Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

§1. Psixoloji todqiqatlann metodoloji əsaslan 
 
Psixoloji tədqiqatın metodları dedikdə, bu clmin öz predmetini, mövzusunu 
todqiq  etmək  üçün  istifado  etdiyi  yol  və  vasitəlorin  məcmusu  nozordo  tutulur. 
Hor  bir  elm  sahosindo  olduğu  kimi,  psixologiyanin  da  todqiqat  metodları  onun 
mctodologiyasi ilo bağlıdır. 
Metodologiya  nodir?  Miiasir  elmdo  metodologiya  termin-i  üç  monada 
işlənilir. Bunlar aşağıdakılardan ibarotdir: 
1.  Ümumi  metodologiya;  2.  Xiisusi  metodologiya;  3.  Metodologiya  - 
konkret metodik priyomlarm mocmusu kimi. 
I.  Ümumi 
metodologiya 
dedikdə 
tədqiqatcının 
istinad 
etdiyi 
iimumi  folsofi  yanaşma,  iimumi  idrak  iisulu  nozordo  tutulur.  Sovet 
psixologiyasimn 
mctodoloji 
osasim 
dialcktik 
vo 
tarixi 
materiali/- 
min prinsip vo müddoaları təşkil edirdi. 
II. Xiisusi metodologiya dedikdo miivafiq elm sahosindo, bizim 
102 misahmizda, psixologiyada totbiq olunan metodoloji prinsiplorin mocmusu 
nozordo tutulur. 
Elmin  prinsiplori  elmin  metodoloji  osaslanni  ifado  edir.  Klas-sik 
psixologiyanin  prinsiplorindon  forqli  olaraq  sovet  psixologiyasinda  yeni 
prinsiplori  -  determinizm  priıısipi.  şüur  vo  foaliyyotin  vəhdəti  prinsipi. 
psixikanm  fəaliyyətdə  inkişafı  prinsipi  for-mulo  cdilmişdi.  Bu  prinsiplər 
sonraki illordo miixtolif istiqamotlor-do totbiq olunmuş, daha da dəqiqləşmiş vo 
sözün  osl  monasmda  so-moroli  todqiqat  strategiyasma  çcvrilmişdir. 
Psixologiyada  bunlarla  yanaşı  bir  sira  miihiim  prinsiplor  do  işlənilmişdir  ki, 
onlann icorisindo sistemliiik prinsipi diqqoti daha çox colb edir. 
Determinizm (latinca determunase  -  miioyyon etmok demokdir) ictimai  vo 
tobii  hadisolorin  sobobi  haqqinda  tolimdir.  Determinizm  prinsipino  goro 
psixoloji hadisolor maddi hoyat vasitolori, istehsal üsulunun inkişaf qanunlan ilo, 
ictimai  miinasibotlorlo,  sosial  hoyat  torzi  ilo  miioyyon  olunur  vo  onlann 
dəyişilməsi  ilo  do  doyi-şilir.  Beləliklə  do  homin  prinsip  psixoloji  hadisolorin 
mənşoyini,  onlann  yaranmasini  şərtləndirən  amillorin,  başlıca  inkişaf  qanuna-
uyğunluqlarının tohlil edilmosini nozordo tutur. 
idealist  psixologiya  determinizm  prinsipini  ya  tamamilo  inkar  edir,  ya  da 
idealist  mahiyyot  daşıyan,  obyektiv  sobobiyyoti  inkar  edon  indetenninist,  ya  da 
mexaniki determinizm konsepsiyalan iro-li sürür. XX yüzillikdə təbiətşünaslığın 
oldo  etdiyi  nailliyyotlor  ba-xımından  belo  konsepsiyalar  tamamilo  əsassız 
körünür.  Onlar  insa-m  oslindo  maşın  kimi  tosvir  cdir,  psixi  hoyati  mexaniki 
qanunlar osasinda aydınlaşdırırlar. Belo determinizmo xotti detenninizm de-yilir. 
Xotti determinizmo goro cavab horokoti bilavasito xarici so-boblo miioyyon 
olunur.  Bu  mexaniki  prinsip  özünün  parlaq  ifadosi-ni  klassik  biheviorizmdə 
tapmışdır. «Stimul - reaksiya» formulun-da stimul (S) həmişə səbəb, reaksiya (R) 
iso  homişə  noticodir.  No-inki  insamn,  hotta  hcyvanin  belo  davranışını  bu 
prinsipo goro doqiq tosvir etmok miimkiin deyildir. 
Misal  göstərək:  tutaq  ki,  meşədə  ovçu  güllə  atmışdır.  Bu  zaman  otrafdakı 
heyvanlar  песо  hərəkət  edərlər?  Biheviorist  bu  sua-la  təxminən  belo  cavab 
verəcokdir:  heyvanlar  qaçacaqlar,  halbuki  çox  vaxt  bclə  olmur.  Yaralanmış  vo 
ya yenico balalamış heyvan adətən başqa ciir hərəkət edir. ъф 
Başqa bir misala müraciət edək. İki adam təsəvvür edin. Onlar- 
103 dan biri üçiin  «kitab», digəri üçün isə 
«büllur  qab»  və  ya  qızıl  şey-lər  dünyada 
ən  qiymətli  sorvətdir.  Tutaq  ki,  mon 
Nizaminin  nofis  şəkildə  çap  olunmuş 
«Sirlər  xəzinəsi»  kitabını  almışam  və 
sevindi-yimdən  az  qalıram  ki,  uçam,  hər 
ikisi  mənim  kefımin  saz  olduğunu  görüb 
onun  səbəbi  ilə  maraqlanırlar.  Mon  qürur 
hissi  ilə  deyirəm  ki,  Nizaminin  «Sirlor 
xəzinosi» kitabını çotinliklo əldə etmişəm; 
görəsən, onlann hər ikisi monim sevincimə 
eyni dərəcədə şərik ola bilorlərmi? 
Əlbottə,  yox.  Çünki  onlann  sərvət  meylləri  başqa-başqadır.  Deməli,  S  -  R 
formulu  ilo  bunu  izah  etmək  mümkün  deyildir.  Xotti  determinizm  insamn  psixi 
həyatının  qanunlarını  elmi  şokildə  ay-dınlaşdınnaq  imkanı  vennir.  Çünki  bu 
halda  eyni  bir  stimulun  hor  bir  kəsin  sərvət  meyli,  dünyagörüşü,  inamı,  oqidosi 
ilo şərtlənən şəxsi linzadan песо sınıb keçəcəyini nozoro almirlar. 
Sovet  psixoloqlannin  todqiqatlan  osasli  surotdo  göstərdi  ki,  xarici  alomin 
insana  göstərdiyi  tosirlor  birbaşa  deyil,  vasitoli  xarakter  daşıyır:  xarici  alomdon 
olan tosirlor insamn daxili alomindo oks olunduqdan sonra bu vo ya digor efi'ekti 
verir. Bu qanunauyğunlu-ğu yuxarıdakı misalla izah edok: haqqinda danışdığımız 
hor  iki  adam  özlərinin  daxili  alomi  (bizim  misalnnizda  sorvot  meyllori:  biri 
kitabi,  digori  büllur  qabı,  qı/.ılı  sorvot  hesab  edir)  ilo  bir-birindon  forqlonirlor. 
Buna 
goro 
do  onlardan  birincisi  monim  sevincimə  şə-rik  çıxır,  ikincisi  iso, 
əksinə, üz-gö/ünii turşudur, hotta təoccüblə-nir. 
Dcmoli,  sobob  olaqolorinin  miixtolif  tipləri  mövcuddur.  Hal-hazirda  bu 
miihiim mosolo psixologiyada sistcmlilik prinsipi baxi-mındaş öyrənilir. 

 
Miixtolif elm saholorindo, о ciimlədən psixologiyada sistemli yanaşma son 
zamanlar daha gcniş miqyasda totbiq olunur. 
Psixi  hadisolor  sistemli  xarakter  daşıyır.  Holo  psixologiyanin  miistoqil  bir 
elm  kimi  inkişaf  etdiyi  dövrlərdo  ayrı-ayrı  psixoloqlar  bu  cohoto  diqqoti  colb 
etsolor  do.  sistemli  yanaşmanın  bir  elmi  prinsip  kimi  totbiq  olunmasından  ötrü 
psixologiya elmi uzun inki-şaf yolu keçmişdir. 
Sistemli  yanaşma  prinsipi  psixoloji  hadisəlori  -  müxtolif  koor-dinatlar 
sistemindo  nəzərdən  kcçimıək  vo  onlan  şərtləndirən  amil-lori  elmi  baximdan 
otrafli tohlil etmok imkani verir. 
Foaliyyot  prinsipi  do  psixologiyanin  osas  prinsiplorindon  biri-dir.  Ümumi 
psixologiyada şüur vo foaliyyotin vohdəti, psixikanin 
104 foaliyyətdə inkişafı prinsiplori çoxdan 
vətondaşlıq  hiiququ  qazan-mış  vo  geniş 
totbiq  olunur.  Psixika  inkişafın  mohsulu 
vo  foaliyyotin  noticosi  kimi  nozordon 
kcçirildikdo,  diizgün  başa  düşülə  vo 
adekvat izah oluna bilor. 
Şüur  vo  foaliyyotin  vohdoti,  psixikanin  fəaliyyətdo  inkişafı  prmsiplərinin 
totbiqi ilo psixologiya tarixindo oslindo yeni morho-lo başlayır. Məsolənin kökü 
ondan  ibarotdir  ki,  psixika  vo  şüur  psixologiyanin  tarixi  boyu  miixtolif  idealist 
coroyanlar torofindon oy-ronilmişdir, lakin onlar psixika vo şüura xarici alomlo 
olaqosi  ol-mayan  xiisusi  substansiya  (latinca  substantia  -  mahiyyot  demokdir) 
kimi yanaşmış, onu davranış vo foaliyyotdon konarda todqiq etmiş-lor. Bu cohot 
introspektiv  (latinca  intro  -  daxil,  spesto  -  baxiram  demokdir)  psixologiyada 
biitiin aydınlığı ilo tozahiir edir. 
introspektiv psixologiyanin osasmı şüur haqqinda idealist to-səvvürlər təşkil 
cdir.  Onun  osas  müddəası  bundan  ibarotdir  ki,  xarici  alomdon  forqli  olaraq 
insamn  şüuru ancaq özünümüşahidə vo  yaxud daxili tocriibo, daxili gönnə  yolu 
ilo dork oluna bilir. Bclo-liklo do introspektiv psixologiya şüuru introspeksiya  - 
özünümüşa-hido  yolu  ilo  dork  olunan  fonomenlorin  mocmusu  hesab  edirdi. 
Özünümüşahidə onun yegano mctodu idi. Lakin bu yol elmi baximdan nöqsanlı 
idi.  Özünümüşahido  şüur  faktlarını  izah  etmok  üçün  ilkin  material  vero  bilor, 
lakin  bu  yolla  psixi  hoyatin  qanunauyğun-luqlarim  obyektiv  surotdo  öyrənmok 
mümkiin deyildir. introspeksiya bir todqiqat  metodu kimi biitiin hallarda ancaq 
subyektivizmo gətirib çıxarır. 
Elmin  vozifosi  tobiot  vo  comiyyot  hadisələrinin,  о  ciimlodon  psixi 
hadisolorin  obyektiv  qanunauyğunlııqlarını  öyronmokdən  ibarotdir.  Şüur  vo 
foaliyyotin  vohdoti  prinsipi  psixi  hadisolori  obyektiv  surotdo  öyronmək  üçiin 
yeni  yol  açdı.  Bu  prinsipin  mahiyyoti  ondan  ibarotdir  ki,  şüur  vo  foaliyyot  bir-
birlorino  oks  olmadığı  kimi  onlar  bir-birinin  eyni  do  dcyildirlər.  Şüur  vo 
foaliyyot  vohdot-dodir.  Şüur  foaliyyotin  daxili  planim,  onun  proqramim  toşkil 
cdir.  Şüur  foaliyyot  prosesindo  formalaşıb  inkişaf  edir,  foaliyyot  prosesindo  do 
tozahiir 
edir. 
Bu 
о  demokdir  ki,  psixika  vo  şüurun  obyektiv 
qanunauyğunluqlarını  özünümüşahidə  yolu  ilo  deyil,  yalniz  onun  foaliyyotdo  - 
omok,  tolim  vo  oyun  prosesindo  tozahürlorini  öyrənmək  yolu  ilo  miioyyon 
etmok  olar.  Bu  obyektiv  yoldur:  ona  goro  obyektivdir  ki,  bu  zaman  biz 
«...adamlar  haqqinda,  onlann  öz  oyinlorinə  geydiklori  gözəl  libasa  goro  deyil, 
özləri üçiin götiirdük- 
105 ləri gurultulu loqobə görə deyil, onların hərəkətlərinə görə və hə-qiqətdə nəyi 
təbliğ etdiklərinə görə...» (V.İ.Lenin) tikir yürüdürük. 
Bir cohəti doqiqləşdirək. Özünümüşahido əsas tədqiqat meto-du kimi qəbul 
edilə  bilməz.  Lakin  bu,  ümumiyyətlə  özünümüşahi-dəni  inkar  ctmək  üçün  osas 
vcrnıir.  Нəг  bir  adam  özünü  müşahidə  cdo  bilər.  O,  bu  zaman  özünün  psixi 
hoyatı  (mosolon,  hissləri,  diqqoti,  hafizəsi,  təfəkkürü,  nitqi,  əməlləri,  davranışı, 
roftan vo s.)  haqqinda başqa adama da  molumat vero bilor. Belo şifahi hcsabat-
lar  psixoloqlar  üçün  do  maraqlıdır.  Lakin  bu  zaman  onlar  özünümü-şahidodən 
metod  kimi  istifado  etmir,  insamn  özü  haqqındakı  şifahi  hesabatlarını  ilkin 
köməkçi  material  kimi  todqiqat  obyektinə  çevi-rir,  onu  yeno  do  obyektiv 
metodun montiqino miivafiq olaraq işin nəticəsinə görə qiymotləndirir. 
Əsl  elmi  psixologiya  obyektiv  todqiqat  metodlanna  istinad  edir.  Şüur  vo 
foaliyyotin  vohdoti,  psixika  vo  şüurun  fəaliyyətdo  in-kişafı  prinsiplori  digor 
prinsiplorlo birlikdo psixologiyanin todqiqat strategiyasini miioyyon edir. Xiisusi 
metodologiyamn da osas vozi-fosi mohz bundan ibarotdir. 
III.  Metodologiyani  konkret  metodiki  priyomlarin  mocmusu  kimi 
nəzərdən kcçirdikdə adoton psixoloji todqiqat metodikalarını aydınlaşdınrlar. Hor 
bir  psixoloji  todqiqatin  konkret  metodikasi  olur.  Konkret  todqiqat  metodikasi 
iimumi vo xiisusi metodologiya osasinda işlənilir. Onu hcç do todqiqat mctodlan, 
proseduralan  vo  texnikasi  kimi  başa  düşmok  olmaz.  Hor  bir  konkret  todqiqat 
meto-dikasinm  nəzəri-metodoloji  şortləri  vardir  ki,  onlar  iimumi  vo  xiisusi 
metodologiyamn  miiddoalanni  oks  etdirirlor.  Konkret  todqiqat  metodikalanmn 
spesifık cohotlori, hor şeydən ovvol, onlann komo-yilo holl edilon elmi vəzifənin 
vo  öyrənilən  psixoloji  hadisonin  xarakteri  ilo  miioyyon  olunur.  Bu  cohotdon 
respublikamizin psixoloqlan torofindon miixtolif istiqamotlordo konkret todqiqat 
metodikaları işlənilmiş vo miivoffoqiyyotlo totbiq olunmuşdur. 
Konkret  todqiqat  mctodikasini  işlorkən  onun  elmi  xarakter  da-şımasına 
xiisusi diqqot  yetirmok lazimdir. Bunun  üçün psixologiyanin  yuxarıda nəzərdən 
keçirdiyimiz  prinsiplori  ilo  yanaşı  elmi  idra-kın  metodikasindan  iroli  golon, 
todqiqatin  somoroli  olmasim  şərtləndirən  mcyarlan  -  metodun  əsaslı  olmasi 
(validliyi),  mötə-borliliyi,  reprezentativliyi,  informasiyanin  doqiqliyi  vo  s. 
nozoro  alinmahdir.  Bu  meyarlar  yuxarıda  nəzərdən  keçirdiyimiz  bozi  prinsiplor 
kimi nisboton iimumi xarakter daşıyır vo elmi biliyin 

 
106
 
M I I I
\tolif
 
saholorindo, 
mosolon, 
sosiologiyada, 
demoqrafiyada, 
pe-
daqogikada 
vo 
s.-do 
elmi 
idrakın 
metodikasının 
zəruri  toloblori  kimi 
nozordo tutulur. 
Homin  meyarlara  goro,  todqiqat  metodlan  todqiqatin  moqsod  ve 
vozifolorino  miivafiq  olmalidir,  nozordo  tutulan  bu  vo  ya  digor  elamoti 
miioyyon  etmok  vo  ölçmək  imkanı  vermolidir  (metodun  validliyi).  Konkret 
todqiqat  metodikasını  elo  işlomək  lazimdir  ki,  o,  hotta  miixtolif  şəraitdo  tokrar 
edildikdo,  eyni  notico  almsin  (todqiqatin  mötəbərliyi).  Bu  cohotdon  todqiqat 
sahəsinin vo öyroniləcək adamlann miqdannin diizgün scçilməsi do miihümdür. 
Xüsusilo kütləvi prosesləri todqiq edərkən, mosolon, rəyi öyrəniləcək adam-ları 
elə  seçmək  lazimdir  ki,  bu  zaman  miixtolif  sosial  qruplann  nis-boti  diizgiin 
nozoro alınsın (todqiqatin rcprezentativliyi). 
informasiyanin doqiqliyi do böyük ohomiyyoto malikdir. 
Psixoloji  todqiqatda  informasiyanin  doqiqliyi  öyrənilon  adamlann  miqdan 
ilo  bilavasito  bağlıdır.  Todqiqat  prosesindo  no  qodor  cox  adam  öyrənilsə, 
informasiyanin doqiqliyi bir о qodor yiiksok olar. 
Konkret  psixoloji  todqiqat  metodikasında,  şərti  surotdo  olsa  da,  dörd 
mərhəloni fərqləndirmək olar. 
Birinci  mərhəlo  hazırlıq  morhələsidir.  Bu  mərholodə  miixtolif  yollarla 
(müşahido,  anket  vo  s.)  ilkin  molumat  toplamhr:  onlann  osasinda  todqiqatin 
empirik  (faktlann  ayird  edilmosi,  todqiqat  me-todlarının  işlənilməsi),  montiqi 
(bir  müddoadan  çıxarılması,  onlann  arasinda  olaqonin  miioyyon  edilmosi)  vo 
nozori  (sobobin  axtanl-ması,  prinsiplərin  aşkar  edilmosi,  forziyyo  vo  ya 
qanunlann miioyyon edilmosi) vozifolori holl edilir. Bu zaman todqiqatin nozori 
problemlorinin işlonilmosino  xiisusi diqqot  yetirilmolidir.  Forziy-yonin  formula 
edilmosi psixoloji todqiqatda da miihiim yer tutur. Bir cox psixoloji todqiqatlann 
miiasir  tolobloro  cavab  vermomosi  onlarda  fərziyyənin  olmamasi  vo  ya  zoif 
olmasi ilo bilavasito ola-qodardir. 
Todqiqatin ikinci mərhələsi eksperimental xarakter daşıyır. Bu morholodo 
todqiqatin konkret metodikasi reallaşdırılır. Yoni miixtolif metodlann totbiqi ilo 
cmprik faktlar toplamr. 
Todqiqatin  üçüncü  mərholosində  todqiqat  matcriallan  komiy-yət 
baxımından  tohlil  olunur.  Dördüncü  mərhələdə  iso  material-lar  psixoloji 
nozoriyyo osasinda şərh edilir, notico etibarilo forziy- 
107 yonin düzgünlüyü vo ya sohv olmasi aydınlaşdırılır vo todqiqatin noticələri 
şorh edilir. 
 
§ 2. Psixologiyada todqiqat metodlanntn tosnifatt 
 
Psixologiya  elminin  todqiqat  metodlari  muxtolifdir.  Onlan  aşa-ğıdakı  dörd 
qrupa bölo bilorik: 
Birinci qrup metodlara müqayisəli, longityudal (uzunmuddotli) vo kompleks 
metodlar  daxildir.  Onlar  teşkilati  metodlar  adlanir.  Todqiqat  prosesi  homin 
metodlann  köməyi  ilo  təşkil  olunur:  onlann  somoroliliyi  todqiqatin  son  (nozori 
vo praktiki) nəticoləri ilə miioyyon olunur. 
Ikinci.  on  geniş  metodlar  qrupu  elmi  matcriallar,  faktlar  oldo  et-moyin 
empirik  üsullarından  ibarotdir.  Bu  qrupa  aşağıdakılar  daxildir:  a)  müşahidə  vo 
özünümüşahidə;  b)  eksperimental  metodlar:  laborator,  tobii  vo  s.;  v) 
psixodiaqnostik  metodlar  (tcstlor.  an-ketlor,  sosiometriya,  intcrvyii  vo  s.);  q) 
foaliyyot  prosesləri  və  mohsullarının  tohlili  priyomlari  vo  ya  praksimetrik 
metodlar  (xronomctriya,  profesioqrafik  tosvirlor,  molumatin,  görülmüş  işin,  о 
ciimlədən şagird işlərinin, miixtolif növlü əsərlərin və i. a. qiy-motlondirilməsi;) 
ğ)  modclleşdirmo  (riyazi,  kibernctik  və  i.  a.);  d)  bioqrafik  metodlar  (insamn 
hoyat yoluna aid faktların, tarixlorin vo hadisolorin, sənədlorin, şəhadətnamələrin 
vo s. tohlili). 
Nəzərdon kcçirdiyimiz  mctodların  hansılarından  və  песо  istifado olunmasi 
tədqiqatçının  hansı  toşkilati  mctodlardan  (müqayisəli,  longityudal  vo  ya 
kompleks) istifado etməsindon asılıdır. 
Üçüncü  qrup  metodlar  materialların  işlonilməsi  priyomlarını  ohato  edir. 
Homin metodlar aşağıdakılardan ibarotdir: 
a)
 
komiyyot (riyazi-statistik) tohlili; 
b)
 
keyfiyyət  tohlili  (materiallar  tip, qrup vo  variantlara  göro təsnif  olunur. 
tohlil ctmək üçiin sociyyəvi nümunolor seçilir və s.). 
Dördüncü qnıp metodlar şərh metodlari adlanır. Onlar struk-tur vo genetik 
metodlann  miixtolif  variantlarından ibarotdir. Bu  metodlann kömoyilə öyrənilən 
psixi  proses  vo  ya  xassonin,  mosolon,  tofəkkür,  hafizo,  toxoyyiil,  qabiliyyotlor 
vo  s.  strukturu  tohlil  olunur  vo  yaxud  miioyyon  bir  yaş  dövründə  (tutaq  ki,  3 
yaşından  6  yaşına,  3  yaşından  10  yaşına,  3  yaşından  15  yaşına  kimi)  inkişaf 
xiisusiyyotlori aydınlaşdırılır. 
Beloliklə do miiasir psixologiyada todqiqatin biitiin silsilosini 
108  ohato  edon  metodlar  sistemi  - 
təşkilati.  empirik,  elmi  materiallarin 
komiyyət-keyfıyyət 
tohlili 
vo 
interpretasiya  metodlari  yaranmışdır.  Bu 
metodlar 
psixologiyanin 
miixtolif 
saholorindo  -  sosial,  siyasi,  hiiquq.  ctnik, 
əmək,  yaş  vo  pcdaqoji  psixologiyada, 
eloco  do  başqa  saholərdə  öziinəməxsus 
şokildə totbiq olunur. 
 
§3. Psixologiyanin tədqiqat metodlari 

 
(psixologiyada  insamn  psixi  hoyalmi  öyrənərkən  faktik  materi-allan  osason 
ikinci qmpa aid etdiyimiz metodlann vasitosilo topla-yirlar. Onlardan bəziləri ilo 
tanış  olaq.  Elmin  öyrəndiyi  saho  ilo  olaqodar  oldo  edilon  ilkin  molumat 
müşahidə,  yoni  bilavasito  homin  hadisəni  nəzərdən  kcçinrıok  yolu  ilo 
müoyyon_e^TıJ\  Müşahi-do  mctodu  dedikdo  psixi  hadisolorin  cəroyanına 
miidaxilo  ctmodon  onu  baş  verdiyi  tobii  şəraitdo  moqsodəuyğun  vo  miintozom 
surotdo  izlomok  nozordo  tutulur.  Müşahido  psixoloji  faktlan  öyronmok,  tosbit 
etmok  üciin  böyük  ohəmiyyotə  malikdir.  Müşahido  vasitosilo  istor  aynca  bir 
şəxsin,  istorso  do  miioyyon  qrupun  psixoloji  vo-ziyyoti  barodo  qiymotli 
molumat  oldo  etmok  miimkiindiir.  Onun  köməyilə  insamn  şoxsi  vo  ictimai 
hoyatinda nozoro çarpan hadiso vo dayişiklikləri müoyyonləşdirmok olar. 
C^lüşahidə mctodunun totbiqinin miioyyon şərtləri vardir: 
1.
 
Müşahidə elmi cohotdon miihiim problemin öyrənilmosino yönəlməlidir. 
2.
 
Müşahidə mütəşokkil və ardıcıl surotdo təşkil cdilmolidir. 
3.
 
Öyronilən  hadiso  barodo  daha  ətraflı  molumat  oldo  ctmək  iiçün  homin 
hadiso  miixtolif  şoraitdo  nozərdən  keçirilmoli,  ona  to-sir  edon  bütiin  amillor 
otraflı vo doqiq surotdo aydınlaşdırılmalıdır. 
4.
 
Elmi  müşahidolərin  nəticəlori  doqiq  surotdo  qeyd  edilməli  vo  lazım 
goldikdə asanlıqla bərpa olunmalıdır. 
5.
 
Müşahi4ə_iio onun nəticəlorinin tohlili müşahidəçidən ob-ycktivlik tələb 
eeUr^ 
Müşahidənin  etibarlı  notico  vcrməsi  üçün  qarşıya  çox  doqiq  və  aydın 
məqsod  qoymaqla  yanaşı,  miioyyon  sxemdən  do  istifado  etmok  lazimdir.  Bu 
hom do müşahidə nəticələrini asanlıqla tosbit et-moyo kömok göstərir. Müşahidə 
matcriallarını tosbit etmok üçün miixtolif texniki vasitolordon (maqnitofon. foto, 
kino,  stcnoqram.  gizlin  kinoya  çəkmə,  sosyazma  vo  s.-don)  istifado  edilir.  Bu 
zaman hadisolorin tobii gedişinə xələl gətirən heç bir horəkətə yol ver- 
109 mək olmaz. Yəni üzərində müşahidə apanlan adamlar hansi niy-yətlə, nə 
məqsodlə, nə üçün müşahidə edildiyini bilmoməlidir. 
Tədqiqat  prosesində  müşahidə  mctodundan  miixtolif  formalar-da  istifado 
etmok  mümkündür.  Son  zamanlar  uzunmüddətli  (bir  песо  il  orzindo  apanlan) 
müşahidoləro  daha  böyiik  ohomiyyot  verilir.  70-ci  illorin  ikinci  yarısından 
başlayaraq müşahidonin  xiisusi bir növü  kimi  «iştiraklı müşahidə»dən» istifado 
edilir. Belo müşahidə aşağıdakı kimi təşkil olunur: tədqiqatçı omək qnıplarında, 
yaxud  xüsusi  dəstəlordo  miixtolif  miinasibotlori  öyrənmək  üçün  homin  sahədə 
işə  girir,  müşahidə  ediləcək  hadisələrə  qoşulur,  yoni  təbii  prosesin  iştirakçısı 
olur.  Bununla  da  hor  hansi  miihitdo  foaliyyot  göstorən  adamlann  keçirdikləri 
hiss  vo  hoyocanlan  bilavasito  özü  yaşamalı  olur,  onlann  psixoloji  voziyyotini 
daha doqiq surotdo oy-rənmək, başa düşmok, mənalandınrıaq iiçün tobii proscsin 
iştirak-çısına çevrilir. 
Müşahidə  metodu  psixoloji  hadisolor  barodo  miioyyon  qodor  qiymotli 
material  vero  bilir.  Lakin  onun  bir  sıra  nöqsanları  da  vardir.  Bu  nöqsanların  bir 
qismi  müşahidə  obyektinin  xiisusiyyotlorin-dən  asılıdır.  Mosolon  qrupda 
şoxsiyyətlorarası  miinasibotlorin  biitiin  çalarlarını  (hotta  iştiraklı  müşahidədo 
belo) əhatə etmok olmur. Burada vaxt amili do miihiim rol oynayır. Müşahidəçini 
maraqlan-dıran  cohotin  özünü  no  zaman  biiruzo  verocoyini  qabaqcadan  mii-
əyyənloşdirmok  çotindir,  onu  gözləmək  lazım  golir.  İkinci  qəbil  nöqsanlar  isə 
müşahidoçinin  öz  foaliyyoti  ilə  olaqodardır.  Onun  təcrübə  zənginliyi,  işə 
münasiboti, qarşıdakı todqiqatin moqsod vo  vozifəsini kifayot qodor aydın dork 
edo  bilməsi,  faktlan  seçə  bil-mək,  mənalandınnaq,  elmi  tohlildən  kcçirmok 
bacarığı və s. müşa-hidoyə təsir edir. Deməli, müşahidə matcriallarının şorhindo 
todqi-qatçının şoxsi keyfıyyotlorindən asılı olaraq  miioyyon qodor sub-yektivlik 
özünü  göstəro  bilir.  Bundan  başqa,  müşahidə  vasitosilo  oldo  edilon  faktların 
təbiiliyi  ilə  yanaşı,  onlann  no  dərəcodə  qanıı-nauyğun  olduğunu 
müəyyənloşdirmək,  başqa  sözlo,  qanunauyğıın-luğu  təsadiifdon  ayırd  etmok  də 
çətinlik törədir. 
Bütiin  bu  çatışmamazlıqlar  başqa  metodlann,  ilk  növbədə  ise 
eksperimentlorin kömoyi ilə aradan qaldırıla bilor. 
(jEksperimcnt m e t о d u müşahidodən fərqli olaraq nisboton qı-sa mucldətdo 
daha  doqiq  nəticolər  əldə  etməyə  imkan  verir.  Ekspe-riment  zamanı  alim-
psixoloq (eksperimentator) öyrənilocok ada-mın foaliyyot göstərmosi - hor hansi 
bir eksperimental tapşırığı ye- 
110 ппо yetirməsi ücürı şəraiti niyyətli surotdo yaradır və həmin şorai-ti istədiyi 
vaxt dəylşırl) 
Ekspcrimcntdə  adoton  iki  kəmiyyoti  -  asılı  olmayan  (A)  vo  ası-lı  (B) 
kəmiyyotləri fərqlondirirlər. 
Eksperiment zamanı alim-psixoloq A kəmiyyətini (iş şoraitini, iştirakçıların 
tərkibini, hadisolorin ardıcıllığını, məsələnin xarakte-rıııi. təlimatı vo s.) doyişir, 
bundan  sonra  isə  В  kəmiyyətində  baş 
vcron 
dəyişikliklori  miioyyon  edir. 
Beləliklə,  ckspcrimcnt  prose-iində  A  vo  В  kəmiyyətlori  arasındakı  asılılıq 
öyrənilir: A kəmiyyə-tı В komiyyətindon ovvol golir və onun səbəbini təşkil edir, 
В kə-miyyəti iso notico kimi özünü göstərir. 
Eksperimentdo  miixtolif  cihazlardan,  texniki  vasitələrdən,  şo-killordən, 
mətnlərdən  və  s.-dən  istifado  olunur  (şokil  20).  Belo  cksperimentlər  adoton 
laboratoriyalarda  vo  ya  xüsusi  otaqlarda  apa-rılır  (şəkil  39).  Bu  cəhoti  nozoro 
alaraq onlara laboratoriya eksperi-ıncnti deyirlor. 
Göründüyii kimi, miişahidodon forqli olaraq ekspcriment za-manı tədqiqatçı 
foal  tərof  kimi  çıxış  edir,  miioyyon  psixoloji  hadi-wnin  mahiyyətini  izah 
etməkdon ötrü zəruri olan şəraiti özü yara-dır. 
Psixoloji  hadisoləri  todqiq  etmək  üçün  eksperimcntin  qoyuluşu  bir  sıra 
çətinliklorlə  olaqodardır.  Eksperimentin  obyckti  sadəcə  canlı  orqanizm  dcyil, 

 
yüksok şüura  malik insanlardır. ünlar əxlaq vo davranış  normalan  vo  s.  barodo 
nəinki  miioyyon  bilikloro  malikdir,  hom  do  homin  biliklorin  monboyini  vo 
təşokkül  yollarını  bi-lirlor.  Bu  cohotlori  do  doqiq  surotdo  nozoro  almaq  vo 
öyrənmək hec do asan deyildir. 
Xüsusilə  özləri  üzərində  eksperiment  qoyulduğunu  hiss  etdik-do,  onlann 
rəftar  vo  davranışında,  emosional  aləmində  istor-isto-moz  miioyyon  doyişiklik 
baş  verir.  Bu  da  eksperimental  şoraiti  çə-linloşdirir.  Homin  çotinliyi  aradan 
qaldırmaq  üçün  nisboton  siini  •eciyyə  daşıyan  laborator  eksperimentlo  yanaşı 
tobii eksperiment  növündon do geniş istifado edilir (Tobii eksperiment ilk dofo 
1910-cu ildo A. F. Lazurski torofindon totbiq olunmuşdur.) 
Tobii  ekspcrimentdo  xiisusi  eksperimental  şərait  yaradılmır.