığında mərkəzi yer tutur. Bu cohotdon onun naşiri, rcdaktoru və osas müolliflərindon biri ol-duğu «Molla Nəsrəddin» jumalını yada salmaq kifayətdir. Homin 90 lurnalda xalqımızın etnopsixoloji xüsusiyyotlərinin tam və dolğun monzərəsi öz əksini tapmışdı. Bu da tosadüfı deyildir. Molumdur ki, elmin, tcxnikanın, başqa sosial problemlərin hol-li ilo olaqodar olaraq inkişaf etmiş ölkolərdo bir sıra hallarda çox ıstcdadlı mütəxəssislərdən ibarət tədqiqatçı qrup yaradılır vo elmin taleyi ilə bağlı ən aktııal problemin qısa müddətdə və çox yüksək •eviyyədo tədqiqi ona tapşırılır. Həmin analogiya üzrə C.Məm-modquluzadə «Molla Nəsrəddin» jurnalını nəşrə başlarkən sanki belo bir problem qarşısında qalmış və xalqının ən istedadlı sənət-karlarını həmin jurnal ətrafına toplayaraq onların qarşısına: «millə-im dordini tezliklə tapmaq və onu miialicə etmək уоПапш» müəy-yonləşdirmək vəzifosi qoymuşdur. Sanki o, qeyri-ixtiyari olaraq oslindo xalqin etnik psixoloji xii-siisiyyotlorini aşkar etmok vo ilk növbədə onlann xoşagəlməyən cohotlorindon xalqi xilas etmok yollanni axtanb tapmaq üçün belo istedadlı sonətkarlar qrupunu yaratmış vo nəticədə qisa miiddotdo bu sahodo cox böyük «clmi noticolon> oldo cdilmişdir. Böyük sə-notkar təsadüfon demirdi ki, «Molla Nəsroddin»i təbiət özü yarat-dı, zəmanə özü yaratdı. Bu elə bir zəmanə idi ki, millot, xalq de-mok olar ki, cəhalot yuxusuna dalmışdı, onu hər vasitə ilə oyatmaq mümkün olmurdu. Bunun üçün böyük sonətkarların satira qələmi lazım idi. Horn do bu elo nadir istedadlı qəlom olmalı idi ki, о düz hədofə dəysin, yəni K.Marksın sözləri ilo deyilso, gərək satirikin osərini oxuyanda xalq özii öz halından dohşətə golib titrəsin, onda qeyrət hissi baş qaldırsın və о dözülməz vəziyyotdon qurtannaq üeün rəşadət göstərsin. Təsadüfı deyildir ki, «Мо11а Nəsrəddin» jurnalının noşri üçün nəzərdə tutulan proqramda: atmacalar, felycton, yumorlu şerlər, yumorlu teleqramlar, satirik hekayələr, lətifəlor, yumorlu elanlar, karikatura və illüstrasiyalar, poçt qutusu vo s. Yəni 11 bonddən 9-u satira və yumorla bağlı idi. Bunu təsadüfı hesab etmək olarmı? Əsla yox! Burada ilk növbədə xalqin psixologiyasını dərindən öy-rənmək, onu diizgün nozoro almaq, ona təsir etməyin yol və vasi-tolərini adekvat surotdo müəyyənləşdınnək amalı ön plana keçirdi. «Molla Nosroddin» jurnalında karikatura, illüstrasiya və şəkil variantının seçilməsi, ona geniş ycr verilməsi etnik psixologiya nöqteyi-nəzərdən Cəlil Məmmədquluzadonin böyük koşfı idi. Əv-vola, о dövrdo xalqin icorisindo oxumağı bilənlər çox az idi, amma sokli, karikaturanı qavramağa, onun mənası üzorində baş sındırma- 91 ğa psixoloji cohotdon hazır olanlar сох idi. Bununla juraal gcniş kütlənin şüur səviyyəsino uyğunlaşdınlırdı. Çünki geniş kütlonin şüur soviyyəsini nəzərə aldıqda abstrakt sözlü - məntiqi izahdan oyani şorh üsulu daha müvafıq vo asan anlaşan olur. İkincisi, jurnalda sözdən istifado do tamamilo başqa səciyyə daşıyır, sözlü izahat, nəsihətçilik, bu vo ya digər məsələ barədə miicorrod mühakimolor konara qoyulur, insanı düşünmoyə, lazımi nəticələri özü çıxarmağa vadar edon yollar seçilir. Miiasir psixologiya və təlim nəzəriyyəsində bclə bir müddəa əsas götiirülür ki, hər şcy müqayisodə dork edilir. Əgər insan idra-kı oxşar cisimlər arasinda fərqli cəhotləri vo bir-birindən çox uzaq olan, ilk nəzərdə heç bir oxşarlığı olmayan obyektlər arasinda ox-şar cəhətləri tapa bilərsə onun idrak foaliyyoti daha səmərəli, daha mohsuldar vo foal olur. Yoni bu halda insan nəyisə axtarır və aktiv fıkri foaliyyot sayəsində onu tapır. Dcməli, idrak obyektlərini qarşılaşdınnaq, tutuşdunrıaq, onlar arasinda oxşar və fərqli cəhətləri, eloco do onlan törədən sobəblə-ri tapmaq insamn tofokkiir fəaliyyətini çox məhsııldar vo somorəli edir. Bu cohəti nəzərə alaraq hcç bir izahat vcrmədən ilk növbədo «Molla Nosroddin» junıalının 7 iyul, 1906-cı il, 14-cü nömrəsindo «lağlağı» imzası ilo cap olunan «Axund ilə keşişin vəzi» adlı mə-qaləni olduğu kimi vermok yerino düşər. «İrəvan quberniyasında bir kond var, adı «Samanlıq»dır. Kon-din camaatı yarıya qədor emıəni və yansı müsolmandır. Bir gün at ilo homin kəndin miilkodarı Rəhim bəyə qonaq gedirdim. Yay fəs-li idi. Uca atın üstündə oturub kəndin alçaq divarlanndan həyətlə-rin hamısını görürdüm. Həyətin birində bir crməni arvadı toyuq-cü-coyə don səpirdi. Bir hoyotdo bir müsolman arvadı arxın konarın-da qab yuyurdu. Həyotin birində bir crmoni uşağı ağacın kölgəsin-də oturub kitab oxuyurdu. Bir həyotdə 12-13 yaşında bir miisəl-man uşağı pişiyin quyruğuna ip bağlayıb həyotin о tərəfinə, bu to-rofino qaçırdı vo pişik movuldaya-movuldaya uşağın dalınca dal-dalı horəkot cdirdi. Həyətin birində böyük tut ağacının kölgəsindo bir ncçə ermə-ni oturub çörək yeyirdilər. Keşiş ayaq üsto dumb sağ olini yuxarı qovzayıb danışırdı. İstoyirdim kcçib gedəm, haman keşişdon bir söz eşidib atı saxladım. Keşiş uca soslo dcdi: «Hayreniq. hayrcniq, hayreniq!» (hayreniq erməni dilindo «vətən» demokdir). Çünki mən erməni dilini başa düşürom, bir qədər dayandım kc- 92 sısin sözlorino qulaq asam. Bu hcyndə küçənin bir torofindon mü-solman danışığı eşitdim. Atı qabağa sürüb gördiim ki, küçə ayrı-mmda divarın kölgəsindo 4 müsəlman oturub. Bunların, biri Axund Molla Qurbanqulu Molla Qurbanəliyev idi. Bu axundu mon çoxdan tanıyırdım, özü də İran əhlidir. Molla Qurbanqulunun olindo bir kitab var idi. Molla özü do kitabı oxuyurdu vo kəndlilər diqqəti-tam ilo qulaq asırdılar. Keşiş uca soslo kondliloro bu sözləri deyirdi: «Ermoni milloti-nin dünyada üç sevgili balasi var «voton», «millot» vo «dil» vo no qodor ki, biz homin iic sevgili balaların yolunda fəda olrnaga qadi-rik, no Osmanlinin homdiyyo osgori vo kiirdlori, no Rusiyamn Qa-lisinlori vo no zomanonin qeyri bir təğazası ermoni millotinin bo-qasina xolol yetiro bilmoyocoklor. Kcşişin bu sözlorindən sonra Qurbanqulunun sosi goldi. Molla kitabdan bu sözləri oxuyurdu: «Babi-hoftum: ogor bir şoxs yata yu-xusunda hocomot goro, haman şəxs dünyada heç bir bolaya vo na-xoşluğa giriftar olmayacaq». Keşişin belo sosi golirdi: cy monim ermoni qardaşlanm! Diin-ya xolq olunandan indiyo kimi cnnoni tayfasi miixtolif millotlorin cövr vo zülmünə düçar olub, qarışqalar at nalının altinda ozilon kimi ermənilər qüvvətli vo bimürvət tayfaların yumruğunun altinda pamal olublar. Bununla belo ermoni öliim halında can vero-vero ge-no deyib: «Voton, voton, millot, hayrcniq». Ey monim qardaşlarım, no qodor ki, millot, dil vo voton yolunda fəda olmağa biz qadirik. comi dünyanın tayfaları miittofiq olub bizim üstümüzə hiicum goti-rolor, biz geno onlann qabağında dayanıb dilimizi vo votonimizi miihafizot edo bilocoyik. Yaşasın voton yolunda foda olan cnnoni milləti, yaşasın millot uğrunda şəhid olan qardaşlar. Gctso, getso, hayreniq! Molla Qurbanqulu kondliloro deyirdi: ağacın altinda, suyun qi-rağına böl etmok yaxşı deyil, çünki həmzad, əcinno, şəyatin insana zorər yetirər. Çaharşənbo, şonbo vo tok giinii qobiristana vo hama-ma gctmok olmaz, çünki bu gi'mlordo ocinno vo divlor qobiristana vo hamama com olub qonaqliq cdorlor vo homin giinlor bunlann bayramıdır, insani görsələr zoror yetirorlor. Ogor bir kosin belo bir qoza başına gəlsə, durmayıb golsin monim yanima, vaxt ikon ona «həft həsar»duası yazım...» İmza Lağlağı. Məqalənin təhlilindən aydm olur ki, əvvəla, iki qonşu etnosun psixoloji xüsusiyyotləri песо məharətlə qarşılaşdırılır, iiz-üzo qo- 93 yulur. Yoni bir moqalodo etnik psixologiya elminin çox miihiim b' problemi - etnik xüsusiyyətlərin tozahiirii vo törənməsi səbobləri песо məharətlə açılır. Başqa sözlo, torbiyovi təsir üsulları vasitosilo yaradılmış stereotip və yönümlər ayn-ayn xalqlarda etnik psixoloji xüsusiyyotlərin fonnalaşmasının osas mexanizmi kimi açılıb göstərilir. Təsadüfı deyildir ki, etnik psixologiyanin görkomli nü-mayəndələrindən olan alman psixoloqu V.Vundt göstorirdi ki, şox-siyyot miioyyon mədəniyyətə xas olan tipik torbiyo metodlan vasH tosilo formalaşır. Elo xalqin tipik torbiyo iisullan etnik ümıımiliyi, başqa sözlə, etnosun psixologiyasını formalaşdırır. İkincisi, ilk nəzərdə giizoran psixologiyasi soviyyosindo «Mol-la Nosrəddin» jurnalı sohifolorindo bu vo ya digor etnosun psixoloji xiisusiyyotlori barodo elo molumatlar verilir ki, onlar sözün hoqi-qi monasında özünün adekvatlığı ilo seçilir vo elmi ümumiləşdir-mənin bəhrosi olduğuna şübhə yeri qoymur. Başqa sözlə, «Molla Nəsrəddin» jurnalında etnik psixoloji xüsusiyyotlorin inikası faktların təsbit vo tosvir edilməsi soviyyosindo qalmır, onlann tohlili vo mənalandırılması özünün elmi adckvatlığı ilo diqqoti colb edir. Eyni yanaşma torzi vo psixoloji monalandinna M.Ə.Sabir irsin-do do aydin surotdo nozoro carpir. Azorbaycan xalqı özünün bonzorsiz xiisusiyyotlori ilo seçilir. Bizim ədobiyyatımızda arvadının gözəlliyi ilo açıq-aşkar foxr edon, öyünən kişi obrazı yoxdur. Azorbaycanlı ana yeni dogulmus qız uşağı üçün cehiz yığmağa başlayır. Dünyada boşanma, ailədə qeyri-sabitlik. xoyanot baş alıb ge-dir, biz isə «ər evi ~ gor evi» deyirik vo bu ülvi anlamla da ailəmi-zin saflığını, möhkəmliyini qoruyub saxlaya bilmişik. Ailoni uşaq kökündə qururuq. «Uşaqların ruzisini Allah yetirir» - deyirik. Amerikada göz vurmaq adi ünsiyyət vasitəsi sayılır və uşaqlara ki-çik yaşlarından onun qaydalannı öyrədirlər. Biz isə uşaqların göz vurmasını rəğbotlondinnirik. İllah da ki, qız uşağı göz vura... Bu xüsusiyyotlor ilk baxışda bəlkə də adi görünür, oslindo iso xalqın bənzərsiz psixologiyasını bilavasitə öz damlasında oks etdirir. Homin psixologiyanin formalaşmasında zəngin ədəbi-bədii irsimiz də mühüm rol oynayıb. Onları öyronmək, izah etmək vacibdir. Zəngin ədəbi-bədii irsimizdo oks olunan etnik psixoloji xüsu-siyyətlorimizin, eloco do miiasir faktlann tohlili osasinda belo qo-naoto golmok olar ki, iimumon xalqımız özünün ctnik psixoloji xii- 94 susiyyotlorino holo kifayot qodor yaxşı bolod deyildir. Elo bunun noticosidir ki, özümüzü lazımınca yaxşı dork etməmişik. Xüsuson do milli özünüdərk, iimumi milli şiiuıun fonnalaşması istonilən so-viyyədə deyildir. Etnik vo ya milli psixoloji xiisusiyyotlorimi/in dork edilmosi bir çoxlarında yaxşı halda bölgə, rayon, hotta mohol-1ө səviyyəsilə mohdudlaşır vo noticədo xırda yerliçilik hissi iimu-mmilli hisso, amala, iimumi votonporvorliyo, milli birliyo iistiin golir. Buradan da çox asanlıqla mohəlliçilik, yerliçilik, dostəbazlıq psixologiyasi nəşət edir vo intişar tapir. Belo bir parçalanmada maraqh olan xarici vo daxili qiivvolor bu cohotdon iimumi milli mo-nafeyo, iimumi dövlətçiliyo, milli birliyo qarşı сох moharotlo istifado edirlor. Mohdud düşüncəli votəndaşlarımız da belo bir tora asanlıqla düşürlor. Hotta qonşusu, yaxud iş yoldaşı ilo sözü diiz gol-moyondo bunu rayon vo ya bölgo fərqi vo ya xiisusiyyoti kimi qo-lomo verirlor. Bu cəhot ауп-ауп müəssisələrdə rəhbərlik vo idaro-ctmo sahosindo nozoro çaфdıqda bunu homin müossisə başçısının «psixoloji nadanlığının fenomenal səviyyəyə çatması» kimi qiy-mətləndirmok olar. Yoni homin sahədəki soriştəsizlik, başqa söz-lə, yalnız etnik psixoloji xüsusiyyətlorə deyil, hotta ауп-ауп adamlann psixologiyasina, onlann davranış vo roftanna nabolodlik son nəticodo idaroetmo işinin pozulmasına, çox ciddi münaqişo vo konfliktlərə gətirib çıxanr. Buna goro do holo 9-10 il bundan ovvol ciddi xəbərdarlıq kimi deyilon: «Psixoloji səriştosizliyimiz xalqı-mıza ağır başa golocok» - fıkrino qayitmaq, onu da olavo etmok istordik ki, miiasir şəraitdo yoni miistoqilliyimizin, iqtisadi vo modo-ni əlaqələrimizin genişləndiyi bir dövrdo xalqımızın etnik psixoloji bilikloro cox ciddi ehtiyaci var. Homin ehtiyacı ödomok iiçiin so-lahiyyotli orqanlar rcspublikamizda, noinki etnik psixoloji todqiqat-lara, hom do etnik psixoloji biliklorin geniş təbliğinə ciddi kömək-lik göstormolidirlor. Bu sahədə orta vo ali moktob miiollimlorimi-zin, tərbiyəçilərin üzərinə daha ciddi vo məsuliyyətli vəzifə düşür. Homin vozifoni xalqımızın hor bir qeyrotli övladı vaxtında vo şo-roflo yerino yetirtlmolidir. Sonra, indi olduğu kimi, artiq gee olar. Axi, etnik psixoloji xiisusiyyotlorimizdon biri do gee ayılmağımız, long 1әфәптәуЈ1Гпг, vaxtında görüləsi işlərimizi, adəton, sonraya saxlamağımızdır. Bolko, elo ona görə: «А11аһ sonrakı bolalardan saxlasın!» - deyirik. Ən böyük bola isə xalqımız üçün, ilk növbədo, milli birlik şüurunun, etnik psixoloji ümumiliyin, milli özünüdərkin lazımınca toşəkkül tapmaması olur ki, homin bolanın tezliklo ara- 95 dan qaldırılması üçün təsirli üsullardan istifadə etmoklə yanaşı, zəngin ədəbi-bədii irsimizə də fəal surətdə dönməyimiz və ondan bəhrələnməyimiz zəruridir. Psixoloji elmlər sırasında xüsusən do müasir dövrdə respubli-kamız üçün ciddi əhəmiyyət kosb cdən mühüm sahələrindən biri hüquq psixologiyasıdır. Hüquq psixologiyasi (latin sözü - yuris - hüquq) psixologiya elminin miihiim sahosi kimi insanlarm hüquqla tənzim edilon miinasibotlor sahəsində onlann psixi fəaliyyətinin qanunauyğunluqla-rını və mexanizmlərini öyronir. XIX əsrin sonları vo XX əsrin əvvollorində hiiquq psixologiyasi sahəsində ilk eksperimentlər aparılıb. Homin dövrlərdə ən çox şahid ifadəlorinin və dindirmolorinin psixoloji mosololorinin öyro-nilməsinə diqqot yetirilib, sonra cinayətdə iştirakın diaqnostikası problemləri araşdırılmışdır. Burada, olbəttə, cinayətkarların psixologiyasi mosololorinin aydınlaşdırılması, onlann həyat tərzinin vo davranışının xüsusiyyətlərinin öyrənilmosi önəmli yer tutur. Şahid ifadələrində sohvlərin meydana golməsi səbəbləri və şəraiti do hü-quq psixologiyasinda xüsusi olaraq araşdırılır. Deməli, hiiquq psixologiyasının miixtolif saholori vardır. Bura-ya ilk növbədə kriminal psixologiya - cinayətkar davranışın psixoloji mexanizmi və cinayotkarın şəxsiyyətinin psixoloji xüsusiyyot-lorini öyronən sahə aid edilir. Məhkəmə psixologiyasi daha geniş saholori əhatə edir, yoni mohkəmə işi vo məhkəmə psixoloji ekspertiza məsələləri ilə bağ-lı problcmləri öyronir. Yoni burada osason cinayotin morhololori-ni, xüsusən motiv və moqsədlərini (kim vo ya nə insanı cinayətə tohrik edir, cinayət nəyin xatirino edilir), cinayotin hazirlanmasi və hoyata keçinlməsi zamanı təzahür edon iradi vo cmosional proscs-lərin xiisusiyyotlorini, cinayotlo bağlı olan psixi halətləri araşdırı-hr. Məhkomə psixologiyasi hom də istintaq və mohkomə işinin psixoloji əsaslarını, yəni cinayətkarın vo homin cinayotin açılma-sında iştirak cdən şəxslərin (müstəntiqin, hakimin, miidatiəçinin, ittihamçının, müqəssirin, şahidlərin vo başqalarının psixoloji xüsu-siyyətlərini öyrənir. Eloco də təhqiqat vo məhkəmo prosesinin gedişində cinayətdo iştirak edən şəxslərə göstərilon psixoloji təsirlərin, ауп-ауп istintaq əməliyyatlarının dindirmə, üzləşdirmə, tanınmaq üçün təd- 96 qiqctmə, hadisə yerinin, eloco də lazımi şəxslərin müayinə edilmə-м. axtarışaparma, istintaq eksperimcnti və s. təşkilinin, planlaşdırıl-tnasının vo icrasmın psixoloji osaslarını araşdınr. Əlbəttə, hüquq psixologiyasinda əmək islah psixologiyasi mə-solələri - yəni hüquq pozanların tərbiyəsi və yenidən tərbiyəsi problcmləri, adamlarda hüquqi şüurun formalaşdırılması, onun po-/ıılması səbəblorinin aydınlaşdırılması da önomli ycr tutur. Deməli, hüquq psixologiyasi insanların hüquq nonnalarının tətbiqi, hüquqla bağlı foaliyyətdə iştirakı ilo olaqodar olaraq meydana çıxan psixi həyat hadisələrini vo onlann qanunauyğunluqları-nı öyrənir. Burada mövcııd hüquq normalarına subyektiv münasi-bətin aşkar edilməsi, onun düzgün istiqamətləndirilmosi ön plana kcçir. Xüsuson do bizim etnik xüsusiyyotlorimiz vo sosial-psixoloji münasibətlərimizin məxsusi cəhətləri hüquq psixologiyasinda ycni yanaşma tərzinin formalaşmasını zoruri cdir.
Diqqotlə baxsaq B. M. Kedrovun təsnifatında clmlərin üçbucaq şəklində «tosvir» olunduğunu görorik. Bu montiqi cohotdon diiz-gündür; clmləri adətən üç böyük qrupa bölürlər: folsofi clmlər, h u m a n i t a r elmlor vo t о b i i (tobiot vo ya tobiot-şünaslıq) elmlor (texniki elmlori uzun miiddot tobii elmlor sırasına aid etmişlor, son zamanlar onlan aynca elm sahosi kimi forqlondi-rirlor). В. M. Kedrovun tosnifatında başlıca cohot ondan ibarotdir ki, burada psixologiya «clmlor üçbucağının» lap morkozindo yer-loşdirilmişdir. Bu о demokdir ki, psixologiya folsofi, humanitar vo tobii elmlori bir-birilə əlaqolondirən vəsilo rolunu oynayir. Elmi biliklorin iimumi sistemindo psixologiyanin on başlıca tunksiyası clo ondan ibarotdir ki, psixologiya bir çox elm saholori-nin nailiyyotlorini sintc/ edorok insanı öyronon elmlorin bolko do hamisinin inteqrasiya vasitosi kimi özünü göstərir. Görkomli sovet psixoloqlan В. Q. Ananyev, В. F. Lomov vo b. göstərdikləri kimi,
onun tarixi vozifosi do mohz bundan ibarotdir, onun inkişaf perspektivlori do elo bununla bağlıdır. Psixologiyanin öyrondiyi məsolələr miixtolif elmlori maraq-landinr. Homin elmlorin tam olmayan siyahısı, bclodir: sosiologi-ya, demoqrafiya, estetika, etika, siyasi, hiiquqi, iqtisadi, tarixi elmlor, pedaqogika, dilçilik, kriminologiya, semiotika, ctnoqrafiya, antropologiya vo s. Bu baximdan biz psixologiya elminin folsofi, humanitar vo tobii elmlorlo qarşılıqlı olaqosini miixtolif faktlar əsasında aydınlaş-dıra bilorik. Tarix. iqtisadiyyat, etnoqrafiya, sosiologiya, linqivistika, odo-biyyatşünaslıq, sənətşünaslıq, hiiquqi, siyasi, tobii elmlorin öyron-diyi proses vo hadisolorin todqiqi mahiyyot etibarilo psixoloji prob-lcmlərin qoyuluşuna gotirib çıxarır. Psixologiyanin yuxanda qeyd etdiyimiz ayn-ayn saholori - psixolinqivistika, iqtisadi, sosial, pedaqoji, tibbi, miihondislik psixologiyasi vo s. bu baximdan noinki miihiim elmi, hom do praktik ohomiyyoto malikdir. Psixologiyanin başqa elmlorlo olaqosi о qodor çoxcohotlidir ki, hotta onlann hiidu-dunda aynca psixoloji bilik saholori fonnalaşmışdır. Mosolon, ictimai elmlorlo (sosiologiya, iqtisadiyyat, hiiquq vo s.) psixologiyanin hududunda sosial psixologiya, eloco do onunla bilavasitə bağlı olan tarixi, iqtisadi, etnik. hiiquqi, siyasi, pedaqoji vo s. psixologiya, psi-xolingivistika, incosonot psixologiyasi və s. fonnalaşmışdır. Tobii elmlorlo psixologiyanin hududunda iso zoopsixologiya, miiqayisoli psixologiya, psixofiziologiya, psixobiokimya, tibbi psixologiya, ncyropsixologiya vo s. təşəkkül etmişdir. Texniki elmlorlo psixolo-kiyanin hududunda omolo golon elmlor icorisindo iso miihondislik psixologiyasi miihiim yer tutur. Təyyarəçilik psixologiyasi vo kos-mik psixologiyanin meydana gəlməsi vo inkişafı da clmi-tcxniki to-roqqi ilo bağlıdır. Bir cohoti do aynca qeyd etmok lazimdir. Psixologiyanin özü-nün do miistoqil elm sahosi kimi fonnalaşması da folsofi, humanitar vo tobii elmlorlo bilavasito bağlıdır. Bir torofdon, folsofi vo humanitar elmlorin, dikor torofdon iso tobii elmlorin inkişafı prosesindo psixoloji elmlorin problemlori omolo gəlmişdir. Miiasir dövrdə psixologiyanin miixtolif elmlorlo qarşılıqlı olaqosi şəbəkəsi daha da genişlonmişdir. Psixologiya psixi hoyatm qa-luinlanni öyrənərkən bu vo ya digor dorocodo insan problemini todqiq edon biitiin başqa elmlorin nailiyyotlorindon istifado edir. O, bu nailiyyotlordon istifado ctmodon inkişaf edo bilmoz. Psixologiya elminin metodlan da. birinci növbodo, bu prosesdə formalaşmış-dır. Elmi-texniki inqilab şəraitində hor hansi bir elmin başqa elmlorlo qarşılıqlı olaqosi no qodor zoruri olsa da, burada bir elmin nozori sxemlorinin vo mctodlannin mexaniki surotdo başqa bir elm sahəsinə keçirilməsi üçün imkan yaranır. Elmşünaslıqda belo halla-ra reduksionizm (latınca reductio - qayıtma, geriyə çəkmək demokdir) dcyilir. Son zamanlar psixologiyada reduksionizm haqqinda az danışıl-mır. Psixologiya sahosindo reduksionizm psixi hadisolorin fiziolo-ji, biokimyovi, biofıziki hadisələro müncər edilməsi, onlarla qarış-dırılması, hotta ovoz edilmosi kimi özünü göstərir. Bu cohotdon psixologiyada rcduksionizmin miixtolif formalanm fizioloji, bioloji, kibemetik, sosioloji, riyazi vo s. formalanm forqlondirirlor. Reduksionizm mahiyyot etibarilo psixoloji qanunauygunluqlan tohrif edir vo ya bilavasito inkar cdir. Sistcmlilik prinsipinin totbi-qi reduksionizm hallannin aradan qaldırılması üçiin xüsusi ohomiyyoto malikdir. Psixologiyanin başqa elmlorlo qarşılıqlı olaqosi onun inkişafı-nın başlıca şərtidir. Yeni problemlor mohz bu zomindo meydana çı-xır, onun osasinda yeni mctodlar formalaşır, yeni faktlar oldo olunur, yeni konsepsiya vo nozoriyyələr yaradılır.
XX osrin 30-cu illorində psixoloji todqiqala verilon osas tələb belo idi: nəzəriyyəsiz eksperiment hom kordur, hom do kardır. Elmi-tcxniki torəqqi dövründo iso psixoloji tədqiqatın metodologiya-sı və mctodikasının ən başlıca paradiqması aşağıdakıııdan ibarotdir: nəzəriyyə, eksperiment, praktika. Bu baximdan başqa elm sahələrindo olduğu kimi, psixologiyada da totbiqi todqiqatlar xiisusi ohomiyyot kosb edir. Lakin buradan səhv nətico çıxanb belo hesab etmok olmaz ki, miiasir dövrdo fundamental todqiqatlann rolu guya azalmağa başlamışdır. Məsolənin belo qoyuluşu tamamilo birtorofli olardı. Başqa saholordo olduğu kimi psixologiyada da fundamental todqiqatlann ohomiyyoti noin-ki azalmir, oksino, clmi-tcxniki tərəqqi dövriindo daha da artir vo onlar bu şoraitdo totbiqi todqiqatlann inkişafında miihiim rol oyna-mağa başlayırlar. Psixologiyada totbiqi todqiqatlar osason iki istiqamotdo apan-lir. Birinci istiqamot üçün başlıca cəhət ondan ibarotdir ki, totbiqi problemlor fundamental todqiqatlar osasinda miioyyon olunur vo ya fundamental todqiqatlann noticolori bilavasito praktikaya totbiq edilir. Miixtolif elmlorin inkişaf tarixi göstərir ki, homin istiqamot totbiqi todqiqatlann somərəliliyi baxımından da böyük imkanlara malikdir: fundamental todqiqatlar vasitosilo kəşf cdilmiş vo ya miioyyon olunmuş qanunauyğunluqların praktikaya totbiq olunmasi üçiin bu zaman olverişli şorait yaranır. Bir çox elm saholorindo (nozori fızika, riyaziyyat, kimya, biologiya və s.) apanlan fundamental todqiqatlann, mosolon, texnikanın inkişafı üçiin ohomiyyətini xa-tırlasaq, fıkrimiz aydin olar. Bu cohot psixologiya elmi üçün do so-ciyyovidir. Totbiqi todqiqatlann inkişafında ikinci istiqamot do miihiim yer tutur: bu istiqamot daxilindo totbiqi todqiqatlar bilavasito funda- 100 mental todqiqatlann noticosi kimi deyil, praktik tolobatlar osasinda meydana çıxır. Bu zaman xalq təsərrüfatı vo modoniyyotin miixtolif saholori totbiqi psixoloji todqiqatları maliyyələşdirir vo bununla da elmin inkişafı üçiin olverişli şərait yaradırlar. Homin istiqamot çərçivəsindo totbiqi psixoloji todqiqatlann bozi xiisusiyyotlori ilo tan ış olaq. İctimai hoyatin ayn-ayn saholorindo comiyyotin obyektiv inki-şaf qanunlanna miivafiq olaraq miixtolif praktik mosololor meydana çıxır. Bu zaman clo bir voziyyot yaranir ki, elmdo (bizim misa-lımızda psixologiyada) holo öyronilməmiş hor hansi bir mosolo ictimai hoyatin konkret bir sahəsindo böyük praktik ohomiyyot kosb edir. Totbiqi problemlərin holli baximindan burada iki yol vardir: praktika ya «oturub» homin problemin elmdo haçansa holl olunaca-ğı günü gözlomoli, ya da özünün inkişafı namino problemin tezlik-lo holl olunmasi iiçün tosirli yol tapmalıdır. Miiasir dövrdo ictimai praktika mohz ikinci yola üstünlük verir: bilavasito yaranmış praktik tolobatlann tomin olunmasi moqsodilo apanlan totbiqi psixoloji todqiqatlar da bu zomindo meydana çıxmışdır. Miioyyon bir praktik vozifoni bilavasito holl etmok. miivafiq tədqiqatın noticolo-rini tczliklo totbiq cdorok comiyyotin maddi vo ya monəvi hoyati-mn hor hansi bir cohotini daha da tokmilləşdirmək vo s. onlann osas vəzifəsini təşkil edir. Təbiotşünaslıq (xüsusilo fizika, riyaziyyat. kimya, biologiya vo s.) vo texniki elmlor sahosindo totbiqi todqiqatlann ohomiyyoti, birinci növbodo, onlann iqtisadi somorosi ilo miioyyon olunur. iqtisadi somoro psixoloji todqiqatlar sahosindo do miihiim göstorici hesab edilir. Hotta psixologiyanin bozi saholorindo, mosolon, miihondislik psixologiyasi vo ya təyyaroçilik psixologiyasi sahosindo iqtisadi somoro todqiqatlann ohəmiyyətini göstərən osas meyar kimi meydana çıxır. Lakin bununla yanasi psixologiya sahosindo totbiqi todqiqatlann psixoloji somorosi xiisusi ohomiyyot kosb edir. Bu to-sadiifi olmayib, hor şeydon ovvol, onunla bağlıdır ki, psixoloji tod-qiqatlarda iqtisadi somoro dolayi yolla - psixoloji somoro vasitosilo oldo edilir. Mosolon, doqiq miioyyon edilmişdir ki, kollcktivdo sosial-psixoloji iqlimin saflaşdırılması noticosindo omok mohsul-darlığı 18 faiz artir. Burada i/ahata, песо deyorlor, ehtiyac yoxdur. Tokco bu fakt psixologiya sahosindo totbiqi todqiqatlann hom do böyiik iqtisadi ohomiyyoto malik olduuunu osash surotdo siibut et-di. 101 Çernobıl AES-də baş vermis qəza göstərdi ki, psixoloji tədqi-qatın nəticələrino məhol qoymamaq böyük iolakətlə nəticələnə bilor. Qəzadan bir neço ay ovvol psixoloqlar miioyyon etmişdilər ki, blokda iş şəraiti operatorlarda yeknəsəqlik (monotoniya) vo stress halları əmələ gətirir və nəticədə bəzən 30 - 50 saniyə operatorun şüurunun yaymması, yaxud yalançı qəza siqnalı «eşitmək» halları-na tosadüf edilir. Belo halların qarşısmı almaq üçün psixoloji tövsi-yələr hazırlanmış və AES-in rəhbərliyinə təqdim edilmişdir. Lakin həmin tövsiyolərin nozəro alınması rəhbərlik torofindon təxirə sa-lınmışdır. Yalnız qəzadan sonra bu fakt aşkar edilmiş və «Pravda» qəzcti haqlı olaraq, bu hadisəni bir sıra müəssisə rəhbərinin «psi-xoloji nadanlığının fenomcnal səviyyəyə çatması» ilo izah cdir. Deməli, psixoloji savadsızlıq bir sıra hallarda, nəinki ауп-ауп mü-ossisolordə, hətta böyiik bir regionda adamlara çox baha başa gəlir. Bu cəhət rəhbərlik və idarəetmə sahosindo daha aydın surotdo nozoro çarpır. Belo ki, idarəetmədə təzyiq və qorxutma, adamları kabus kimi izləmək və uzun müddot xof içində saxlamaq, sosial gərginliyi artırmaqla mohdudlaşmır, işdən, foaliyyətdən, mənəvi sərvətlərdən yadlaşmanı güclondirir, ümıımin monafeyinə biganolik artır. 4. Psixoloji tədqiqatın metodları Yüklə 4,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
