Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

§ 1. «Mən»in kəsf olunmasi 
Monlik  şüuru  sözün  əsl  mənasında  yeniyctnıəlik  və  goncliU  yaşlarında 
fonnalaşsa da, onun monboyi, qaynaqlari əvvolki yaş dövrlərino tosadüf cdir. 
Miiasir  psixologiyada  monlik  şüurunun  fonnalaşması  prosesinin  köklorini 
araşdırarkon,  birinci  növbədə,  körpə  uşaqların  özlori-ni  güzgüdo  tanıması 
məsələsinə xiisusi diqqət yetirirlor. 
Körpo  uşaq,  doğrııdan  da,  özünii  güzgüdə  və  ya  fotoşokildo  пек  vaxt 
tanımağa başlayır? Bu suala cavab vermək heç do asan deyildir. Əgor 1 - 2 yaşlı 
uşağı güzgü qarşısında oturdub ondan: «Bu kimdir?», - dcyə soruşsaq - o, diizgiin 
cavab  vcrməyə  do  bilor.  Tokco  bu  fakta  osason  demok  olarnn  ki,  uşaq  özünü 
güzgüdo  tanı-ya  bilmodi?  Şübhəsiz  ki,  demok  olmaz!  Çünki  uşağın  suala  cavab 
vero bilməmosi başqa amillorlo, mosolon onun nitqinin inkişaf se-viyyosi ilo bağlı 
ola bilor. Lakin fakt faktlığında qalır: müşahidolor gostorir ki, uşaqlar özlorini holo 
кофəһк yaşında güzgüdo tanıyır-lar, lakin özloritıin özləri haqqmdakı təossüratını 
sadoco  olaraq  sözlə  ifado  edo  bilmirlor.  Bəs,  körpo  uşağın  güzgüdə  özünü  tanı-
masını  nitq  vasitosilo  deyil,  basqa  yollarla,  qeyri-verbal  yolla  песо,  tosbit  etmok 
olar? 
Zoopsixologiyada  bu  sahodo  maraqh  metodikalar  işlənilmiş-dir,  hal-hazirda 
onlardan  uşaq  psixologiyasinda  da  geniş  istifado  olunur.  Homin  metodikalardan 
biri  ilo  tanış  olaq.  Gellap  iki  şim-panzc  qnipunu  müxtolif  şoraitdo  -  onlann  bir 
qismini  bir-birilo  iinsiyyot  (?)  şəraitindo,  о  birilorini  iso  «sosial  tocrid»  (?) 
şəraitindo  böyiitmiişdür.  О,  miioyyon  vaxtdan  sonra  hor  iki  qrupdan  olan  şim-
panzelori  9  gün  güzgü  asılmış  aynca  bokslarda  ycrloşdinuişdüv  Onuncu  gün 
şimpanzclori  anestaziyamn  kömoyilə  yatırtmış,  narkoz  tosiri  altinda  olarkon 
onlann  qaşlarım  vo  qulaqlarim  dərini  qıcıq-landinnayan  vo  iy  vermoyon  qirmizi 
rənglo boyamışdır. 
Gellap şimpanzelori bundan sonra yenidon güzgüləri qabaqca-dan çıxarılmış 
bokslarda  ycrləşdirli.  О,  bu  zaman  meymunlar  iize-'  rindo  müşahidə  apararaq 
onlann sifotlərinin ronglonmiş ycrlorino spontan surotdo песо dofo toxunduqlanni 
hcsabladi.  Molum  oldu  ki,  özlorinin  ronglonmiş  qaş  vo  qulaqlarına  hom 
«toklikdo».  hom  do  başqa  meymunlarla  birlikdo  «torbiyə»  olunmuş,  Gellapin 
tennini  ilo  desok,  «sosiallaşmış»  şimpanzelər  eyni  dorocodo  vo  çox  az  halda 
toxunmuşlar. 
218 \ Gellap bu cohoti miioyyon etdikdon sonra güzgülori yenidon ■elarda öz 
yerlərinə taxdi, meymunlann homin şəraitdo özlorinin ■glonmiş qaşları və 
qulaqlarına песо dofo toxunduqlanni hesab-Bu zaman voziyyot koskin surotdo 
doyişildi: «toklikdə» böyü-meymunlar özlorinin ronglonmiş qaşlarına vo 
qulaqlanna ov- 
1 qodor  toxunduqlan  halda,  «sosiallaşınış»  şimpanzelor  daha  toxunmuşlar. 
Beloliklo, aydin olmuşdur ki, guya «sosiallaşmış» 
Bnpanze özünii güzgiidə tanımağa qabildir (?), toklikdo böyümüş ■npanzc iso 
qabil deyildir. 
Gellapin  oldo  etdiyi  bu  faktlar  öz-özlüyiindo  maraqh  olsa  da,  Ian  monlik 
şüuru  baxımından  monalandirmaq  birtoroflidir.  Biz  iq  yuxanda  qeyd  etmişik 
ki, monlik şüıırıı heyvanlara xas dcyil- 
Gcllapin  tocriibolorino  bonzor  ckspcrimcntlor  16-22  ayhq  fcşaqlarla  da 
aparılmışdır.  Ana  uşağın  üzünü  silorkon  bannağı  ilo  un  burnuna  qırmızı  rong 
vurur.  Uşağı  güzgünün  qarşısında  otur-İurlar.  Əgor  uşaq  olini  güzgüdoki  şoklə 
deyil,  öz  burnuna  vururdu-Ь,  psixoloqlar  bunu  uşağm  güzgüdə  özünü  tanıması 
olamoti hesab Idirdilor. Iksperimcnt prosesindo 16 ayhq uşaqlardan heç biri oli-■ 
burnuna  toxundurmur.  Halbuki  22  ayhq  uşaqların  hamisi  olini  burnuna 
toxundururdu. Bu faktlar başqa todqiqatlarla da tosdiq olu-fnir 
Miioyyon  olunmuşdur  ki,  uşaqlar  özlorini  giizgiido  ilk  dofo  18  i\lu|  olanda 
tanıyırlar. Öziinü giizgiido tanimaq 20 ayhq uşaqlar Içiin artiq adi işdir. 
Uşaqlarda  idrak  proseslori  inkişaf  etdikco,  onlann  özləri  haq-^ındakı 
tosovviirlori  do  mürokkəbləşir.  Nitqin  rolunu  bu  baximdan  jrtisusi  qeyd  ctmok 
lazimdir. Uşağın öz «mon»ini ifado etmosi nitqin inkişafı ilo bilavasito bağlıdır. 
2 yaşında  ıışaq  toxminon  200  -  300  söz  bilir.  3  yaşında  onun  foil  lüğot 
ehtiyatı  bir  il  orzindo  toxminon  5  dofo  artir:  1200  -  1500  •özo  çatır.  Uşağın 
nitqindo  «Моп»  şəxs  ovozliyi  daha  geniş  vo  qrammatik  cohotdon  tamamilo 
diizgiin işlonmoyo başlayır. 
Əgor, mosolon, 2 yaşına qodor uşaq xarici alom haqqındakı to-ossüratını öz 
yaşı  iiçün  tipik  olan  oyani-omoli  tofokkiiriin  montiqi-no  miivafiq  olaraq  «Lalo 
qaçdı». «Lalə yıxıldı» kimi ifado cdirdiso, I \ asm əvvollorindon ctibaron «Моп 
qaçdım», «Моп yıxıldım» -dcyir. 
Adın «Моп» şəxs ovozliyi ilo substantivloşməsi ıışaqlarda 
219 mənlik şüurunun formalasması, xüsusilə onlann şüunında omərf gələn 
keyfıyyət dəyişikliklərınin (özünü başqalanndan forqləndij məsi, başqaları ilo 
miiqayiso etmosi və s.) todricon öz oksini nitq də tapması baxımından son dərəcə 
maraqlıdır. Bu əsasda da uşa
J 
yaşhlarla qarşılıqlı münasibəti tədricən 
mürəkkəbləşir, onun da nışında şoxsiyyət amili miihiim ohomiyyot kosb etmoyo 
başl Balaca oğlan vo qıza elo golir ki, o, hor şeyi bilo bilor. Bu yaş döv ründə 
«Мəп özüm» uşağın on miihiim vo başhca tolobinə çevriliı Lakin yaşlılar uşağın 
bu tələbino ohomiyyot vermodikdo, о, şıltaqj hq və tərslik etməyə başlayır ki, bu 
da «3 yaş krizi» vo ya böhranH nın psixoloji mənzərəsindo osas yer tutur. 
Yaş  artdıqca.  yaşlılann  kömoyilo  onlarda  «һəуа  zonalan» 
(boJ 
dənin 
başqalarından  gizlədilən  zonalan)  haqqinda  miioyyon  tosəvJ  vürlər  əmolə  gəlir. 
Sözlərə  seçici  miinasibot  formalaşmağa  başlaJ  yır,  onlar  yaşlıların  reaksiyası 
noticosindo  «eyib»  sözlorlo  «cyib  ol-тауап»  sözləri  nisboton  asanlıqla 

216 
111 
forqləndirirlor.  Balaca  oğlan  ve
1 
qızlarda  öz  cinsləri  haqqinda  tosovvürlər 
fonnalaşmağa başlayır. d 
Böyük məktəboqədor yaşlı uşaqlar artıq oğlan və qız anlayışlaJ ıından noinki 
geniş  istifado  cdir,  hom  do  «Sən  oğlansan,  ya  qız^  san?»  -  sualına  daha  doqiq 
cavab  verirlər.  Uşaqlann,  demok  olar  ki,  hamısında  cinsin  gcyim  və  bəzək 
xiisusiyyotlori,  bir  qismindo  iso  hotta  fiziki  olamotlori  haqqinda  nisboton  doqiq 
tosovvürlər omola golir. 
6  yaşında  özünü  göstərən  miihiim  xiisusiyyətlərdən  biri  uşaq-larda  «bədənin 
sxemi» haqqinda təsəvvürlərin fonnalaşması ilo olaqodardir. Miioyyon edilmişdir 
ki,  6  yaşından  sonra  corrahiyyo  yolu  ilo  bannağı,  oli,  ayağı  vo  s.  kəsilmiş 
pasientlorin,  demok  olar  ki,  hamisi  bodonin  miioyyon  bir  hissəsinin  çaımadığını 
duyuıiar.  Halbuki  6  yaşına  qodor  barmagi  vo  ya  oli  kəsilmiş  uşaqlarda,  cləce  do 
anadan  barmaqsız,  olsiz  vo  ya  ayaqsız  doğulmuş  adamlarda  belo  bir  duyğu 
müşahidə olunmur. Beloliklo do fantom duyğular 6 ya-şından sonra, yoni bodonin 
sxemi haqqinda tosovvürlor formala-şandan sonra omolo golir. 
Bodonin sxemi haqqinda təsəvvürlər forınalaşdıqca uşaq özü-nü todricon ətraf 
mühitdən ayırmağa və özünü sanki kənardan gör-məyə, öziinii perseptual 
(başqaları torofindon qavranılan) obyekti kimi fərqləndirməyo başlayır. 
Bu  zəmindo  uşağın  davranışı  nəzərə  çaфacaq  dorocodo  dəyij  şir  və 
mürokkəbləşir. Onun fəallığı artir. Balaca oğlan və qız intu- 
220 surotdo olsa 
da, 
başa 
düşür ki, 
о, özünü песо müşahido edirso, 
a 
adamlar 
da 
onu 
elo 
müşahidə edirlor. 5-6 yaşından başlaya-uşaqlaıda həya hissinin daha 
aydm şəkildə tozahiir etmosi 
do, rinci 
növbədə, onlann özlərini perseptual 
obyekt kimi fərqləndir-
si ilo 
əlaqodardır. 
Uşağın 
özünü mohz 
perseptual obyekt kimi fərqləndirməsi 
vo Ldonin 
sxeminin formalaşması onda həya zonalan haqqinda 
to-
vvürlərin formalaşması 
üçün olverişli şoraiq yaradır. «Yaxşı nə-. pis nodir?» mövzusunda uşaqlarla 
apanlan söhbətlor onların 'vaftq tosovvürlərini daha da dəqiqloşdirir. Valideyn 
«Раһапт у, eyibdir!», «Ога getmə, oğlanlar çimir!» kimi qısa, aydin, lakin osional 
boyalarla zəngin irad 
və 
tövsiyolərlə uşaqlarda yeni 
Iməlo 
golon həya hissino 
istiqamot verir. Bu zaman yaşlılar uşaq-I
ч т  
diqqotini daha çox davranış 
vo 
roftann monovi toroflorino 4b edirlor. «Раһапт gey, eyibdir!» omrinin oxlaqi 
monasi da 
■nohz 
bundan ibarotdir. 
Uşaqlar öz horokotlorinin monovi torofini dork ctdikco, onlann başlılarla 
vo 
yoldaşlan ilo qarşılıqlı miinasibotlori daha da mürək-löbləşir. Onlann iinsiyyot 
vo 
roftan  песо  deyorlor,  «monovi  me-
Cirlarİa» 
miioyyon  olunmağa  başlayır.  Bu 
baximdan kiçikmoktobli yoşı dövründə miihiim dəyişikliklor baş verir. 
Kiçik moktoblilərdo omolo gələn yeni xiisusiyyətlərdən biri refleksiya ilo bağlıdır. 
Onlar  özlərinin  fıkir 
vo 
oməllərinə  bir  növ  lionardan  baxmağa, 
öz 
horokot 
vo 
əməllorini başqalarının gözü ilo 'qiymotlondirmoyə başlayırlar. Bu əsasda 
da 
kiçik 
moktəblilərdə  fleksiya  formalaşır.  Refleksiya,  artiq  qeyd  edildiyi  kimi, 
özünüdorketmo prosesidir. Bu о demokdir ki, refleksiyanm yaranması ilo monlik 
şüurunun for-malaşmasmda kcyfıyyətcə yeni merhələ başlayır. Həmin mərhələ ио 
kiçik 
moktəbli yaşına təsadiif edir. 
Rcflcksiyanın  omələ  gəlməsi  ilə  kiçik  moktobli  özünün  fıkir  vo  əməllorini 
obyektiv  surotdo  tohlil  etmoyo  başlayır.  Onun  başqa  •damlarla  qarşılıqlı 
münasibotlorinin  xarakteri  dəyişir.  Bu  baximdan  qızlarda  hoya  hissinin 
özünoməxsus  tozahiir  formalan  haqqin-Ба  V.  A.  Suxomlinskinin  müşahideləri 
maraqhdır. O,  «Votəndaşm doğulmastv' kitabında  yazır: «Qızların 
vo 
oğlanların 
cinsi  yctişkən-liyinin  eyni  vaxtda  başlamaması  torbiyo  işini  hom 
do 
ona  goro 
yüngülloşdirir  ki,  qızlar  oğlanlardan  utamrlar.  Aşağı  sinifdə  uşaqlar  yayda  bir 
verdo  çimiıdilor;  gölün  sahilində  həvəslə  qaçır,  пот  qumdan  müxtoliJ'  tikintilər 
qurur,  suda  oynayırdılar.  Lakin  qı  üçüncü  sinfı  bitirdikdən  sonra  tokliyə  can 
atmağa  başladılar.  О  lanlar  qızlann  onlarla  bir  yerdo  çimmək  istəməmələrinin 
sobəb
: 
başa  düşmürdülər.  Oğlanlardan  biri  deyirdi:  «Siz  xudbinsiır  Qızlar  cavab 
vcrmirdilor, yalnız gülümsəyirdilər. Sanki oğlanl həiə dərk etmədikləri şeyi onlar 
başa  diişürdülər.  Qızlarda  analı  miidrikliyinin  məhz  belə  oyanması  tərbiyəni 
asanlaşdınr. 
Yeniyctməlik  yaşında  isə  qızların  oğlanlardan,  oğlanların  Г  qızlardan 
utanması adi haldır. Bəs, bunu nə ilə izah etmək olar?! 
Monlik şüuru sözün əsl mənasında yeniyetməlik yaşı dövründ fonnalaşır. 
Lakin o, birdən-birə əmolə gəlmir. Əvvolki yaş dövrlə^ rində körpə uşağın özünü 
güzgüdə tanıması, «bodəninin sxemini təşokkülü, refleksiyanın əmələ gəlməsi - 
bunların hamısı monlık şüurunun yeniyctmolik yaşı dövründo keyfıyyətcə daha 
yüksək in-kişaf mərhələsinə daxil olmasını sortlondirir. 
Kiçik məktoblidən forqli olaraq ycniyctmədə özünə, öz şə həyatına, 
şəxsiyyətinin xüsusiyyotlorinə maraq yarandıqca, özün qiymətləndirmə tolobati, 
özünü başqaları ilo miiqayiso etmok mey li xiisusi mona kosb edir. Bunun da 
noticosindo yeniyetmə ö üçün öz «Mən»ini bir növ kəşf cdir. Mənlik şüurunun 
formalaş: ğa başlaması və inkişafı yeniyetmənin biitiin psixi həyatına, on? tolim 
foaliyyotinin xarakterino, ətrafdakılara münasibətinə, yaşlı lar, yoldaşları vo 
monsub olduğu kollektivin iizvlori ilə qarşılıqlı münasibətlərinə öz təsirini 
göstorir. 
Yeniyetmədə  mənlik  şüurunun formalaşması onun öz davranı^ şını, özünün 
mənəvi keyfıyyətlərini, xarakter və qabiliyyətlorini dark etmosi ilo başlayır. 
Ilk  dövrlordə  yeniyctmənin  mənlik  şüurunun  əsasmı  başqa^  adamlann  - 
yaşlıların  (müollim,  valideynlor  və  qonşuların),  коПеЦ  tiv  iizvlorinin, 
yoldaşlarının  onun  haqqındakı  mülahizəlori  təşküj  edir.  Yaş  artdıqca  yeniyctmə 
öziinün  şəxsiyyətini  müstoqil  tohlil  etmoyo  və  qiymətləndinrıəyə  başlayır.  Bu 
baximdan  ycniyetmənin,  başqalarının  və  özünün  qiymotləndirmə  meyarlarına, 

 
oxlaq  normalanna  yiyələnməsi  onda  mənlik  şüurunun  fonrıalaşmasında  mühüm 
ohomiyyot kosb edir. 
Ycniyetmonin  öz  şəxsiyyətini  dork  etmosi  tədrici  xarakter  da-şıyır.  O, 
ovvolco  tolim  foaliyyotinin  icrası  ilə  bağlı  olan  keyfiyyət-ləri  (oməksevorlik, 
təkidlilik,  diqqotlilik,  soy),  sonra  başqa  adamlara  miinasibotlori  ifado  edon 
keyiiyyətləri  (yoldaşlıq  hissi,  həsiıq,  təmkinlik,  tərslik),  sonra  isə  özünə 
münasibəti  ifado  edən  yfiyyətləri  (təvazökarlıq,  özüno  tənqidi  yanaşmaq, 
yaltaqlıq,  lov-ıq)  və  nəhayət,  şəxsiyyətin  çoxcəhotli  münasibətlərini  ifado  on 
miirəkkəb  sintetik  kcyfiyyətlori  (şəxsi  ləyaqət,  şərəf  hissi,  nsipiallıq  vo  s.)  dork 
etməyə  başlayır.  Ycniyctmənin  mənlik  şüurunun  xiisusiyyotlorini  aydınlaşdırar-
I
LÜII 
bir  cohoti  aynca  qeyd  etmok  lazimdir.  Yeniyetməlik  yaşı  döv-fftndə 
özünüdərketmə tolobati xiisusi mona kosb ctso do, onun özü ^aqqındakı obyektiv 
biliklərinin  səviyyəco  aşağı  olmasi  diqqoti  telb  edir.  Yeniyctmənin  bir  çox 
hallarda  özünün  şoxsi  keyıiyyətlə-hni  diizgiin  tohlil  cdə  bilməmosinin  köklərini, 
birinci  növbədə,  mohz  burada  axtarmaq  lazimdir.  Bu  osasda  da  bozon 
ycniyetmonin iddia soviyyosi ilo kollektivdoki real mövqeyi arasinda, özünə mü-
nasibəti  ilo  başqa  adamlann  -  yaşlıların  vo  yoldaşların  ona  miinasibot  i  arasinda 
ziddiyyətdən nəşot edon münaqişələr meydana çıxır. 
Yeniyetmə  öz  davranış  vo  xiisusiyyotlorini  dork  etdikco,  onda  ozünütorbiyə 
tolobati  yaranir  ki,  bu  proscsdo  do  ayird  edilmiş  nii-mutio  vo  oxlaqi  etalon 
miistosna rol oynayir. 
İlk gonclik yaşı - monlik şüurunun yaranmasının tamamilo xiisusi morhələsini 
təşkil edir. 
Yuxarı sinif şagirdləri hoyati ohomiyyoti olan miixtolif suallar-la rastlaşırlar: 
«Мəп  kiməm?»,  «Monim  dünyada  yerini  nədən  iba-rotdir?»,  «Мəпə  ətrafdakı 
adamlar песо yanaşırlar?», «Моп özüm adamlara песо yanaşıram?». Bu vo başqa 
suallara  cavabın  axtanl-masi  gone  oğlan  vo  qızların  özünü  şəxsiyyət  kimi  dork 
etmosi, ozii-DÜ tosdiq etmosi prosesino çevrilir. 
 
§ 2. Мэп - obraz 
 
Моп  -  obrazın  əsasını  insanin  özü  haqqinda  biliklori  toşkil  edir.  I  akin  bu 
biliklor insan üçün hcç do adi xarakter daşımır. Onlar insanin özünə munasibotini 
ifado edir. Mon obrazin psixoloji baximdan ohomiyyoti do mohz bundan ibarotdir. 
Mon  -  obraz  mürəkkəb  hadisodir.  Golin,  gone  oğlan  vo  qizla-ra  belo  bir 
tapşırıq  verək:  özünü  20  sözlə  səciyyələndir.  Görəsən,  onlar  bu  adi  tapşırığı 
asanlıqla  icra  edo  biləcəklonni?  Təcrübə  gös-lorir  ki,  gone  oğlan  vo  qizlann  bir 
çoxu  bu  zaman  edddi  çotinliklo  rastlaşrrlar.  Onlann  bir  çoxu  7-12  sözdən  sonra 
bilmirlor  ki,  no  ct-ainlor.  Bu  о  demokdir  ki,  gone  oğlan  vo  qızların  özləri 
haqqındakı 
223  təsəvvürləri  bir  çox  hallarda  mohdud 
xarakter daşıyır, hətta bəz onlarda müəyyən 
ziddiyyətlər də özünü göstərir. 
İnsanda eyni  vaxtda üç  «Моп - obraz»  «real mən»,  «idcal mən» və  «sosial 
mən» mövcuddur. 
«R  e  a  1  m  ə  n».  İnsan  indiki  anda  özünü  necə  təsəvvür  edir?  özünün 
qabiliyyətlərini,  rollannı,  statusunu  necə  qavrayır?  O,  oslindo  necə  adamdır? 
«Real  mən»in  mozmununu  həmin suallar təş-kil  edir. Bu zaman  insan özünə  öz 
gözüylo baxır. O, özünün «real-mən»i ilə fəxr edə bilər; insanin özü haqqındakı 
bu  obrazı  başqa  adamlardan  gizlətməsi  də  mümkündür.  Bozi  hallarda  isə  «real 
mən» ətrafdakı adamlann insana verdikləri qiymətlərə uyğun gəl-mir. 
«I  d  e  a  1  m  ə  n».  Hor  bir  insanin  «real  mən»indən  başqa  həm  də  «ideal 
mən»i vardır. İnsan özünü necə görmək istəyir? Hansı keyfiyyətlərə yiyəlonmoyə 
çalışır?  «İdeal  mən»in  məzmununu  bıı  suallara  əsason  sociyyəlondirmok  olar. 
Admdan göründüyü kinıı. «ideal mən» insanin özü haqqinda ideallan ilə bağlıdır. 
Onun psı xoloji baximdan mənası da, birinci növbədə, bundan ibarətdir: insan öz 
«ideal  mən»ini  həyata  keçirmək  üçün  yollar  axtarır  vo  bu  sahodo  böyük  soy 
göstərir. İnsan özünütərbiyə ilə məşğul olarkən adoton özünün «ideal mon»indən 
çıxış cdir. 
İnsanın  şəxsi  keyfıyyətləri  çoxdur.  Görəsən,  bunlann  hamısı  onun  «ideal 
mən»ində oks olunurmu? Yox. Hər bir insanin yüksək qiymətləndirdiyi müəyyon 
keyfıyyətlər  vardır.  «İdeal  mən»do  məhz  bu  keyfiyyotlor  əks  olunur.  Tosadüfi 
deyildir  ki,  insan  özünü-tərbiyə  ilə  məşğul  olarkən  də  özündə  hor  hansı  bir 
keyfıyyəti  deyil,  mohz  yüksək  qiymətlondirdiklori  keyfiyyotlərin  formalaşması-
na xiisusi diqqət yetirir. 
«S о s i a 1 m ə n». İnsan həmişə özünə başqalarının göziiylə baxır. Başqa 
adamlar  onu  песо  görürlor?  О,  özünü  başqa  adamlara  песо  göstormək  istoyir? 
Necə horokot etso, başqa adamlar onu  yax-şı adam vo ya  mütoxəssis (müəllim, 
çilingər, həkim və s.) kimi ta-nıyarlar? Bu üç sual yaşından asılı olmayaraq insan 
üçün  böyük  ohomiyyoto  malikdir.  Axı,  bizim  hor  birimiz  insanlarm  icorisindo 
yaşayırıq  vo  istor-istəməz  özümüzə  onlann  gözüylo  baxmalıyıq.  Insanlann 
qarşılıqlı sosial tosiri prosesindo «sosial mən»in ohomiyyoti do mohz bundadır. 
Insan  başqa  adamlarla  iinsiyyoto  girorkon  adoton  özünün  «so-sial 
mən»indən çıxış edir: o, həmişo özünü başqa adamlara yaxşı 
ofdən  göstərməyə  çalışır,  özünün  «pis  əməllərini»  bclə  müxtə-
f 
ycdlarla 
pərdələyir; psixoloji «maskalardan» da bu məqsədlə is-"adə edirlor. 
İnsanın  «real  mən»i  onu  no  dorocodo  tomin  cdir?  Ətrafdakı  ımlar  onu  no 
dorocodo toqdir cdir vo ya boyonirlor? О özünün r hansi  bir kcyfıyyotini başqa 
adamlardan  no  dorocodo  gizlotmo-yo  çalışır,  о,  özünü  başqa  adamlara  песо 
(tutaq ki, yaxşı adam, osl müollim, elm adami vo ya varh adam) kimi göstərmok 

216 
113 
istoyir?  Bu  luallan  izah  etmodon  insanin  «sosial  mon»inin  mozmununu  aydin-
l.işdırmaq olmaz. 
Psixoloji  planda  real,  ideal,  sosial  «Моп»  birlikdo  mövcuddur.  <  Mar  bir-
birlorini bir növ tamamlayır vo zənginləşdirirlər. Lakin bozon real, ideal vo sosial 
«Mon»lor  arasinda  köklü  ziddiyyotlor  do  mıışahido  olunur.  Əgər  «real  mən» 
«ideal-mən»ə  uyğun  golmireo,  mesial  mon»  «real  mon»i  gizlotmoyo  xidmot 
cdirso,  insanm  özü  haqqinda  tosovvürlərində  özünəməxsus  çotinliklər  meydana 
çıxır. lick) hallarda insan adoton refleksiya yolu ilo bu uyğunsuzluqlan tohlil edir, 
bir növ onlann hamisi üçün «ümumi тохгос» taparaq nımafiq ziddiyyətləri aradan 
qaldırır. Bozon do bu cohot ona  mii-.-•>sv>r olmur. Xalq ifadosi ilo dcyilsə, «öz 
hoqiqi sifotini, simasim biiruzo verir». Yoni psixoloji maska insanin hoqiqi sifotini 
heç do lıonıişə pərdələyə bilmir. 
«Моп  -  obraz»ın  formalaşması  dialektik  prosesdir.  O,  muxtolif  ımıllorlə 
şərtlənir. İnsanda özü haqqinda təsəvvürlərin formalaş-masında horokot vo görmə 
duyğuları  miihiim  rol  oynayir.  insamn  o/ünü  qavramasimn  tosirli  vasitosi  kimi 
güzgünün  ohomiyyotini  ■yd  etmomok  olmaz.  Lakin  «Моп  -  obraz»ın 
formalaşmasının 
•sas 
monbəyini başqa adamlar - yaşlılar, həmyaşıd oğlan vo qız-lar 
təşkil edirlor. K. Marks göstərirdi ki,  «...insan olindo giizgii ilo vo  «Моп топот» 
deyon fixteçi  filosof kimi doğulmadığına göro,  o, ovvolco güzgüyə baxınmş  kimi 
başqa adama baxın>. 
İnsan  başqa  adamlar  vasitosilo  kişilik,  qadınlıq,  monovi  gozol-lik  vo  s. 
haqqındakı  etalon  vo  stcrcotiplərə  yiyəlonir,  başqa  adam-lan  vo  özünü 
qiymotlondirmoyi öyrənir. 

224 
114 
157-15 

226 
115 
15» 
 
/4 §3. Özitnüqiym.ıtLmdiınıo Ишщшаа 
 
Özünüqiymətləndirmo tennini iki sözdən - özünü və qiy ləndinnə 
sözlərindən omolə gəlnıişdir. Onun psixoloji mənası dındır: söhbət insanin özünə 
vcrdiyi qiymətdon, özünün ob; qiymətlondinnəsindən gcdir. 
İnsanın  özü  haqqındakı  təsovvürlərinin  formalaşması  bilav  tə 
özünüqiynıətlondinnə  ilə  bağlıdır.  İnsan  özü  özündə  hansı 
ce« 
hətlori 
qiymotlondirir?  Onun  üçün  bir  insan  kimi  miihiim  olan  hor  şeyi:  özünün 
qabiliyyətlorini,  mənəvi  keyfıyyotlorini,  omollorini,  öz  imkanlarını  vo 
perspektivlərini,  özünün  qarşılıqlı  miinasibotlori-ni,  qmp  və  kollektivdə,  başqa 
adamlar  icorisindo  tutduğu  ycri  qiymotlondirir  vo  s.  Bununla  yanaşı  miioyyon 
hoyati situasiyalarda, xüsusilo ailodo vo kollcktivdo insan öz üzorino mosuliyyot 
götiirüb  miihiim  biraddım  atdıqda,  konflikt  şoraiti  yarandıqda  vo  s.-do  özü-
nüqiymotləndirmə  xiisusilo  miihiim  ohomiyyot  kosb  cdir.  Aydin  mosolodir  ki, 
özünüqiymətlondirmo  miirokkob  prosesdir:  o,  öziinü-miişahido  vo  özünütohlil 
yolu ilo lonnalasir, bu zaman insan özüno adoton başqa adamlann göziiylo baxır, 
bir qayda olaraq. özünü on-larla miiqayiso edir. 
Psixoloji  cksperimentlordo  bu  cohot  həmişə  aydin  nozoro  саг»  pır.  Belo 
ckspcrimentlordon  biri  ilo  tanış  olaq.  Tutaq  ki.  iki  miixtolif  zavodda  bir  neço 
mühondis ştatı boşdıır. Homin vəzifəni tutmaq üçün birinci zavodda 5 nəfər - A., 
S.,  Ş.,  V.  vo  N.,  ikinci  zavodda  iso  4  nəfər-Q.,  P.,  Ə.  və  M.  orizə  vcrmişdilor. 
Gone  miihondislo-ro  ovvolco  miioyyon  blanklar  vcrilir  vo  miivafiq  suallara 
cavab  veflj  mok  toklif  olunur.  Suallar  clo  tərtib  olunmusdur  ki,  onlara  cavab 
veronlor oslindo özlərinin miioyyon keyiiyyotlorini qiymotlondirir-lər. 
Eksperiment  iki  variantda  -1-ci  zavodda  1  variantda,  2-ci  zavodda  II 
variantda арапһг. 
Aşağıda homin variantlar nəzərdon keçirilir. 
Gone  mühondislər  T.-ni  (I  variant)  və  İ.-ni  (II  variant)  gördiik-dən  sonra 
onlann  özlərino  vcrdiklori  qiymotlor  dəyişiləcokdirmi?  Eksperimentin  osas 
moqsodi do mohz homin mosoloni aydınlaşdır-maqdan ibarot idi. Bunun iiciin 
gone  mühondislorin  T.-ni  vo  İ.-ni  görmomişdən  ovvol  vo  görəndon  sonra 
doldurduqlan  özünüqiy-motlondirmo  blanklarmi  bir-biri  ilo  miiqayiso  ctmok 
lazimdir.