Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002


Şəkil 2. Psixologiya clminin öyrəndiyi saholər



Yüklə 5,14 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/44
tarix09.02.2017
ölçüsü5,14 Mb.
#7866
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   44

Şəkil 2. Psixologiya clminin öyrəndiyi saholər. 
 
Psixika  fəaliyyət  və  ünsiyyət  prosesində  müxtəlif  formalarda  tozahür  cdir. 
Onlann  mahiyyəti  nədon  ibarətdir?  Bu  sual  psixologiya  elminin  fəlsəfi 
problcmləri ilə əlaqədardır. 
 
2. Psixi hadisələr obyektiv aləmin 
subycktiv inikası kimi 
Та  qədimdən  psixika  haqqında  iki  təlim  -  materialist  və  idealist  təlim 
vardır. Psixologiyanın bir elm kimi inkişafı əsasən materialist təlimin inkişafı ilə 
bağlı olmuşdur. 
Həmin  fəlsəfəyə  görə  p s i x i k a   o b y e k t i v   a   1   ə   - m i n   
s u b y e k t i v   i n i k a s ı n d a n  i b a r ə t d i r .  
Golin,  evvəlcə  «obyektiv  aləm»  termininə  diqqət  edək.  «Ob-yektiv»  sözü 
«obyekt»  sözündən  omələ  gəlmişdir.  Obyekt  (latınca  -  obyectum)  cisim, 
predmet demokdir. Psixologiyada «obyekt» sö-zünün özürıəməxsus monası var: 
insanın  fəaliyyət  prosesində  bila-vasitə  iş  gördüyü,  təsir  göstərdiyi  cisimləro 
«obyckt»  deyilir.  «Ob-yektiv»  sözü  isə  fəlsəfı  termindir.  Onun  başlıca  mənası 
bundan  iba-rətdir:  predmetlor,  subyektdən  kənarda  və  ondan  asılı  olmayaraq 
mövcuddur.  Fəlsofədə  «obyektiv  alomi»,  «obyektiv  reallığı»  gös-lərmək  üçün 
materiya kateqoriyasından istifadə olunur. 
Inikas - materialist idrak nəzəriyyəsinin əsas prinsipidir. İnikas nədir? - 
İnikas materiyanın ən ümumi xassəsidir. İnikas dc dikdə, iki obyektin qarşılıqlı 
təsiri prosesi və onun noticəsi no/or- 
12 də tutulur. Bu zaman həmin obyektlərdən birində əmələ gələn də-yişikliklor 
о birinin təsiri ilə şərtlənir və sonuncunun strukturuna uyğun olur. Gəlin 
fıkrimizi çox sadə bir misal - güzgü misalı əsa-sında izah edək. Tutaq ki, A (һəг 
hansı bir adam) saçmı düzəltmək üçün V-уө (güzgüyə) baxmalıdır. V-nin 
qarşısında dayananda, onun V-də oksi (şokli) alınır. Bu, mexaniki inikasdır, 
lakin bunun-la belə inikas üçün səciyyəvi olan ən ümumi xüsusiyyətlər həmin 
misalda da aydın nəzərə саф1г. Onları aydınlaşdıraq. 
1.
 
Əgər A olmasaydı V-də onun əksi alınardımı? Aydın məsə-lədir ki, əks 
olunan, yəni A - birincidir, əks edən, yəni V-dəki şə-kil ikincidir. 
2.
 
Əks edənlə əks olunan arasında səbəb asılılığı mövcuddur. A, məsolən, 
sağa dönəndo V-doki şokil də dəyişir. 
3.
 
V-dəki  şəkil  A-ya  oxşayırmı?  Bəli,  oxşayır.  Bu,  о  deməkdir  ki,  əks 
edənlə  əks  olunan  arasında  oxşarlıq  mövcuddur.  Onlardan  biri  digərinin 
surətidir,  şəklidir,  obrazıdır.  (Fəlsəfı  ədəbiyyatda  bu  cəhəti  təhlil  cdərkən 
adckvatlıq, izomorfizm vo homomorfızm ter-minlərindən istifadə olunur.) 
Görəsən,  obyektiv  aləm  insanm  da  başında  güzgüdə  olduğu  kimi  əks 
olunurmu?  Nəzordən  keçirdiyimiz  xüsusiyyətlər  inikasın  bütün  formaları  üçün 
Psixi I 
xassələr 

 
səciyyəvidir,  lakin  cansız  təbiətdə,  bitkilər  aləmində,  heyvanlarda  və  nəhayət, 
insanlarda inikas kcyfıyyətcə müxtəlif formalarda özünü göstərir. 
Güzgü misalı mexaniki inikasa aid misaldır. Cansız təbiətdə inikas passiv 
xarakter  daşıyır:  cansız  aləmdə  bir  cisimdə  о  birisinin  təsiri  ilə  əmələ  gələn 
dəyişikliklərdən cisimlərin özləri istifadə  et-mirlər.  Canlı alemdə  isə  onlardan 
artıq  özünü  hifzetnıə,  özünü  tən-zimetmə  məqsədilə  istifadə  olunur.  Sinir 
sisteminin yaranması və təkamülü ilə birlikdə sözün əsl mənasında psixi inikas 
əməlo gəl-məyə  və inkişaf etməyə, orqanizmin otraf mühitə bolədləşməsin-do 
və öz davranışını tonzim etmosindo mühüm rol oynamağa baş-layır. 
Yəni  psixika  xüsusi  surətdə  təşəkkül  ctmiş  materiyanın  xassə-sidir.  Bir 
mühüm  cəhətə  diqqət  edin:  psixika  materiyanın  substan-siyası  (latınca  - 
substantia  mahiyyət deməkdir) deyil,  xassəsidir. Həm də  hər cürə  materiyanın 
deyil,  ancaq  xüsusi  surətdə  təşkil  olunmuş,  yəni  üzvi  materiyanın  -  beynin 
xassəsidir. 
Deməli, yüksək teşkil olunmuş materiyanın xassəsi, beynin 
13  funksiyası  olmaq  etibarilə  psixika 
inikasın  xususi  formasi  kimi  mcydana 
çıxır. 
Beyin müxtəlif üzvlərin clə mürəkkob sistcmidir ki, onlann fə-aliyyəti ali 
heyvanların və insanın psixikasım şərtləndirir. 
Psixika reflektor (latınca reflexus - əks olunan deməkdir) xarakter daşıyır. 
Biz hər hansı bir cismi qavrayanda və ya nə barədə isə düşü-nəndə burada 
hansı  sinir  hüceyrəlorinin  iştirak  etdiyini  adəten  hiss  etmirik.  Bundan  başqa, 
neyrofızioloji  proseslor  psixi  proscslərdə  təmsil  olunmurlar,  yəni  bizim 
başımızda  əmələ  gələn  surətlərdə  neyrofızioloji  proseslor  deyil,  cisim  və 
hadisəlorin  xüsusiyyətlori  -rəngi,  forması,  həcmi,  başqa  cisim  və  hadisələrlə 
qarşılıqlı olaqəsi və s. əks olunur. İdealistlor həmişo bu faktdan istifadə edorək 
psixi  hadisələri  cisimsiz  (yəni  beyinlo  olaqosi  olmayan)  hadisələr  kimi 
xarakterizo  etmiş,  xüsusi  cisimsi/.  ruhi  aləmin  mövcud  olduğu-nu  irəli 
sürmüşlər. Lakin bu idealist fıkirlərin səhv olduğunu başa düşmək çox asandır: 
beyində  zədəlonmə  olan  kimi  psixi  həyat  da  dərhal  pozulur.  Bu  fakt  empirik 
surətdə  insanlara  çoxdan  molum-dur.  El  içində  deyirlər  ki,  uşağın  başına 
vurmazlar.  Bu  təsəvvürlər  nə  qədər  bosit  olsa  da,  psixikanın  beyin  xassəsi 
olduğunu əks etdi-rir. 
Psixika  haqqında  elmi  tosəvvürlorin  formalaşmasında  tobiət-şünaslıq 
mühüm rol oynamışdır. 
1.
 
Müasir təsəvvürləro görə, psixi funksiyalar beyin sahələri-nin birgo işi 
sayəsində  həyata  keçirilən  funksional  sistemlor  (P.  K.  Anoxin)  kimi  fəaliyyət 
göstərir. Onun sistem təşkil edən mərkozi aınili işin noticosi və ya meqsədi ilə 
bağlıdır.  Bu  zaman  beyindo  baş  verən  müxtəlif  proseslor  funksional  cəhətdən 
məhz işin noticosi və ya məqsədi ilə uzlaşırlar. 
2.
 
Psixi inikasın iki tərəfi - mezmun və forması vardır. Tutaq ki, xarici tuı 
istlor Qız qalasına heyran-heyran tamaşa cdirlər. Gəlin, bu proscsi yuxarıda tanış 
olduğumuz işarələrlo ifadə edək: 
A  (Qız  qalası)  V-yə  (turistlərə)  tosir  göstərir:  Qız  qalasına  bax-dıqca, 
onlarda  bu  abide  haqqında  müəyyən  təəssürat  yaranır.  Biri  dcyir  ki,  «bu  çox 
orijinal abidədir», başqa birisi deyir:  «mən dün-yanın çox ölkosində olmuşam. 
Belə  ozomətli  Qız  qalası  görməmi-şəm»  və  s.  Bu  о  deməkdir  ki,  Qız  qalası 
müəyyən  psixi  proseslor  şəklində  turistlorin  başında  əks  olunur.  Qarşıya  sual 
çıxır: psixi inikasın (bizim misalımızda turistlərdo Qız qalası haqqında yaranan 
14 təəssüratın) mozmununu no toşkil edir? Bu sualın cavabı aydındır: turistlərdə 
yaranmış təəssüratın mozmununu Qız qalası abidəsi təş-kil edir. Əgər bu faktı 
ümumiləşdirsək, aşağıdakı nəticoni çıxara bilərik: psixi inikasın mozmununu 
obyektiv aləm təşkil edir. Lakin biz bu prosesi birtərəfli şəkildə təhlil ctsək (A - 
V-уө təsir edir), inikasm mozmununu (yəni A-dan asılı olan cohətlori) onun 
forma-sından (yəni V-dən asılı olan cəhətlərdən) təcrid etmiş olarıq. 
Yenə  do  yuxarıdakı  misala  qayıdaq:  tutaq  ki,  turistlərdən  biri  riyaziyv.  , 
ıüəllimi,  о  birisi  isə  mcmardır.  Görəsən,  Qız  qalasına  baxarkən  onların  hor 
ikisində eyni təəssürat yaranacaqmı? Şübhə-siz ki, memar xüsusi biliklərə malik 
olduğu  üçün  Qız  qalası  abido-sində  riyaziyyat  müəllimindən  çox  şey  görəcək, 
çox xüsusiyyət forqlondirəcəkdir. Biz psixi inikasın xüsusiyyətlərini təhlil cdər-
kən, bu cəhəti песо nəzərə ala bilərik? 
Psixologiyada  tanış  olduğunıuz  faktı  ifado  etmok  üçün  subyekt 
anlayışından  istifadə  olunur.  Subyekt  dedikdo  obyektiv  aləmi  dərk  edən  və 
dəyişən insan nozərdə tutulur. İnsan özünün həyat fəaliy-yoti prosesindo subyekt 
kimi  formalaşır  və  inkişaf  cdir.  İnsanm  hə-yat  fəaliyyətinin  əmok,  idrak  və 
ünsiyyət  kimi  müxtəlif  sahələri  vardır.  Bu  mənada  psixologiyada  insan  əmək, 
idrak və ünsiyyət subyekti kimi öyrənilir. İnsanın iş gördüyü müxtəlif cisimlorlə, 
yəni  obycktlərlə  qarşılıqlı  əlaqəsi  nəzərdən  keçirildikdə  subyekt  anlayışından 
istifadə olunur və bu əlaqə subyekt (S) və ob-yekt (O) olaqosi kimi təhlil olunur. 
Gəlin. indi də «subyektiv inikas» ifadəsinə diqqət yetirək. «Subycktiv» sözü 
«subyekt» sözündən omələ golmişdir. Onun psixoloji mənası aydındır: obyektiv 
alom  kimin  başında  oks  olunur?  -Subycktin.  Məsələnin  mahiyyəti  ondan 
ibarotdir  ki,  psixi  inikas  mexaniki  inikasdan  (güzgü  misalını  xatırlayın)  köklü 
surətdə  fərqlonir:  mexaniki  inikasdan  fərqli  olaraq  obyektiv  aləm  insanın 
başında  oks  olunur,  həyat  fəaliyyoti  subyekti  kimi  onun  bütün  özü-nəmoxsus 
insani  xüsusiyyotləri  -  təlobatları,  maraqları,  hoyal  möv-qeyi  vo  s.  psixi inikas 
proseslərində  bu  və  ya  digər  dərəcədə  təza-hür  edir.  Bu  о  deməkdir  ki, 
p s i x i k a   o b y e k t i v   a   1   ө   - m i n     s u b y e k t i v  
i n i k a s ı d ı r .  

 
Subyektivlik psixikanın ümumi xarakteristikasıdır.  Deməli, psixi inikasın 
subyektiv  xarakter  daşıdığını  qcyd 
edende, 
onun  məzmunu  (psixikanın 
mozmununu  obyektiv  alom  teşkil  edir)  deyil,  cərəyan  etmə  forması  nəzərdo 
tutulur. 
Beləliklə, aydın olur ki, 1) psixika beynin xassəsidir; 2) psixika obyektiv 
aləmin subyektiv inikasıdır. 
Bu  iki  müddəa  bir-birilo  üzvi  şəkildə  bağlıdır.  Onları  birlikdə  aşağıdakı 
kimi  ifadə  edə  bilərik:  p s i x i k a   b e y i n d ə   o b y e k t i v  
a l o m i n  s u b y e k t i v  s u r ə t i  k i m i   ө m ө 1 ө  g ө 1 i r . 
Gəlin, indi də  yuxarıda  tanış  olduğumuz  sadə  tərifı (psixologi-ya-psixika 
haqqında elmdir) bu baxımdan nəzərdən keçirib dəqiq-ləşdirək. Onda aşağıdakı 
tərif alınar:  psixologiya  beyində  obyektiv alomin subyektiv  suroti kimi əmələ 
gələn psixika haqqında elmdir. 
Bu  tərif  birinciyə  nisbəton  dəqiqdir,  lakin  biz  onu  hələ  osas  torif  kimi 
qəbul  edə  bilmorik.  Nə  üçün?  Tanış  olduğumuz  tərifdə  psixikanın  mahiyyəti 
dəqiq  ifadə  olunsa  da,  psixologiyanın  predmeti  ümumi  şəkildə  qeyd  edilir. 
Qarşıya  haqlı  olaraq  sual  çıxır:  psixologiya  psixikanın  hansı  cəhotlərini 
öyrənir?  Bu  məsələni  ay-dınlaşdıraq.  Tutaq  ki,  auditoriyanın  qapısını  kimsə 
qəfıldon açdı. Bu zaman bəzi toləbəlorin diqqoti asanlıqla yayınır. Onlar qapını 
açan  adama  baxırlar.  Yaxud  qız  sevdiyi  oğlanı  görəndə  utanır:  ya-naqları 
qızarır,  çaşır,  sözləri  aydın  tələfmz  edə  bilmir...  Bunlardan  hər  biri  ayn-
aynlıqda psixoloji fakt hesab olunur. Hər hansı bir elm, песо deyərlər, faktsız, 
fakt yığmadan yaşaya bilməz. Lakin, bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, elm 
üçün  bütün  faktlar  eyni  dorocodə  ohomiyyotli  deyildir.  Elm  öyrənilən 
hadisələrin mahiy-yətinə  nüfuz etmək imkanı verən faktlarla əməliyyat aparır. 
Psixologiya  elmində  psixi  həyatı  keyfıyyət  və  kəmiyyət  cəhətdən  xarak-terizə 
edən  yüzlərlə  faktlar  müəyyən  edilmişdir.  Deməli,  psixoloji  faktı  biz  hom 
keyfıyyət,  hom  də  kəmiyyət  baxımmdan  xarakterizə  edə  bilərik.  Yuxarıdakı 
misalı  xatırlayaq:  tutaq  ki,  qapı  açılarkon  təlobələrdən  A  və  B-nin  diqqoti 
yayındı.  A  bir  saniyə  qapıdakı  adama  baxıb  mühazirə  dəftərindəki  yarımçıq 
qalmış  cümləni  davam  etdirməyə  başladı.  В  isə,  песо  deyərlər,  işini-gücünü 
buraxıb xey-li müddət (mosələn, 10 saniyə) həmin adama baxdı. A-nın diqqəti-
nin 1 saniyo, B-nin diqqətinin iso 10 saniyə yayınması müvafıq psixoloji faktın 
kəmiyyət  xaraktcristikasıdır.  Lakin  təsəvvür  etdiyimiz  psixoloji  faktlar 
keyfıyyət  cəhətdən  də  bir-birindən  fərqlənirlər:  məsələn,  A-nın  diqqoti  ani 
yayınsa  da,  o,  özününəzarətlə  müşayiət  olunur.  B-do  isə  diqqətin  nəzarət 
funksiyası  zəif  olduğuna  görə  o,  mühazirə  şəraitində  asanlıqla  başqa  cismə 
yönəlir. Bu, haqqında danışdığımız psixi faktın keyfıyyət xarakteristikasıdır. 
Göründüyü  kimi,  psixoloji  faktı  kəmiyyət  cəhətdən  xarakteri-zo  edondo, 
adətən, insanın hər hansı bir qıcığa ncçə milli saniyə ər-zinda cavab verdiyini, 
bu  və  ya  digər  əməliyyatı  neçə  saniyə  ərzin-də  icra  etdiyini,  neçə  səhvə  yol 
verdiyini  və  s.  nəzərə  alırlar.  Əgər  biz  hər  hansı  bir  psixi  prosesin 
xüsusiyyətlorini aydınlaşdınnqsa, bu, psixi faktın keyfıyyət xarakteristikasını əks 
etdirir. 
Psixoloji  faktın  müəyyən  olunmasının  əhəmiyyəti  böyükdür.  Əbəs  yerə 
demirlər  ki,  fakt  alimin  qanadıdır.  Lakin  bununla  yana-şı,  psixoloji  fakt  no 
qədor mənalı olursa-olsun, elm təkcə onları təs-bit və təsvir etməklə məhdudlaşa 
bilməz. Elm onları izah etməli-dir. Fikrimizi korrektura sınağı adlanan metodika 
ilə apanlmış bir tədqiqatın materiallanna əsasən aydınlaşdıraq. 
Tədqiqat 12 yaşlı  normal və  oliqofren (yunanca  - oliqoş  -  az, phren  - ağıl 
sözlorindən  əmələ  gəlib  ağıldankəm  deməkdir)  uşaq-lar  üzərində  beş  seriyada 
aparılmışdır. 
Birinci  scriyada  uşaqlara  motbəədə  çap  olunmuş  bir  səhifəlik  mətn 
verilmişdi. Mətn monasız  «sözlərdən» ibarət idi. Uşaqlara mətni oxumaq təklif 
olunmuşdu:  onlar  hər  dəqiqədən  bir  siqnal  ve-riləndə,  həmin  saniyədə  baxdığı 
«s» və «v» hərflərinin üstündə işarə qoymalı idilər. 
Tədqiqatın  nəticəsində  məlum  oldu  ki,  oliqofrenlər  nəzərdən  keçirilon 
sətirlorin  miqdarına  görə  normal  uşaqlardan  gcri  qalır  və  daha  çox  sohvo  yol 
verirlər. 
Tədqiqatın ikinci seriyasında uşaqlara mənalı mətn - kiçik he-kayo verildi. 
Onlara  birinci  scriyada  olduğu  kimi,  motni  nəzərdən  keçirmək  və  siqnal 
vcrildikdo «s» və «v» hərfləri üzərinə işarə qoymaq tapşırıldı. 
İlk  baxışda  nə  qədər  toəccüblü  görünso  do  bu  zaman  əks  notice  alındı. 
Normal uşaqlar сох, oliqofrenlər isə nisbətən az səhvə yol vermişdilər. Sonrakı 
tədqiqatlarda (111, IV və V seriyalar) da eyni nəticə alındı. 
Aydın məsolodir ki, belə ziddiyyətli psixoloji faktları öz-özlü-yündə təsvir 
etməklə, onların mahiyyətini aydınlaşdırmaq mümkün deyildir. 
Hər  bir  clmin,  о  cümlədən  psixologiya  clminin  başlıca  moqsə- 
di  öyrəndiyi  proses  və  hadisələrin  tabe  olduğu  obyektiv  qanunları 
müəyyən  etməkdon,  açmaqdan  ibarətdir.  Hər  hansı  bir  ЫИк  sahəsi 
ancaq bu zaman əsl elmə çevrilir. 
 
Psixoloji faktlar qanunauyğıin xarakter daşıyır, müvafıq şərait 

 
olduqda 
onlar 
hər 
dəfo 
zəruri 
surətdə 
müşahidə 
edilir. 
Yuxandaki 
todqiqatı 
harada 
vo 
hansı 
uşaqlarla 
aparsaq, 
eyni 
notico 
ahnacaqdir.  
Bu, 
birinci 
növbədə, 
onunla 
bağlıdır 
ki, 
normal 
uşaqlar 
özlərini  
mətni 
oxumaqdan 
saxlaya 
bilmir: 
onlar 
mətnin 
məzmununa 
fikir  
verdiklori 
üçün 
diqqətləri 
yayınır 
vo 
daha 
çox 
sohvo 
yol 
verirlər. 
Halbuki 
oliqofren 
uşaqlar 
onlara 
verilən 
təlimata 
kor-koranə 
omol 
edir, 
təcrübənin 
gedişində 
mətnin 
(hekayənin) 
məzmunu 
ilə 
ma- 
raqlanmır 
vo 
buna 
görə 
do 
normal 
uşaqlara 
nisbətən 
az 
səhvə 
yol  
verirler. 
:
* LPı^ 
Psixi  həyatın  elmi  tohlili  psixi  faktlann  öyrənilmosini,  onların  əmələ  gəlməsi,  formalaşması  və  inkişafı 
qanunauyğunluqlannın, başqa sözlə, tabe olduqları psixoloji qanunların müəyyon olunma -sını nəzərdo tutur. 
Kəşf olunmuş və dəqiq formulə edilmiş psixoloji qanunlar el mi nəzəriyyonin «nüvəsini» təşkil edir. Onlar dəqiq montiqi 
müha-kimələr  və  hesablamalar  yolu  ilə  bu  və  ya  digər  psixi  hadisənin  in -kişaf  meylini  qabaqcadan  müoyyən  ctmək,  onların 
qarşılıqlı əlaqo-sini aydınlaşdırmaq və bu əsasda da həm nəzəri. həm do praktik məsələlərin həlli yolunu tapmaq imkanı verir. 
Psixi  foaliyyətin  m e x a n i z m l ə r i n i n   öyrənilmosi  də  mühüm  məsololərdon  biridir.  Psixi  həyatın 
qanunauyğunluqları haqqındakı biliklər öz-özlüyündə holə bu məsələni aydınlaşdırmaq imkanı vermir. Halbuki biz  һəг dofo psixi 
həyatın qanunauyğunluq-lannı təhlil edərkən istər-istəməz onun mexanizmlərinin aydınlaş-dırılması zorurəti ilo qarşılaşırıq. 
Psixi foaliyyətin mexanizmləri bu və  ya digər psixi proscsi hə-yata kcçirən konkret anatomik-fizioloji aparatın işi ilə də 
bağlıdır.  Təsadüfı  deyildir  ki,  bu  mülıüm  məsələ  ilə  uzun  müddət  fizioloq -lar  məşğul  olmuşlar.  Lakin  bu  sahodə  aparılmış 
fizioloji todqiqatlar öz məntiqinə görə müəyyən psixoloji mosəlolorin həllini nəzərdə  
 
 
Elmi-tcxniki  təroqqi  dövründə  müxtolif  clmlərin,  x üsusilə  bio-fızika,  biologiya,  nevrologiya,  neyrocərrahiyyo, 
kibernetika və s. inkişafı ilə əlaqodar olaraq psixi fəaliyyətin mexanizmlorinin öyre -nilməsi sahəsində do yeni imkanlar açıldı. 
Bu şəraitdə psixi foaliy-yətin mexanizmləri məsoləsi ilo bilavasitə psixoloqların məşğul olması zərurəti meydana çıxırdı. Elmin 
inkişafı baxımından bu ta-mamilə qanunauyğun hal idi: psixi foaliyyotin mexanizmləri mosə-ləsinin müxtəlif elmlər tərəfındən 
öyronildiyi bir şoraitdə onların səyini birləşdirmək lazım idi. Müasi r psixologiya bu məsələyə bö-yük ohəmiyyət verir. О başqa 
elmlorlə  (fıziologiya,  biofızika,  bio-kimya,  kibernetika  və  s.  ilə)  birlikdə  psixi  fəaliyyətin  mexanizmlə-rini  öyrənir.  Hətta  son 
zamanlar psixologiya, təbabət (nevrologiya, neyrocorrahiyyo) və fizi ologiyanın hüdudlarında psixologiya elmi-nin yeni sahəsi 
-  neyropsixologiya  əmələ  gəlmişdir.  Neyropsixolo-giya  baş  beynin  lokal  zədələnmələrinə  aid  materiallar  əsasında  ali  psixi 
funksiyaların beyin mexanizmlərini öyrənir. 
Deməli,  p s i x o l o g i y a   b i r   e l m   k i m i   p s i x i - k a n ı n   f a k t l a r ı n ı ,   q  
a   n   u   n   a   u   у   ğ   u   n   1   u   q   1   а   г   ı   n   ı   v o     m   e   x   a   n   i   z   m   1   ө   r   i   n   i  
ö y r ə n i r .  
Biz  bu  cohoti  nozoro  alsaq  psixologiya  elmino  daha  doqiq  torif  vero  bilorik:  P s i x o l o g i y a  
b e y i n d o   o b y e k t i v  
a l o m i n   s u b y e k t i v   s u r o t i   k i m i   ə m ə l o   g o -
I o n  
p s i x i k a n ı n  
f a k t l a r ı ,  
q a n u n a u y ğ u n - l u q l a r ı  
v o  
m e x a n i z m l o r i  h a q q i n d a  e l m d i r .  
Bu tərifdə nozori ohomiyyoto malik olan üç mühüm sual özü-nün aydın ifadəsini tapmışdır. 
1-
 
ci sual. Psixologiya no haqda elmdir? Cavab:    Psixologiya psixika haqqinda elmdir

2-
 
ci sual. Psixika nodir? 
Cavab:    Psixika obyektiv gercokliyin subyektiv surotidir

3-
 
cii sual. Psixologiya psixikanın hansı cəhətlərini öyrənir? Cavab: 
Psixologiya psixikanın faktlarını, qanunauyğunluqlarını 
vo mexanizmlorini vo təzahür xüsusiyyotlorini öyrənir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3. Psixi inikasın təkamülü haqqinda 
 
 
 
 
Psixikanın  əmələ  gəlməsi  materiyanın  hərəkətinin  bioloji  for-
masının təşokkülü ilə bağlıdır. Həyat təbiətin inkişafının keyfiy- 
yətcə yeni mərhəlosidir. 
Canlı  materiyaya  keçid  zamanı  onun  hərəkət  formaları  da  key-
fıyyətcə dəyişir. Çünki inikasın forması materiyanın varlıq forma-sından 
asılıdır. Cansız tobiotdo hərəkət cisim və ya maddələrin mexaniki, fıziki 
və  ya  kimyəvi  şəkildə  qarşılıqlı  tosiri  kimi  meydana  çıxır.  Yalnız  canlı 
materiyaya  bioloji  inikas  formaları  xasdır,  onun  ilk  əlamoti 
qıcıqlanmadan ibarətdir. 
19 

 
Canlı  orqanizmin  -  bitki  və  heyvanların  biotik  (bioloji  cohot-dən 
əhomiyyətli)  təsirlərə  cavab  vermə  qabiliyyətinə  q  ı  с  ı  q  -1  a  n  m  a  deyilir. 
Qıcıqlanma  elementar  fonnada  hələ  birhüceyrə-li  orqanizmdo  özünü  göstərir: 
onlar mühitin təsirinə seçici səciyyə daşıyan hərokətlə cavab verirlər. 
Mühitin təsirinə seçici surətdə cavab vermək nə deməkdir? Tutaq ki, xarici 
aləm  canlı  orqanizmə  biotik  və  abiotik  (bioloji  сө-hətdon  əhəmiyyətsiz  və  ya 
zərərli) tosir göstərə bilər. Birinci hal-da canlı orqanizm qıcığa  yaxınlaşır, ikinci 
halda  isə  ondan  uzaqla-şır.  Bunu  başa  düşmok  üçiin,  gəlin,  cansız  təbiətdə 
inikasın xüsu-siyyotlərini yada salaq. 
Cansız təbiətdə inikas yalnız xarici təsirlorin giicü və xarakte-rindən asılıdır. 
Məsələn,  qayalann  aşılanmasını  xatırlaym:  dəniz  tərofındən  yuyulan  qaya  suya 
müəyyən  müqavimət  göstərir  -  dal-ğalar  qayaya  dəyib  parçalanır,  lakin  tədricən 
qaya da dağılır. Can-sız təbiətdəki inikasın bütün formalarında biz bu xüsusiyyəti 
görə bilorik. Halbuki canlı materiyada inikas keyfiyyotcə yeni xüsusiy-yətlər kəsb 
cdir.  O,  yalnız  xarici  təsirlərin  gücü  və  xarakterindən  deyil,  həm  də  orqanizmin 
d a x i l i  v o z i y y ə t i n d ə n  (tutaq ki, ас və tox olmasından) asılı olur. 
O, acdırsa, qidaya yaxınla-şır, toxdursa, yerindən tərpənmir vo ya ondan müxtəlif 
formalarda  uzaqlaşır.  Bu  о  demokdir  ki.  hər  bir  canlı  orqanizm  bütün  xarici  qı-
cıqlara seçici (foal) münasibət bəsləyir. onda y e n i  x a s s ə  
-   ö z ü n ü t ə n z i m e t m o   x a s s ə s i   nəzərə  çarpır.  Baş-qa  sözlə, 
bioloji inikas Ö7üniin ilk sadə formalarından başlayaraq foal xarakter daşıyır. 
Təkamül prosesində heyvanlarda qıcıqlanmanın yeni fonnası -h ə s s a s 1 ı q 
meydana  çıxır.  Heyvan  biotik  tosirləri  daha  adek-vat  surətdə,  məsələn,  iyino, 
ronginə  və  ya  formasına  görə  fərqlən-dirmeyə  başlayır.  Bu,  artıq  sadə  fonnada 
duyğunun əmələ gəlmə-si demokdir. 
Beləliklə, uzunmüddotli təkamül proscsindo psixika əmələ go-lir və tədricən, 
o, müxtolif fomıalarda - duyğu, qavrayış, hafızə və s. psixi proseslor kimi təzahür 
ctmoyə başlayır. 
Psixikanın f i l o g e n e z d o   (yunanca phule - növ, genesis 
-  doğulma,  mənşə  deməkdir),  yəni  təkamül  prosesində  əmolə  gəl-məsi  və 
inkişafı  mürəkkob  və  çoxcəhotli  prosesdir.  O,  müxtolif  amillərlo,  xiisusilo 
mühitin təsirlori vo sinir sistcminin təkamül və inkişafı ilə bağlıdır. 
Canlı  orqanizmin  mövcudluğu  mühitin,  həyat  şəraitinin  təsirlo-ri  ilə 
şərtlənir, onunla təyın olunur. 
Sadə  bir  misal  göstərək:  mühitdə  temperatur  yüksəldıkdo,  orqanizmin 
kimyəvi reaksiyalarının sürəti artır, aşağı düşdükdo iso azalır. Heyvanlann hamısı 
eyni  cür  hərəkət  edirmi?  Şübhəsiz  ki,  yox.  Birhüceyrəli  orqanizmlər  bu  zaman 
məhv  olur.  Halbuki  Ш  сох  isti  havada  xortumu  ilə  üstüno  su  çiləyir,  ağaclann 
kölgəsindo giz-lonon  meymun hotta özü üçün  serin  ycr düzəldir.  Bos, bu no ilo 
olaqədardır? 
Gəlin  bir  məsələyə  diqqət  yctirək:  ilk  baxışda  adama  elə  gəlir  ki,  eyni  bir 
yerdə  -  Qızılağac  qoruğunda  vo  ya  Altıağac  meşələrin-də  yaşayan  müxtəlif 
heyvanlann  mühiti  eynidir.  Halbuki  hcyvanla-rın  növündon,  cinsindon,  inkişaf 
səviyyəsindon asılı olaraq eyni bir qıcıq biri üçün biotik ohəmiyyot kəsb cdir, о 
biri üçün isə tamami-lə əhəmiyyotsizdir. 
Biz onların həyat  şəraitində ciddi forqlərə rast gəlirik. Bu, birinci növbədə, 
ondan  ıroli  gəlir  ki,  hər  hansı  bir  qıcıq  heyvanlann  hamısı  üçün  eyni  dərəcədo 
biotik qıcıq dcyildir. Tulaq ki, ət biri üçün biotik ohəmiyyət kəsb ctdiyi halda, о 
biri  üçün,  tamanıilo  əhəmiyyotsizdir.  Onların  yaşayış  tərzi  do  bir-birindən 
forqlonir.  Biri,  məsələn,  mcymun  ağacda  yaşayır,  başqasının,  tutaq  ki,  quşla-rın 
həyat  torzi  iso  tamam  basqadır.  yaxud  delfın  suda  yaşayır.  On-ların  bədən 
quruluşunun  da  ohomiyyəti  az  dcyildir.  Burada  başqa  amillorin  do  ıolunu  qcyd 
ctmok olar. 
Lakin  heyvanlann  davranışının  psixoloji  baxımdan  tohlili  əsas-lı  surotdə 
göstorir  ki,  heyvanın  mühitə  uyğunlaşması  bilavasito  onun  sinir  sisteminin 
xi'ısusiyyətləri ilo bağlıdır. 
Həyat şoraiti mürəkkəbləşdikcə, sinir sistcmi daha yüksək so-viyyədə inkişaf 
cdir,  sinir  sistcmi  inkişaf  etdikco,  hcyvanın  mühit-lə  əlaqəsi  genişlənir, 
mürekkəbləşir. 
"Sinir  sistcmi  do  tokamül  proscsinin  mohsuludur.  Onun  aşağıda-kı  növlərini 
fərqlondirirlər: a) torvari, yaxud sopgin sinir sistemi, b) düyünlü sinir sistcmi, v) 
borulu sinir sistcmi (şokil 3 a, b). 
T o r v a r i  
s i n i r  
s i s t e m i   on  bosit 
sinir 
sistemidir. 
Hidropoliplordə, meduzalarda və s. sinir hüceyroləri bədənin sothi-nə tor şəklindo 
sopolənərək  bir-biri  ilə  çıxıntılar  vasitəsilo  birləşir.  Hər  hansı  bir  sinir 
hüceyrəsində əmələ golon oyanma bütün hüccy-rolərə yayılır və təsir edən qıcığa 
hidıopolip vo ya meduza bütün bodənini yığmaqla cavab vcrir. 
Torvari sinir sistemindən forqli olaraq d ü y ü n l ü  s i n i r   s i s t e m i 
n d о sinir hüceyrələri qruplaşır, mərkəzi düyünlər əmələ  gəlir: sinir hüceyrələri 
əsas etibarilə heyvanın mühitlə daha çox təmasda olan baş hissəsində toplaşır və 
sinir sisteminin aşağı ətraf hissəlori yuxan mərkəzi hissələrə tabe vəziyyətdo olur. 
Soxulcanların, həşəratların və s. sinir sistemi düyünlü sinir sis-temino misal 
ola bilər. 
Düyünlü  sinir  sistemi  daha  çox  qıcıq  qəbul  etməyə  və  işləmə-yə  imkan 
yaradır: baş düyün müxtolif qıcıqları qəbul cdir və təhlil-dən keçirir. Meduzalara 
nisbətən soxulcanlann və həşəratlann dav-ranışı daha da mürəkkəbləşir. 
Borulu  sinir  sistemi  ali  sinir  sistemi  tipidir.  O,  boruda  ycrləşən  sinir 
hüceyrələrinin  birləşməsindən  ibarətdir  (məsələn,  xordalılar-da).  Təkamül 
nəticəsində  onurğalılarda  onurğa  beyni  (haramilik)  və  baş  beyin  (beyin)  - 
mərkozi  sinir  sistcmi  meydana  gəlmiş  vo  in-kişaf  etmişdir.  Sinir  sisteminin 

 
Yüklə 5,14 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   44




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin