Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002



Yüklə 5,14 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/44
tarix09.02.2017
ölçüsü5,14 Mb.
#7866
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   44

təşkili 
 
Müasir elmi təsəvvürləro görə ali psixi funksiyalar sistemli xarakter daşıyır. 
Bu nə deməkdir? Biz həmin sualı aydınlaşdırmaq üçün əvvolcə bozi anlayışları, 
məsələn,  «ali  psixi  funksiyalar»  və  «sistemli  təşkil»  anlayışlarını  nəzərdən 
keçinnəliyik. 
Ali psixi funksiyalar müasir psixologiyanın osas anlayışların-dan biridir. O, 
psixologiya  elminə  ilk  dəfo  L.  S.  Vıqotski  torofin-dən  daxil  edilmiş,  A.  R. 
Luriya,  A.  N.  Leontev  və  başqa  covet  psi-xoloqları  tərəfındon  daha  da  inkişaf 
ctdirilmişdir. 

 
L.  S.  Vıqotski  psixi  hadisəlorin  iki  səviyyəsini  -  «natural»  və  «mədəni» 
psixi  prosesləri  forqləndirirdi.  O,  bclə  hcsab  cdirdi  ki,  birincilər  əsasən  genctik 
(bioloji)  amillərin  təsirilə  şərtlənir,  ikinci-lər  isə  bütünlüklə  sosial  amillərin 
təsirilə təşəkkül edir. 
Natural  psixi  proscslərin  filogenetik  kökləri  vardır.  F.  Engcls  yazırdı: 
insanın  heyvan  aləmindən  əmələ  gəlməsi  faktının  özü  gös-tərir  ki,  insan  heç 
zaman  heyvanlarda  olan  xassələrdən  tamamilə  qurtula  bilməyocokdir.  Və 
dcməli,  həmin  xassələrin  yalnız  çoxlu-ğu  və  ya  azlığından  bəhs  edilə  bilor,  - 
heyvanlıq və ya insanlığın yalnız miixtolif dərəcəsindən bəhs oluna bilor. Lakin 
bu dorəcə, in-sanın sosial-mədoni inkişaf səviyyəsindən asılıdır. Bu baxımdan L. 
S. Vıqotski «modəni» proseslori ali psixi funksiyalar kimi xaraktc-rizə edirdi. Ali 
psixi  funksiyalar  mürəkkəb  psixi  proscslordir,  insa-nin  hoyati  prosesindo 
formalaşırlar;  özlərinin  psixoloji  xarakterino  goro  vasitoli  xarakter  daşıyırlar: 
miixtolif  işarələr  sistemi,  birinci  növbədə,  nitq  vasitosilo  təşəkkül  edir.  L.  S. 
Viqotski bu mosoloni izah edərək göstərirdi ki, uşağın mədəni inkişafında hor bir 
funksi-ya  iki  dofo,  iki  planda  -  ovvolco  sosial,  sonra  psixoloji  planda, ov-volco 
insanlar  arasında  -  т1еф$1х1,  sonra  iso  uşağın  daxilində  -intrapsixi  kateqoriya 
kimi meydana çıxır. Başqa sözlə, ali psixi funksiyalar ovvolco insanlar arasında 
qarşılıqlı təsir formasinda (yoni т1еф51хо1ој1 proses kimi) mövcud olur, sonra 
iso tamamilo daxili (intrapsixoloji) proseso çcvrilir. 
Vəhşi  heyvanlar  icorisindo  böyümüş  uşaqlann  psixiloji  baxım-dan 
öyronilmosi do bu fikri siibut edir. Onlann hamısında, L. S. Vi-qotskinin sözləri 
ilo  desok,  natural  psixi  proseslor  inkişaf  etdiyi  halda,  ali  psixi  funksiyalar 
fonnalaşmır.  1920-ci  ildo  Hindistanda  ca-navarlar  arasından  tapılmış  8  yaşlı 
Kəmaləyo aid materiallar toxmi- 
54 non iyirmi ildon sonra miixtolif psixoloqlar (A. Gezell, R. Zinq vo Ç. Mak-
Leyn) torofmdon retrospektiv surotdo təhlil olunmuşdur. Onlann iikrinco, 
Komalo toxminon 35 yaşma qodor yaşasaydı, yal-niz bu zaman onun əqli 
inkişafı 10—12 yaşlı normal uşaqların əq-li inkişaf səviyyəsinə çata bilərdi. 
İzahata, песо deyorlər, ehtiyac yoxdur. 
/  Bcləliklə  do  L.  S.  Vıqotskinin  fıkrincə,  fərdi  şüurun  (ali  psixi  fjmksiyalar 
şüura aiddir) inkişafında da ictimai miinasibotlor müəy-^əncdici rol oynayır. 
Bos  «sistemli  toşkil»  anlayışı  no  demokdir?  Əgər  biz  məsələni  Itarixi 
istiqamotdə nəzordon kcçirsək, görərik ki psixologiya elmin-də sistem (yunanca 
-  systcma  hissələrindən  əmələ  gəlmiş,  birləş-miş  demokdir)  terminindon  XX 
əsrin  ikinci  yarısından  etibaron  ıs  tifadə  olunmağa  başlanılmışdır.  Lakin  qeyd 
etmək  lazımdır  ki,  bu  termın  birdən-birə  yaranmamışdır.  Holə  psixologiya 
tarixinin ov-vəlki dövrlərində, xüsusilə XIX osrdə psixi hadisələrin sistemli xa-
rakteri  haqqinda  miioyyon  empirik  təsəvvürlər  olmuşdur.  İnsan  psi-xikasının 
komplcks  şəkildo  öyrənilməsi  və  s.  haqqındakı  tosəvvür-lər  az  da  olsa  müasir 
sistem  nəzəriyyəsi  anlayışlarına  uyğun  golir-di.  Bunun  da  səbəbi  aydındır. 
Psixikanın sistemli xarakter daşıma-sı onun mahiyyəti ilə bağlıdır. Elm empirik 
surotdo  olsa  da  bu  faktlan  tosvir  etmoyo  bilmozdi.  Bu  sahodə  təbiətşünaslığın 
özünə-məxsus  nailiyyotlori  var  idi.  Üarvinin  təkamül  nəzoriyyəsi,  D.  İ. 
Mendelcycvin  elementlorin  dövri  sistemi  vo  s.  sistemli  yanaşmanın  parlaq 
nümunoləri idi. 
İctimai  hadisolorin  tohlili  sahəsindo  sistem  nəzəriyyəsi  ilk  dofo  К.  Marks 
tərollndoıı totbiq olunmuşdur. О dövrə qodor elmə əsasən  maddi vo funksional 
keyfıyyətlər  molum  idi.  Psixologiya  elmindo  do  psixi  lıadisolər  osas  etibarilo 
funksional istiqamotdə oy-rənilmişdir. 
Psixi  hadisolorin  sistem  nəzoriyyosi  baxımından  öyronilmosi,  zoruri 
eksperimental  matcriallann  toplamlmasi,  tohlil  iisullannin  iş-lənilməsi  üçün  elm 
uzun  inkişaf  yolu  kcçmişdir.  Sistemlilik  prinsi-pi  miiasir  psixologiyamn 
metodoloji prinsiplorindon biridir. 
Miiasir  psixoloji  təsovvürləro  göro  ali  psixi  funksiyalar  sistemli  surotdo 
təşkil  olunmuşdur.  Bu  о  demokdir  ki,  onlardan  hor  biri  miivafiq  sistem 
çorçivəsində omolo golir vo mövcud olur. Ali psixi funksiyalardan hor birinin bu 
sistemdo  özünəməxsus  yeri  vo  funksiyası  vardir.  Onlar  bir-birilə  qarşılıqlı 
surotdo olaqodardir, la- 
55  kin  bu  əlaqələr  təsadüfi,  epizodik 
deyil, qanunauyğun xarakter da-şıyır. Ali 
psixi  funksiyalann  qarşılıqlı  olaqosi 
onlardan hor birinin, bununla birlikdo iso 
bütöv  sistemin  onıəlo  gəlməsi,  mövcud 
olmasi vo inkişafının mühüm şortidir. 
Ali  psixi  funksiyalar  bir  «psixoloji  sistem»  kimi  hansi  xiisusiy-yotloro 
malikdir?  Hor  hansi  bir  sistemi  sociyyolondiron  inteqral  xvi-susiyyotloro 
sistemomoxsus  keyfiyyotlor  deyilir.  Ali  psixi  funksiyalann  da  sistemomoxsus 
keyfiyyətləri muxtolifdir. Onlardan aşa> ğıdakıları qeyd etmok olar. 
1.
 
Ali  psixi  funksiyalar  şüumn  stmkturuna  daxildir.  Bu  cəhəı  öz  oksini 
onda tapir ki, onlar ixtiyari, dorkolunan proseslor kimi meydana çıxır vo inkişaf 
edirlor. 
2.
 
Ali  psixi  funksiyalar  ovvolco  ümumi  xarakter  daşıyır,  nisbo-ton  sado 
hissi  vo  horoki  prosesloro  istinad  edir.  Onlar  todricon  av-tomatlaşmış  oqli 
omoliyyatlara  cevrilirlor.  Onlann  osasim  tohlil  vo  torkib  təşkil  edir.  Tohlil  vo 
torkib  öz-özlüyündə  hor  hansi  bir  ali  psixi  funksiyaya  moxsus  deyildir,  onlar 
bütün  ali  psixi  funksiyalann  ümumi  məxrocini  toşkil  edir.  Ali  psixi 
funksiyalardan hor birinin müvafiq sistcmdə yerindən asılı olaraq tohlil vo torkib 
özünə-məxsus xüsusiyyotlərlo tozahür edir. 
3.
 
Sistemli  yanaşma  ali  psixi  funksiyaları  inkişafda  nəzərdən  keçiıməyi 
tələb edir. Bununla olaqodar olaraq miixtolif səbəb. amil vo şərtlərin rolunu vo 
nisbətini  aydınlaşdırmaq,  inkişaf  edon  sistemin  bütövlüyiinü  vo  davamlılığını 

 
tomin  edon  daxili  vo  xarici  so-boblori  tohlil  etmok  zoruroti  meydana  çıxır. 
Burada  sistem  nozoriy-yosi  baximindan  on  başlıca  cəhət  ondan  ibarotdir  ki, 
biitiin  psixi  proseslor  kimi,  hor  hansi  bir  ali  psixi  funksiya  hətta  aynliqda  belo 
öz-özünə  inkişaf  etmir,  о,  bütövlükdo  sistemin  inkişafı  prosesino  daxildir. 
Bundan  başqa,  xarici  alomdon  olan  tosirlor  do  bir-birindon  təcrid  olunmuş 
şəkildə mövcud deyildir, biz həmişo bu vo ya digor dorocodo tosirlor sistemi ilo 
rastlaşınq. Ali psixi funksiyalann va-hid sistem kimi öyronılməsi, onlann tohlili 
prosesindo  «sistem  ya-radan  amillorin»  miioyyon  cdilmosi  zoruroti  do  buradan 
iroli golir. 
Bos,  bu  baxımdan  L.  S.  Viqotskinin  miioyyon  ctdiyi  «natural  psixi 
proseslor»  haqqinda  no  demok  olar?  Miiasir  tosovvürlərə 
go
ro,  insan 
psixikasının  özü  bütövlükdo  sistemli  xarakter  daşıyır.  Bu  baximdan  ali  psixi 
funksiyalan  vo  natural  psixi  proscslori  daha  bo-yük  sistemin  -psixikanın  yanm 
sistcmlori kimi nəzərdən keçiro bilorik. 
 
II F Ə S İ L  
 
PSİXOLOGİYANIN BİR ELM KİMİ 
XARAKTERİSTİKASI 
 
 
1. Giizaran psixologiyasi vo elmi psixologiya 
 
İnsan  başqa  insanlar  icorisindo  homişə  psixoloqdur.  Başqa  adamlann 
xüsusiyyətlorini,  mosəlon,  maraqlarını,  temperament  ti-pini  vo  ya  xarakter 
olamotlorini  nozoro  almadan  onlarla  birlikdo  iş-lomək,  ünsiyyətdo  olmaq  vo 
yaşamaq  oslindo  cotin  olur.  Biz,  ado-ton  rast  gəldiyimiz  adamin  ilk  növbədə 
geyiminə vo görkominə 
go
ro onun xarakteri haqqinda fikirləşirik. Soma iso hor 
hansi  adam  haqqinda  onun  əlamətlərino  göro  mühakimə  yürüdürük.  Birini  eti-
barli adam hesab edirik. Başqası haqqinda deyirik ki, ipinin iistiino odun yığılası 
adam deyildir. Uşaqlara hor hansi bir iş tapşıranda onlann biliyini, qabiliyyətini, 
bacanq  vo  vordişlorini  nozoro  alırıq  vo  s.  Bu  о  demokdir  ki,  insanlar  rast 
gəldiklori,  ülfot  bağladıqları  adamlann  davranış  vo  roftanni  psixoloji  cohotdon 
izah  edirlor.  Bu  zaman  onlann  hamısı  psixoloji  biliklordon.  amma  giizoran 
psixolo-giyasma aid biliklordon istifado edirlor. 
Elmi  psixologiya  ilo  yanaşı  güzaran  psixologiyasi  da  mövcud-dur. 
İnsanlarda  öz  həyat  tocrübəsində,  başqa  adamlarla  ünsiyyət  şə-raitindo  omolo 
gələn  psixoloji  biliklori  elmi  psixologiyaya  deyil,  güzaran  psixologiyasina  aid 
edirlor. 
Giizaran  psixologiyasina  aid  biliklorin  monboyini  ictimai  vo  şoxsi  təcrübə 
təşkil  cdir.  Həlo  qodim  zamanlardan  başlayaraq  bu  biliklor  nəsildən-nəsilo 
vcrilmiş  miixtolif  obrazlı  ifadolordo,  atalar  sözlərində,  bayatılarda,  nağıllarda, 
dastanlarda vo s. do özünün oksini tapmışdır. Bizim hor binmiz bu biliklori otraf 
adamlardan,  elo-co  do  şifahi  xalq  ədobiyyatı  vasitosilo  mənimsəyirik.  İnsanın 
şoxsi tocrübosində həmiıı biliklor daha da dəqiqləşir, yeni mona çalarla-rı kosb 
edir. 
Giizaran  psixologiyasina  aid  biliklor  insanlann  giindolik  hoyatinda 
özünəmoxsus  rol  oynayır. Böyük  hoyat  tocriibosi olan, adam-ları  yaxşı tanıyan 
«böyüklə-böyük,  kiçiklo-kıçik  kimi»  roftar  edon,  hor  kəsin  dilini  bilon  müdrik 
adamları el icindo obos yero insan sor- 
57 rafı (yəni psixoloq) adlandırmırlar. Giizaran psixologiyasina aid bi-liklordo 
biz hotta miiasir psixologiya üçün maraqli olan miioyyon faktlara rast golirik. 
Lakin onlann hamısı üçün bir cohot sociyyovi-dir: Giizaran psixologiyasinda 
faktlar ardıcıl şəkildə izah edilmir, siibut olunmur, ancaq bu vo ya digor formada 
qeyd edilir, bir çox hallarda iso onlar sadaco olaraq birtorofli xarakter daşıyırlar. 
Moso-lon, el içindo deyirlor ki, «təkrar biliyin, anasıdm>. Doğrudan da, 
biliklərin mənimsədilməsində təkrarın özünəməxsus rolu vardir. Giizaran 
psixologiyasinda bu fakt doqiq miioyyon olunmuşdur. Ancaq təkrarın növləri 
muxtolifdir. Onlardan hansi daha somorolidir? Tokran песо aparmaq lazimdir? 
Onun psixoloji şərtləri hansılardır? Giizaran psixologiyasi bu suallara cavab vero 
bilmir vo vero do bil-moz. Halbuki məktəbdə təlim prosesini səmərəli təşkil 
etmok üçün həmin sualları aydınlaşdınrıaq zəruridir. Böyük elmi-praktik oho-
miyyoto malik olan bu vozifoni ancaq elmi psixologiya ycrino ye-tirir. Alim 
psixoloqlar təkrann təşkili məsələlərini öyrənmiş, onun miixtolif növlərini 
müqayisəli şəkildə tohlil etmiş, psixoloji şərtlə-rini aydınlaşdınmş və 
müəllimlərə faydalı elmi məsləhotlər ver-mişlər. Giizaran psixologiyasina aid 
biliklorin bir xüsusiyyətinə do diqqoti colb etmok lazimdir: onlar seyrçi-təsviri 
xarakter daşıyırlar. Yeno do misal göstərək. 
insanlar  qodim  zamanlardan  miioyyon  etmişlər  ki,  uşağı  lap  ki-çik 
yaşlarından torbiyo etmok lazimdir. «Ağacı yaş olanda oyorlor» - atalar sözünün 
psixoloji  monasi  mohz  bundan  ibarotdir.  Bu  fikir  tamamilə  doğrudur.  Əgər 
bclədirsə, onda başqa bir sual meydana çıxır: ağacı  no üçün yaş olanda oymok 
olar? Yuxanda qeyd edildi-yi kimi, giizaran psixologiyasina aid bilikloro osason 
bu suali izah etmok mümkün deyildir. Çünki homin biliklor scyrçi xarakter daşı-
yır, buna goro do miivafiq psixoloji faktlan izah etmir, ancaq cpi-zodik şəkildə 
tosvir  edir.  Bunu  nozoro  alaraq  homin  biliklori  seyrci-tosviri  biliklor 
adlandırırlar. 
Seyrçi-təsviri  psixoloji  biliklor  soviyyosindo  adamlar  bozon  müşahidə 
etdiklori faktlan bu vo ya digor dorocodo izah etmoyo çalışırlar. Lakin bu izahat 
yeno do psixoloji xarakter daşımır. Seyrçi-tosviri psixoloji biliklor soviyyosindo 
adamlar  faktlan  izah  edondo  belo,  adətən  başqa  elmlərdon  əxz  edilmiş 
təsəvvürlorə  is-tinad  edirlor,  buna  goro  do  psixoloji  faktın  mahiyyətini 

 
aydınlaşdı-ra  bilmirlər.  Fikrimizi  aydınlaşdınnaq  iiçün  yuxarıdakı  sualı  xatır-
lamaq kifayotdir: ağacı no üçün yaş olanda oymok lazimdir? Adam- 
58  lar  bu  zaman  faktın  özündən  (uşağın 
tərbiyəsi  məsələlərindən)  çı-xış  edir, 
atalar  sözünün  montiqinə  müvafıq  olaraq 
suala  toxminən  belo  cavab  verirlər:  yaş 
ağacı  əyəndə  sınmır,  quru  ağac  isə  sınır. 
Bu  о  demokdir  ki,  onlar  miioyyon  bir 
psixoloji  fakti  psixoloji  təsəvvür-loro 
osason  deyil,  başqa  elmlordon,  bizim 
misalımızda,  botanika-dan  oxz  olunmuş 
təsəvvürlər əsasında tosvir edirlor. 
Giizaran  psixologiyasi  insamn  psixi  hoyatina  aid  yalniz  miioyyon  faktlan 
ohato  edir.  İnsanın  psixologiyasi  iso  mürəkkəb  vo  çox-cəhətlidir.  Onun 
qanunauyğunluqlarını  ancaq  vo  ancaq  elmi-psixo-loji  biliklor  əsasında  başa 
düşmək vo izah etmok olar. 
Elmi-psixoloji  biliklor  empirik  vo  nozori  biliklor  kimi  özünü  göstərir. 
Empirik  psixoloji  biliklor  müşahidə  vo  eksperimcnt  vasitosilo  oldə  edilən 
məlumatlara  əsaslanır.  Orta  osrlordo  bu  biliklorin  inkişafında  fılosoflar,  əxlaq 
nəzəriyyoçiləri,  şairlər  vo  ədəbiy-yatçılar  xüsusilə  böyük  rol  oynamışdılar. 
Zaman  öz  işini  görürdü.  Başqa  elm  sahələrində,  məsələn,  fızika,  kimya, 
fiziologiya vo s. də olduğu kimi psixologiyada da, ancaq psixologiya ilo məşğul 
olan  adamlar  meydana  çıxırdı.  Psixologiyada  praktika  üçün  əhəmiyyot-li  olan 
empirik  qanunauyğunluqlar  miioyyon  olunurdu.  Psixologi-yanin  holl  ctdiyi 
praktik  vəzifələr  tədricən  gcnişlənirdi.  Empirik  biliklorin  zominindo  nozori 
biliklor  formalaşırdı.  Elmdo  miixtolif  izahedici  sxemlər,  modellər,  tipoloji 
anlayışlar vo s. yaranırdı. Psi-xologiyanın anlayışlar aparatı inkişaf edirdi. 
Miiasir  psixologiyada  mohz  nozori  biliklor  xüsusi  ohomiyyot  kosb  edir. 
Empirik  biliklordon  forqli  olaraq  nozori  psixologiya  fraqmentar  biliklərlə  artiq 
kifayotlono  bilmozdi,  miiasir  psixologiyada  onlan  sistem  şəklində  öyrənmək 
zoruroti  meydana  çıxmışdır.  Psixi  hadisələrin  qanunauygunluqlan,  ancaq  bu 
soviyyodo miioyyon cdilo bilor. 
Empirik vo nozori-psixoloji biliklor bir-biri ilo iizvi surotdo olaqodardir. 
insan  psixologiyasi  haqqinda  elmi,  yoni  obyektiv  vo  düzgün  biliklor 
olmadan comiyyot inkişaf edo bilmoz. ictimai praktikanin miixtolif saholorindo 
(istehsalat,  moktob,  sohiyyo,  horbi,  idman  vo  s.)  insan  haqqinda  bilikloro  olan 
elmi-praktik tolobat elmi psixolo-giyamn omolo gəlməsi üçün şorait yaratmış vo 
onun inkişafında holledici rol oynamışdır. Bu elm песо omolo gəlmiş vo inkişaf 
ct-mişdir? 
 
59  2.  Psixologiya  elminin  təşokkülü 
tarixindən 
 
Psixologiya elminin inkişafını tarixi planda nəzərdən keçirsək, şərti surotdo 
onun  iki  mərhələsini  forqləndirə  bilorik:  1-ci  morho-lo  lap  qədim  zamanlardan 
başlayaraq  XIX  osrin  70  -  80-ci  illorino  qodor  davam  edir.  2-ci  morholo  iso 
(XIX  osrin  70  -  80-ci  illorindon  miiasir  dövrə  qodor)  psixologiyanın  müstəqil 
elm kimi inkişaf mor-holosidir. 
Psixoloji  biliklor,  holo  bizim  eramızdan  песо  min  il  ovvol,  qo-dim  şərq 
ölkələrində  təşəkkül  ctmişdir.  Onun  inkişafı  fəlsəfə  və  təbiotşünaslığın  inkişafı 
ilə  bağlı  olmuşdur.  Təsadüfı  deyildir  ki,  lap  əwoldən  psixologiya  elmi 
materializm  vo  idealizmin  mübari-zosi  meydanı  olmuşdur.  Ruh  haqqinda 
problem psixologiyada kos-kin ideya toqquşmasmın morkozi problcmi idi. Hotta 
orta  osrlordo  universitet  tolobolori  ilk  mühazirədə  professorun  mövqcyini  qiy-
motlondirmok  istodikdo  deyirdilor:  «Bizo  ruh  haqqinda  danışın».  İstər  birinci 
morholədə,  istorso  do  ikinci  morholodo  psixologiya  öziiniin  başlıca 
nailiyyotlərinə göro materializmə borcludur. 
XVII - XIX əsrlordo fəlsofonin və təbiətşünaslığın nailiyyət-lori zəminində 
psixologiya elmi dünyanın miixtolif ölkələrində xü-susilə Rusiyada, Almaniyada 
Fransada,  İngiltorədə  və  Amerikada  özünəməxsus  şokildo  inkişaf  etməyə 
başladı. Bu,  hor şcydən ovvol, homin ölkolorin iqtisadi-sosial inkişaf soviyyosi 
ilə bağlıdır. 
Azərbaycanda  ilk  psixoloji  təsəvvürlərin  toşəkkülü  xalqın  qə-dim  adət-
ənənə,  morasim  və  ayinləri,  əyləncə  və  oyunları  ilə  bağ-lı  olmuşdur.  Ailə  vo 
məişət  (toy,  yas  vo  s.)  mərasimlərində  küt-ləvi  psixoloji  hadisolorin  maraqlı 
xaraktcristikalarına təsadüf edilır. 
Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı da bu baxımdan diqqoti cəlb edir. Keçəl, 
küpogiron  qarı,  kosa  obrazlan  uzun  müddət  hom  də  xalqın  miioyyon  sosial 
etalon və stereotiplorini ifado etmişdir. Azorbaycan lətifələrində xalqm miixtolif 
sosial  hadisolər  haqqın-dakı  ictimai  rəyi  özünün  parlaq  ifadəsini  tapmışdır. 
Molla Nosrəd-din, Bəhlul Danondə el-oba icorisindo, «insan sərrafı» kimi məş-
hurlaşmışdılar.  Onlar  песо  deyərlər,  əsl  praktik  psixoloq  idilər.  Ay-rı-ayn 
adamlara  müəyyən  ioqoblərin  verilməsi  do  psixoloji  baxım-dan  son  dorocə 
maraqlı hadisələrdir.  Azorbaycan  nağıllan  vo das-tanlarında  miixtolif psixoloji 
hadisəlor geniş tosvir olunmuşdur. Vəzir, vəkil və başqa obrazlar, ogər müasir 
terminlərlo desək, xal- 
60 qın referent qruplar haqqinda təsəvvürlərini ətraflı xarakterizə etmok imkanı 
vcrir. 
Hələ  е.  ə. II  -  I  minilliklərdə  «Avesta»da  ruh  və  psixi  hadisə-lor  haqqinda 
miixtolif  məzmunlu  təsəvvür  və  ideyalar  öz  əksini  lapmışdır.  Azorbaycan  xalq 

 
ədəbiyyatınm on qədim yazılı abidəsi «Kitabi-Dədo Qorqud»da insanın miixtolif 
emosional  halətləri  tosvir  edilmiş,  davranış  normalarında  özünü  büruzə  veron 
xəyanət, həsod, qorxaqlıq, fərarilik kimi mənfı sifotlər tonqid edilmişdir. 
«Kitabi-Dədə  Qorqud»  dastanı  insanların  qarşılıqlı  münasibət-İMinin 
psixoloji  təhlili  baxımından  diqtəli  xüsusilə  cəlb  edir.  Dədə  Qorqud  qonağa 
hörmət ctmoyən tonbəl qadınları pisləyir, yaxşı qa-dınları tərifloyirdi. Qazan xan 
oğlunun  öz  yoldaşlarını  vuruşma  meydanında  qoyub  qaçdığını  güman  ctdikdo 
ona ağır coza verməyi qorara alır və s. 
Qadının  başqa  adama,  məsələn,  qonağa  münasibətə  görə  sə-
ciyyoləndirilməsi  Azorbaycan  ictimai  fıkir  tarixində  psixoloji  xa-rakteristikanın 
ilk  nümunələri  kimi  qiymətlidir.  Qazan  xanın  qəra-п  da  diqqoti  mohz,  bu 
baxımdan  colb  edir.  O,  miioyyon  sosial-psi-xoloji  motivlorin  qorar  qobulu 
prosesindo böyük ohəmiyyətə malik oldıığunu göstərən maraqlı faktdır. 
«Kitabi-Dodə  Qorqud»  noinki  tayfadaxili  vo  tayfalararasi  miinasibotlorin 
psixoloji tohlili, hom do miixtolif sosial-psixoloji feno-menlorin, xiisusilo, stress 
şəraitindo  qrup  üzvləri  arasinda  miinasibotlorin  tosviri  baxinundan  da 
ohomiyyotlidir. 
Düşmənlər  Qazan  xanın  arvadi  Burla  xatunu  qofloton  osir  alir-lai■.  Onlar 
Qazan  xanın  şorəfinə  toxunmaq  üçün  bundan  istifado  etmok  istoyirlor.  Lakin 
Burla  xatun  paltanm  dəyişib  qızların  içindo  gizlondiyi  üçiin  düşmənlər  onu 
tanıya  bilmirlor.  Düşmənlər  апаш  miioyyon  etmok  üçün  onun  gözü  qarşısında 
oğlu Uruzu dara çək-mok vo ətindən qovurub qizlara yedirtmok istoyirlor. Lakin 
ana ogulun tokid ilo bu ağır iztiraba tab gotirir. Uruz anasma deyir: «Sa-qin ana, 
mənim  üstümə  gəlməyəsən.  Monim  üçün  ağlamayasan.  Qoy  məni  çəngələ 
vursunlar, qoy ətimdən çəksinlor, qara qovurma ctsinlər, qırx bəy qızının önüno 
aparsınlar.  Onlar  bir  yeyəndə,  son  ıki  ye.  Taki  soni  düşmonlor  bilmosinlər, 
tanımasınlar». 
Burla xatun və onu əhatə ctmiş nəcib qızlar qadın ləyaqotini, 
ba ləyaqətini hər şcydən üstün tuturlar. 
XI əsrdən başlayaraq Azorbaycanda psixoloji ideyalar fəlsəfı 
61 
traktat 
ve 
bədii 
ədəbiyyat 
nümunolorindo daha gcniş sıırətdə öz ək-
sini tapır. 
Azərbaycanda psixoloji idcyaların inkişafında Bəhmənyar, Xa-qani Şirvani, 
Nizami  Gəncəvi,  Nəsrəddin  Tusi,  İmadəddin  Nəsimi,  Mohəmmod  Füzuli, 
Abbasquluağa  Bakıxanov,  Mirzo  Fətoli  Axun-dov,  Üzeyir  Hacıbəyov,  Hüseyn 
Cavid,  Cəfər  Cabbarlı  kimi  gör-kəmli  ictimai-elmi  fikir  nümayəndələrinin, 
mütəfəkkir şair və ya-zıçıların böyük xidməti olmuşdur. 
Bəhmonyann zəngin fəlsofi irsində  maraqlı  psixoloji  ideyalara  rast gəlinir. 
O. iikri  «insan zchninin hərokəti» adlandırmış, idrakda  hissi və rasional anların 
əlaqəsini,  tofəkkür  formalarının  (məfhum.  hökm  və  istidlalın)  psixoloji 
mahiyyətini  geniş  şərh  etmiş,  insan  fikrinin  nəticədən  sobəbə  doğru  hərokətinə 
diqqot yetirmişdir. 
Xaqani ünsiyyət prosesindo  mühüm rol oynayan doğruçuluq, tovazökarlıq, 
işgüzarlıq, mordlik kimi psixoloji keyfiyyətloro bö-yük əhəmiyyət verirdi. 
Dövrün  elmi  biliklərini  bədii  yaradıcılığında  sintez  edon  dahi  Nizaminin 
bədii  əsərlorində  çox  zənkin,  orijinal  psixoloji  idcyalar  öz  oksini  tapmışdır. 
Nizami  ruhla  bədənin  vəhdətini  qeyd  etmiş,  in-sanın  daxili  aləminə  dərindən 
nüfuz  edərək  əsərlərində  dəqiq  psixoloji  təsvirlər  vermis,  mühitin  təsirilə 
şəxsiyyətdə baş verən psixoloji dəyişiklikləri, onun yeniloşməsi, ehtirasın, dərin 
məhəbbət  hissinin  insanı  özgələşdinnəsi,  mümarisələr  vasitosilo  şoxsiyyətin  öz 
qabiliyyətlərini inkişaf etdirməsi vo s. kimi psixoloji problcmlə-rə toxunmuşdur. 
Nizami  əsorlərindo  təlqin  vo  hipnoz  haqqinda  fıkir  söyləyir,  gözdoymo 
haqqinda xalq etiqadı ilə razılaşır. Onun etnopsixologi-ya və hərbi psixologiyaya 
dair Fıkirləri də maraqlıdır. O, sosial norma və stereotiplərin, adət vo ənonələrin 
şəxsiyyətin,  şəxsiyyətlər  və  qruplararası  miinasibotlorin  formalaşmasında 
mühüm  rol  oyna-dığını  məharətlə  göstərmiş,  insanların  psixi  fəaliyyətlərini 
rənglər  vasitosilo  xarakterizə  etmişdir.  Nizaminin  fıkrinco,  məqsəd  aydın-lığı, 
ordunun  mənəvi  psixoloji  birliyi,  öz  qüvvolərinə  inam  və  düş-mənə  nifrət  - 
qələbəni  təmin  edən  əsas  amillərdir.  Musiqi  -  döyüş-çülərin  mübariz  əhvalına 
qüvvətli təsir edən vasitələrdəndir. «Yed-di gözəl» poemasında ədalotli hökmdar 
ideyası  hom  do  sosial  psixoloji  səpkidə  həll  olunur.  Böyiik  mütəfokkirin 
əsərlərində  insan  münasibətlərinin  ətraflı  sosial-psixoloji  təhlili  verilmişdir. 
Homin 
62 ıdeyalar sonrakı dövrlərdə Azərbaycanda psixoloji fıkrin inkişafma böyük 
təsir göstərmişdir. 
XII - XVI əsrlordo, xüsusən Nəsrəddin Tusi, Nəsimi, Füzuli yaradıcılığında 
psixoloji  ideyalar  daha  qabarıq  surotdo  özünü  gös-tormiş,  «Əxlaqi  Nasiri», 
«АНсопаЬ  insanların  xarakteri  və  keyfıy-yotlori»  (N.  Tusi),  «Mətləül-etiqad», 
«Həqiqətüs-süəda»,  «Hədisi-orboin»  (Füzuli)  kimi  xüsusi  fəlsəfi-psixoloji 
traktatlar yazılmışdır. 
N.  Tusi  psixologiyanı  -  nəfs  elmini  təbiət  elmləri  sırasma  daxil  etmiş,  əsas 
psixoloji  anlayışların  mahiyyətini  açmış,  «nəfs»  an-layışı  altında  ruh,  psixika, 
mənəviyyat, ağıl, şüur və idrakı başa düşmüş; insan kamilliyi üçün fıkir, əql, şüur 
və  iradənin  ahəngdar-lığını  zəruri  saymışdır.  O,  insan  xaraktcrinin  iradi  və 
ixtiyari aşıla-ma (tərbiyovi tosirlor) yolu ilo dəyişildiyini qəbul edirdi. 
İmadəddin Nosimi şoxsiyyətin mənəvi azadlığının carçısı kimi ııısanı, onun 
yaradıcı  dühasını  torənnüm  ctmişdir.  O,  yaradıcılığının  ilk  dövrlərində  sufızm 
mövqeyində  dayanmış,  sonralar  isə  ömrü-nün  axınna  kimi  hürufızmin  osas 
ideoloqlarından biri olaraq qal-mışdır. 

 
Nosiminin  nöqtcyi-nəzərincə,  insan  mürokkob  struktura  malik,  hom  genetik, 
hom  do  sosial  cəhətdon  şərtlənmiş  dərin  fərdiyyəti  olan  şüurlu  varlıqdır.  Onun 
fıkrincə,  bu  amillər  insanın  davranışını  sortləndirir,  lakin  şoxsiyyətin 
formalaşmasında  üstün  mövqcyi  ho-yatda  qazanılan  keyfıyyətlər  toşkil  cdir. 
Horn  do  belo  insani  keyfiy-\  Btlərin  təşəkkülü  daha  çox  tərbiyə  və 
özünütərbiyədən  asılıdır.  O,  nisan  münasibətlərinin  tohlilinə  do  bu  cəhotdon 
yanaşırdı. Nosimi 'hvot, qəzob, həsəd, tokəbbür, təəllüq, hərislik və s. kimi insanı 
alçaldan hisslərdən uzaq olmağı xüsusi olaraq qeyd edirdi. 
Böyük  Azorbaycan  şairi  M.  Füzulinin  ölmoz  «Leyli  vo  Moc-nun» 
poemasında məcnunluq psixoloji fenomen kimi soslənir. Ley-linin şam, pərvano, 
bulud,  səba,  Məcnunun  isə  ceyran,  göyərçin,  dağ  ilo  söhbətləri  dünya 
ədəbiyyatmda  psixoloji  təhlilin,  yəni  tən-halıq  halətinin  psixoloji  təzahürlərinin 
adekvat surotdo əks ctdirilməsinin parlaq niimunələridir. 
Füzuli  kütləvi  psixoloji  hadisələrə  böyük  əhəmiyyət  verirdi.  Bu  baxımdan 
xüsusilə  «Leyli  vo  Моспип»  pocmasında  qrupdaxili  telqin  hallarının  təsviri 
diqqoti  cəlb  etmoyə  bilməz.  Lakin  M.  Fü-/ııli  belo  hesab  edirdi  ki,  qrupdaxili 
təlqinin  soviyyosi  bilavasitə  çöxsiyyotin  əqli  və  iradi  kcyfıyyətləri,  motivlor 
sistcmi, emosional halotlorinin xarakteri vo s. ilə bağlıdır. 
63 
Leylinin  atası  asanlıqla  sözbaz  adamlann  tosiri  altına  düşür,  cl-çilərə  rədd 
cavabı verir: 
Мөспип, deyə ton edir xəlayiq, 
Mecnuna monim qlzılfl no layiq? 
Halbuki  qızlar  Leylini  eylendinnək  istərkən,  öz  məqsədlərino  nail  ola 
bilmirlər,  Dahi  şair  bu  halotlori  psixoloq  qüdrəti  ilə  təsvir  cdir:  qızlar  şadlıq 
əlaməti olaraq əllərino hona qoyanda Leyli də öz kədorini bildirmək üçün əllərini 
qanlı göz yaşları ilə boyayırdı; qız-lar bəzək üçün sapa mirvari çəkəndo Leyli də 
göz yaşlanndan bo-doninə gövhorlər düzərdi... 
Azorbaycanda  psixoloji  fıkrin  inkişafında  XIX  əsrin  yazıçı  vo 
mütəfəkkirlori  daha  mühüm  rol  oynamışdır.  Psixi  hadisələr  haqqinda 
mülahizolor  materialist  nəzəriyyoyə,  xüsuson  təbiətşünaslığın  inkişafına  istinad 
etmişdir. 
A. Bakıxanovıın «Nosihotnamə» və «Tohzibü-oxlaq» əsorlo-rindo müxtəlif 
etik  problemlor  müoyyən  psixoloji  kontekstdə  təhlil  olunmıışdur.  Onun 
«mənəviyyat  folsofosi»  adlandırdığı  etika  və  tərbiyo  nəzəriyyəsində  maraqlı 
psixoloji hadisələrə toxunulmuş, təlim və tərbiyonin kömoyi ilə insanın əxlaq və 
mənəviyyatını  məqsədəuyğun  surotdo  dəyişdinnəyin  mümkünlüyü  ideyası əsas-
landırılmışdır.  Homin  ideya  M.  F.  Axundovun  əsərlərindo  daha  ba-riz  şəkildo 
özünü bümzə vermişdir. 
Böyük  yazıçı-mütofəkkir  Mirzə  Fətəli  Axundovıın  əsorləri,  xüsusilə 
«Hindistan şahzadosi Kəmalüddövlonin öz dostu İran şah-zadosi Cəlalüddövləyo 
yazdığı  üç  moktub  və  Celalüddövlənin  ona  göndərdiyi  cavab»  adlı  məşhur 
fəlsəfi-siyasi,  elmi-tənqidi  əsori  Azorbaycanda  psixoloji  fıkrin  inkişafını 
öyronmok üçiin xüsıısi ohomiyyoto malikdir. 
M.  F.  Axundova  görə  ruh  «cismin  müstoziyyatındadır  və  cisim  ilo 
qaimdir»,  ruh  bədonin  ayrılmaz  xassəsidir  vo  müstoqil  yaşaya  bilmoz,  varlığın 
dərk  edilməsi  mürəkkob  proscsdir,  idrakda  insan  əqli  əsas  götürülməlidir. 
Tolqinin,  şayəilorin  psixologiyasi,  bir  sıra  başqa  külləvi  psixoloji  hadisələr 
barodə M. F. Axundovun əsərlə-rində maraqlı mülahizolor vardır. 
Psixoloji idcyalann zənginliyi baxımından M. F. Axundovun bodii əsərləri 
do böyük maraq doğurur. 
S.Ə.Şirvani, M.Ə.Sabir, C. Məmmədquluzadə, H.Zərdabi, Ə.Haqverdiyev, 
Ü.Hacıbəyov  kimi  görkomli  mütofəkkirlərin  osor-lərində  də  psixologiyanın 
miixtolif  problemlərinə  aid  maraqlı  mülahizələr  vardır.  Bu,  daha  cox  homin 
sonotkarlann  maarifçilik  ide-yası,  insan  psixologiyasını  dəyişdirmək,  onu 
yeniləşdirmək, döv-rün tələbləri səviyyəsinə qaldırmaq meyli ilə bağlı olmuşdur. 
Xü-susən do M. Ə. Sabirin əsərlərində ауп-ауп qrupların, milli xüsu-siyyətlorin 
sosial-psixoloji baxımdan xarakteristikası diqqoti cəlb cdir. 
Xüsusən  də  «Molla  Nosrəddin»  jurnahnda  miixtolif  sosial  qrupların,  cləcə 
də  ayn-ayrı  xalqların  etnik-psixoloji  xüsusiyyətlə-ri  geniş  planda  əks 
etdirilmişdir. 
XIX  osrin  sonu  -  XX  əsrin  əvvəllərində  mütərəqqi  rus  peda-qoq  vo 
psixoloqlarının  əsərlori  vasitosilo  psixoloji  biliklor  Azorbaycan  maarifçiləri 
arasında  geniş  yayılmışdır.  Azorbaycan  peda-qoqlarının  əsərlərində  yaş  vo 
pedaqoji  psixologiya  məsələlərinə  daha  geniş  yer  verilsə  do,  onlar  psixoloji 
səpkidə də maraqlı idi. Bu haqda aydın təsəvvür əldə ctmək üçün təkcə görkəmli 
Azorbaycan  pedaqoqu  Məhəmməd  Tağı  Sidqinin  «Nümuneyi-əxlaq»  osərini 
xatırlamaq kifayətdir. 
M. Т. Sidqinin həcmcə on böyük vo maraqlı əsərlərindən olan «Nümuneyi-
oxlaq» 1894 - 1896-cı illərdə Naxçıvanda «ТəгЫуə məktəbinin şagirdləri üçün» 
onlara  «gözəl  əxlaqi  sifətlər  torbiyə  ctdirmək  vo  imla  yazdırmaq  məqsədilə» 
tərtib  edilmişdir.  Dərslik-də  «fəhm  və  zəkavətli»,  «diqqətli»,  «qeyrətli  və 
çahşqan», «ədəb-li və tərbiyəli», «səbrli», «doğruçu», «zirok və huşyar», «nəfsi 
sə-lamət»,  «təmkinli»,  «səxavətli»,  «gülərüzlü»,  «qəlbi  saf»,  «cosur  və  ürəkli», 
«qısqanc»,  «ata-anasını  və  müəllimini  sevən  uşaq»  və  s.  kimi  miixtolif  uşaq 
tipləri təsvir edilmişdir. 
Klassik  ədəbiyyatımız  yalnız  bədii  təfəkkürün  məhsulu,  tə-cəssümii  hesab 
edilə  bilmoz.  Həmin  ədobiyyat  bodii  vo  elmi  təfək-kürün  vəhdoti  nəticəsində 
yaranaraq dövrün elmi fıkir və ideya-larını da özündə əks etdirir. Bu baxımdan 
klassik  irsimiz  psixoloji  fikir  və  ideyaların  da  zongin  mənbəyidir.  Onları 

 
araşdırmaq,  homin  ideyaların  inkişaf  meyllərini  aşkar  etmək  yalnız  tarixi 
əhəmiy-yətə malik məsələ hesab edilə bilməz. Bu, nəinki bu günü başa düşmək 
və  düzgün  qiymətləndirmək,  hom  do  onu  daha  əlverişli  surotdo  təşkil  etmək 
cəhətdən faydalıdır. 
Psixologiya elmi öz tarixinin birinci mərhələsində fəlsəfənin bir sahəsi kimi 
inkişaf  edirdi.  Müxtəlif  ictimai  formasiyaları  əhatə  edən  bu  mərhələdo 
psixologiya  elminin  inkişafında  təbiətşünaslıq  elmləri  də  müəyyən  rol 
oynamışdır.  Lakin  bununla  belo  birinci  mərhələdə  psixologiya  elmi,  hətta 
təbiətşünaslıqla bağlı ideyaları da fəlsəfi baxımdan mənalandırır vo tohlil edirdi. 
Birinci  mərhəlo-də  onun  osas  üsulu  özürrümüşahidə  və  müşahidədən  ibarət  idi. 
Psixologiya elmi oslindo təsviri xarakter daşıyırdı. 
XIX  osrin  ortalarında  psixologiya  elmi  bir  sıra  nailiyyotlor  ol-do  etdi. 
Onlardan  on  başlıcası  iso  bundan  ibarot  idi  ki,  homin  dövrdən  eksperimental 
üsullar tədricən psixologiya elmino niifuz edirdi. 
1879-cu  ildo  iso  Leypsiq  şohərində  Vilhelm  Vundt  məşhur  eksperimental 
psixologiya laboratoriyasını yaratdı. Əslində Vundtun laboratoriyasi psixologiya 
tarixində  üçüncü  laboratoriya  idi.  Lakin  birinci  iki  laboratoriya  diqqoti  colb 
etməmiş  vo  psixologiya  elminin  inkişafında  əsaslı  rol  oynamışdır.  Vundtun 
laboratoriyasi  iso  qisa  miiddot  orzindo  noinki  Almaniyada,  hom  do  bütün 
dünyada  psixologiya  elminin  inkişafına  böyük  təsir  göstərdi.  О  bir  növ  dünya 
psixologiyasının  Məkkosino  çcvrildi:  psixoloqlar  miixtolif  ölkələrdən  Leypsiq 
şəhərino  axışıb  golir,  Vundtun  laboratoriyasi  ilə  tanış  olur  və  öz  ölkolorindo 
onun  timsalında  eksperimental  laboratoriyalar  yaradırdılar.  Bir  qədərdon  sonra 
Vundtun laboratoriyasi osasında dünyada ilk Eksperimental Psixologiya İnstitutu 
təş-kil  olundu.  Bcloliklo,  psixologiya  eksperimental  elmə  çevrilməklə  yanaşı, 
müstəqil bir elm kimi inkişaf etməyə başladı. 
1885-ci ildo Parij şəhorində psixoloqların I Beynolxalq Konqrcsi keçirildi. 
Konqrcsdo on böyuk nümayəndə Rusiya psixo-loqlannin niimayondosi idi. 
Rusiyada  ilk  eksperimental  psixologiya  laboratoriyasi  V.  M.  Bexterov 
torofindon  1886-ci  ildo  Kazan  şəhərində  təşkil  olunmuş-dur.  Bundan  sonra 
Rusiyamn miixtolif şohorlərində do belo laboratoriyalar foaliyyətə başladı. 
1912-ci  ildo  Moskva  Universitetinin  nozdindo  Eksperimental  Psixologiya 
institutu onun üçün xüsusi tikilmiş yeni binada işo baş-ladı. Özünün iş şəraitinə 
vo  avadanlığına  görə  Eksperimental  Psixologiya  institutu  dünyada  on  yaxşı 
institut hesab olunurdu. 
Azorbaycanda ilk psixologiya laboratoriyasi 1926-ci ildo F. Ə. İbrahimbəyli 
torofindon yaradılmışdır. 
Lakin bu  yaxşı başlanğıc rcpressiya illərində heçə endirildi.  Yalnız Böyük 
Vətən  müharibəsindon  sonra,  yoni  XX  əsrin  50-ci  il-lərində  orta  moktəblərdə 
psixologiyanın  tədrisinə  başlanması  ilə  olaqodar  olaraq  rcspublikanın  əsas  ali 
məktəblərində psixologiya 
66 şöbələri (ADU, APİ) təşkil olunur. Bu 
cəhət  psixologiya  üzrə  elmi  kadrların 
hazırlanmasına  da  mühüm  təkan  oldu. 
Əsrin  60-cı  illori-nə  qodər  onlarla 
mütəxəssis 
namizədlik 
dissertasiyası 
müdafiə  edərək  psixologiya  üzrə  elmi 
doroco  aldı.  Bununla  bərabor,  əsrin  60  - 
70-ci  illorindo  psixologiya  üzro  ana 
dilində  dorslik  vo  dərs  və-saitləri  yazılıb 
çap  olundu.  Bu  sahədə  xüsusən  do  M.C. 
Məhərrə-mov, 
F.Ə.İbrahimbəyov, 
Ş.S.Ağayev,  Ə.S.Bayramov,  Z.M.Mehdi-
zadə, 
Ə.Ə.Əlizadə, 
M.Ə.Həmzəyev, 
Ə.Ə.Qədirov  və  başqalarının  xidmətləri 
böyük olmuşdur. 
Həmin  dövrlərdə  psixologiya  elminin  ayrı-ayrı  problemlorinə  dair 
monoqrafiyaların nəşr edilmosi do diqqoti cəlb edir. Elə bunun noticəsi olaraq 60 
- 70-ci illərdə, elocə də sonrakı dövrlordə res-publikada psixologiya üzrə elmlər 
doktorlarının 
sayı 
artmağa 
baş-ladı 
(Ş.S.Ağayev, 
Ə.S.Bayramov, 
M.Ə.Həmzəyev,  Ə.Ə.Əlizadə,  Ə.M.Qodirov,  M.S.Nəcofov,  Q.E.  Əzimov, 
Ə.T.Baxşəliyev, S.İ.Seyidov, B.H.Əliyev və b.). 
Psixologiya elminin inkişafı üçün Bakı Dövlət Univcrsiteti  nozdindo sosial 
elmlor  vo  psixologiya  (1991)  fakültəsinin  təşkili  də  mühüm  rol  oynamışdır. 
Həmin  fakültənin  psixologiya  şöbəsini  bi-tirən  onlarla  gone  mütəxəssis  ciddi 
elmi-tədqiqat  işi  aparmış  və  respublikamızda  psixologiya  elminin  inkişafına 
yaxından köməklik göstonnişlər. 
Əlbəttə,  bütün  bu  müvəffəqiyyətlərlə  yanaşı  respublikada  psixologiya 
elminin  miiasir  səviyyədə  inkişaf  etdirilməsi  üçün  hələ  çox  işlər  görülməlidir. 
Bunun  üçün  ilk  növbədə  elmi-tədqiqat  psixologiya  labaratoriyalarının 
yaradılmasına,  onlann  yüksək  ixtisaslı  elmi  kadrlarla,  müasir  cihazlarla  təmin 
edilməsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. 
 
 
3. XX əsr psixologiyasının əsas cərəyanları haqqinda 
 
XX  əsrdə  psixologiyada  bir  sıra  corəyanlar  əmələ  gəldi.  Frey-dizm, 
bihcviorizm cərəyanları onlann icorisindo xüsusi yer tutur. 
Freydizm cərəyanı XIX osrin sonu - XX əsrin əvvəllərində əmələ gəlmişdir; 
Qərb  ölkələrində  qısa  müddət  ərzindo  incəsənə-tə,  ədəbiyyata,  insanla  bağlı 
müxtəlif  clm  sahələrinə,  xüsusilə  tə-babət,  antropologiya,  sosiologiya, 

 
mədəniyyət  tarixinə,  pcdaqogika  və  s.-yə  gcniş  nüfuz  etmişdir.  Onun  banisi 
Avstriya psixiatrı vo psixoloqu Ziqmund Freyddir. (1856 - 1939). Freydin adı ilə 
cərəyan Freydizm adlanır. Freydin özü isə onu «psixoanaliz» adlandınrdı. 
Freyd  əvvəlcə  praktik  həkim-nevropotoloq  və  psixiatr  kimi  fo-aliyyətə 
başlamış,  bir  sıra  maraqlı  faktlar  müəyyən  etmiş,  indi  do  psixologiyada  gcniş 
işlənən miixtolif anlayışlar vo tenninlori (mo-sələn, frustrasiya, idcntifikasiya vo 
s.) işləmişdir. 
Freydo  goro,  insan  davranışı  ictimai  inkişaf  qanunlan  ilo  deyil,  irrasional 
(latınca  -  irrationalis ağılla idaro olunmayan demokdir),  şüursuz psixi qiivvolor 
torofindon  idaro  olunur.  İnsan  guya  öz  mii-hiti  ilo  həmişə  gizli  müharibə 
voziyyotindo  olur.  İntellekt  -  bu  toh-təlşüuru  qüvvələri,  instinktiv  meylləri 
başqalarından gizlətmək üçün aparatdır. İnsanın bütün hərəkətlərini, bütün tarixi 
vo  ictimai  hadisələri  Frcyd  şüursuz  meyllərin,  hər  şeydən  ovvol,  seksual 
meyllərin təzahürü kimi tohlil edirdi. 
Freydin  fikrincə,  insanın  ruhi  hoyatının  hərəkətverici  qüvvəsi  seksual 
(cinsi)  başlanğıcdan  -  libidodan  ibarətdir.  Scksual  osasda  davranışda  qəribə 
cəhətlərin əmələ  golməsi haqqinda fıkirlor nev-rologiyada  holo Freyddən ovvəl 
məlum idi. Freyd Parisdo moşhur fransız nevroloqu Şarkonun laboratoriyasında 
işlərkən  tanış  olduğu  bu  faktlara  xüsusi  əhəmiyyət  verməyə  və  onları  əsaslı 
surotdo  öy-rənməyə  başladı.  O,  əvvəlcə  nevrozda  cinsi  mcyllərin  rolunu  fızi-
oloji amillərlə izah edirdi. Lakin sonralar psixoanaliz tirixinə Anna adı ilo daxil 
olmuş  bir  xəstənin  əhvalatlan  ilə  bağlı  olaraq,  Freyd  fikirlorini  köklü  surotdo 
dəyişdi. 
Freyd  xəstəni  məşhur  nevroloq  Breyerlo  birlikdo  miialicə  edirdi.  Anna 
isteriya  simptomlarından  əzab  çəkirdi,  onun  görməsi,  nitqi,  hərəkətlori 
pozulmuşdu. Breyer belə güman edirdi ki, qeyd olunan simptomlar özünütolqin 
effektidir: Anna xəstə atasına kömək edo bilmədiyi iiçün özünü giinahkar hesab 
edir  vo  oz  hisslorini  bil-dirməmək  üçün  onları  gizlətməyə  çalışırdı.  Hipnoz 
voziyyotindo Anna «ürəyini boşaltmağa» çalışırdı, hokimlor onun bu söhbətləri-
ni  katirsis-əzablı  hisslərdon  xilas  olmaq  meyli  kimi  qiymotlondirir-dilər.  Lakin 
bu zaman qəribə bir hadisə baş vcrdi: xəstə qız hokim Breyerə aşiq olmuşdu. Bu 
Breyeri  çaşdırdı  və  o,  sonrakı  müalicə-don  imtina  etdi.  Freyd  isə  Annanın 
davranışını daha ətraflı öyron-moyə başladı. Əvvəllər xəstoliyin gedişini fizioloji 
amillərlo (sinir enerjisinin zəifləməsi ilo) izah edirdi. Psixi xəstənin davranışını 
öyrəndikco,  Frcyddo  do  yeni  fıkirlər  yaranırdı.  O,  belo  bir  nəticə-yə  gəldi  ki, 
xostə guya əwol öz valideynlorino bəslədiyi məhəb- 
68 
bət 
hissini 
həkimin 
üzorino 
yönəltmişdir.  Freydizmin  sonrakı  təka-
mülü prosesindo bu notico osaslandınlmış 
vo  onua  osas  müddəala-rından  biri  kimi 
irəli sürülmüşdür. 
Freydizm  baxımından  insan  asosialdır,  mahiyyət  ctibarilo  biitiin 
xüsusiyyətlərinə  vo  ya  bir  çox  cəhətlərinə  göro  heyvana  bon-zəyir.  İnsanın 
davranışı  iki  prinsipə  -  «zövq  prinsipinə»  (burada  başlıca  olaraq  heyvan 
instinktlərinin  eyni  olan  cinsi  həvəsin  toza-hiirləri  nəzərdə  tutulur)  və  «reallıq 
prinsipinə»  (cəmiyyətin  təlob-lərinə  müvafiq  olaraq  scksual  həvəsi  boğmaq 
zorurətinə)  tabcdir.  «Zövq  prinsipi»  ilo  «rcallıq  prinsipinin»  toqquşması 
nəticəsində  «təmin  olunmamış  seksual  hovəs»  do  məhz  bu  sahədən  insanın 
davranışını  idarə  etmoyo  başlayır.  Dcmoli,  insan  davranışında  şüu-run  rolu 
azaldılır. 
Frcydi  birinci  növbodə  onun  öz  təlobolori  -  K.Yunq  və  A.Ad-ler  tənqid 
ctməyo başladılar. Freyd bir çox maraqlı psixoloji mosə-lələro diqqoti cəlb ctsə 
do, onlan elmi şəkildə izah edə bilmədi. Bu da ondan irəli gəlirdi ki, Freyd insanı 
ictimai varlıq kimi təhlil et-mirdi. 
Freydizmin  çiçəklonməsi  dövrü  indi  çoxdan  artıq  arxada  qal-mışdır.  70-ci 
illorin  əvvollərindon  etibaron,  hətta  freydizmin  nüma-yəndələri  vo  tərəfdarlan 
icorisindo onun böhranları haqqinda da geniş söhbətlor gcdir. XXIX Bcynəlxalq 
psixoanalitik  konqresdo  (London,  1975),  Z\  Freydin  qızı  -  xarici  ölkəlordə 
özünün psixoloji tədqiqatlan ilə moşhur olan A. Freyd freydizmin böhran, özünə-
məxsus  xostolik  keçirdiyini  tosdiq  etmişdir.  Moşhur  ingilis  psixo-loqu  X. 
Ayzcnk  iso  1978-ci  ildə  «psixoanaliz-elm  və  ya  mövhu-mat?»  sərlövholi 
moqaləsindo  Karl  Popper,Corc  Kelli vo başqa  görkənıli aliıııləTlamı freyrirznıi 
ciddi  tənqid  etmişdir.  s^Qjiheviorizmin  tarm_X]X^əirin  sonu  -  XX  əsrin 
əvvəllorindo  Edvaron*örfIäaykTrr(  18  73Л949)  heyvanlar  üzərində  apardığı 
tədqi-qatlarla  başlayır.  Lakin  buna  baxmayaraq  homin  cəroyanın  RƏZəri  lideri 
Con Uotson (1878 - 1958) hesab olunur. 
1913-cü  ildə  «Psixoloji  xəbərlər»  jurnalında  Uotsonun  «Psixo-logiya: 
biheviorist  onu  песо  görür»  adlı  məqalosi  nəşr  edildi.  Mo-qalədə  «Stimul  - 
reaksiya»  -  biheviorizmin  osas  devizi  kimi  elan  olundu  və  həmin  сəгəуашп 
başlıca  ideyaları  şorh  edildi.  Buna 
go
ro  do  sonralar  homin  moqaloni 
«biheviorizmin manifcsti» adlandir-dilar. 
Biheviorizmin osas müddoalan aşağıdakılardan ibarotdir: psi- 
69 xologiya guya şüuru deyil, davranışı (cərəyanın adı da buradan əmələ 
gəlmişdir; inkiliscə (- behavior davranış deməkdir) öyrən-məlidir. 
Psixologiyanın əsas vəzifəsi yalnız miixtolif şəraitdə dav-ranışın 
qanunauyğunluqlarını, - qıcıqla orqanizmin cavab hərəkət-ləri arasındakı asılılığı 
öyrənməkdən ibarotdir. Bihevioristləro 
go
ro davranış ancaq xarici stimullarla (S) 
şərtlənən sekretor və əzələ reaksiyalanndan (R) təşkil olunmuşdur. Davranışın 
təhlili ciddi surotdo obyektiv xarakter daşımalı vo bütün təbii elmlordə olduğu 
kimi, zahirən müşahido olunan fenomcnlərlə məhdudlaşmalıdır. 
Bcloliklə,  bihcviorizm  stimul  (S)  və  reaksiya  (R)  arasındakı  olaqoni 
davranışm vahidi kimi qobul edir, psixika və şüuru iso psi-xologiyanın predmeti 

 
kimi  inkar  edirdi.  Təsadüfi  deyildir  ki,  bihe-viorizmi  «psixikasız  psixologiya» 
adlandırırlar. 
Biheviorizm  mexaniki  nəzəriyyədir:  o,  insanın  davranışını  xət-ti 
determinizm  prinsipləri  ilo  izah  edir,  sözdo  obyektiv  metoddan  danışsa  da 
oslindo  onun  mahiyyətini  təhrif  edirdi.  Buna  görə  do  akademik  İ.P.Paviov  hələ 
30-cu  illərin  owəllərindo  «Fizioloqun  psixoloqa  cavabı»  əsərindo  bihcviorizmi 
kəskin tənqid etmişdir. 
Biheviorizm  qısa  müddət  ərzində  Amerikan  psixologiyasının  əsas 
cərəyanına  çcvrildi  və  Avropa  ölkəlorinə  də  yayıldı.  Bu  iso  tə-sadüfı  deyildir: 
XX yüzilliyin əvvəllorində psixologiyanın nailiy-yətlərindən praktik məqsədlərlə 
istifado olunması mosələləri kəs-kin surotdo qarşıda durıırdu. Lakin bihcviorizm 
metodoloji cəhot-dən nöqsanlı olduğu üçün artıq 20-ci illərin sonu - 30-cu illərin 
əv-vəllərində  onun  daxilində  müstəqil  istiqamotlər  əmələ  goldi;  neo-biheviorist 
(yunanca neos - yeni demokdir) cərəyanlar formalaşdı. 
XX  əsrin  əvvəllərindo  Amerikada  yaranmış  vo  miiasir  psixolo-giyanın  ən 
başlıca  cərəyanlarından  birinə  çevrilmiş  biheviorizm  60-cı  illərin  əvvəllərindən 
etibaron  əhəmiyyətini  itirməyə  və  təd-ricən  koqnitiv  psixologiya  ilə  əvəz 
olunmağa  başlamışdır.  Son  15  il  orzində  koqnitiv  psixologiya  Amcrika 
psixologiyasının aparıcı is-tiqaməti kimi noinki biheviorizmi əvoz ctmiş, hom do 
bir sıra ölkə-lərdə geniş yayılmışdır. 
Koqnitiv  (latınca  cognition  -  bilik,  idrak  demokdir)  psixologiya  50-ci 
illərin  sonu  -  60-cı  illərin  əvvəllərində  oməlo  gəlmişdir.  Onun  əsasını  belo  bir 
müddəa  toşkil  edir  ki,  psixoloji  proseslərin  coroyanında  və  insan  davranışında 
biliklor,  koqnitiv  struktıırlar  həl-lcdici  rol  oynayır  (C.  Bruncr,  U.  Naysser,  R. 
Atkinson  və  b.).  Bu  baxımdan  koqnitiv  psixologiya  hafizə  və  təfəkkürün 
toşkilindo bi- 
70 lıklorin rolunu öyronir. Bununla bərabor, həmin cərəyan şəxsiyyə-II. fərdi 
forqlori, emosiyaları vo s. koqnitiv nozoriyyo baxımından fehlil edir. Əslində 
iso bu gün koqnitiv psixologiyada irəli sürülon I las problemlər sovet 
psixologiyasinda çoxdan öyrənilməyə başla-mlmış vo bu sahədə aparılmış 
fundamental tədqiqatlar (B.Q.Anan-
Jev, 
L.M.Vckker, L.S.Vıqotski, 
A.V.Zaporojcts. V
.P
.Zinçenko, A.L. Yarbus, A.N.Leontyev, B.F.Lomov, 
A.R.Luriya, A.A.Smir-п<>\, S.L.Rubinşteyn vo b.) dünya psixologiya elmini 
zənginləşdir-mişdir. B.M.Veliçkovski koqnitiv psixologiyanın əsas banilorindon 
biri hesab edilən professor U.Naysserin «İdrak və reallıq» (M.. 1981) kitabına 
yazdığı giriş moqaləsindo düzgün olaraq qeyd edir ki. koqnitiv psixologiyanın 
idrak proscslərinə (fəaliyyotino) yanaş-ma torzinin bozi momentlori bizim 
psixologiya vo Fiziologiyada u/un müddət ərzindo inkişaf etdirilən görüşlərə 
yaxınlaşır. 
Lakin  sovct  psixologiyasinda  bu  məsələlorin  qoyuluşunda  vo  hollindo 
prinsipial  forqlor  do  özünü  göstərir.  Sovet  psixologiyasinda  biliklorin 
formalaşması  prosesi  insamn  praktik  vo  nozori  foaliy-yotinin  öyrənilməsi 
zominindo  tohlil  edilir.  Koqnitiv  psixologiya  iso  insamn  davranışında  biliklorin 
rolunu  fonnal  baxımdan  aydm-laşdırır,  şəxsiyyotin  koqnitiv  strukturlan  ilo 
şortlonon  motivlori,  sorvot  meyllorini  oslindo  inkar  edir.  Koqnitiv  psixologiya 
miixtolif  ıstiqamotlordə  aparılan  ayn-ayn  todqiqatlan  vahid  konseptual  .tsasda 
birloşdiro  bilmədi,  biheviorizmin  vo  başqa  psixoloji  coro-yanlann  böhranının 
aradan  qaldırılması  sahosindo  ona  boslonon  ümidlori  mahiyyot  etibarilə 
doğnıltmadı. 
«Humanistik  psixologiya»da  50-ci  illorin  ovvollorindo  Qerbdo, 
\iisuson
 
amcrikan  psixologiyasinda  biheviorizm  vo  freydizm  coro-yanlarma  rcaksiya 
kimi omolo gelmişdir. Onun banilori (K.Rocers, O.Olport, A. Maslou vo b.) belo 
hesab  cdirdilor  ki,  biheviorizmdon  vo  freydizmdon  forqli  olaraq  «humanistik 
psixologiya» psixologiya dmindo üçüncü yoldur» vo ya qiivvodir). «Humanistik 
psixologi-\;ını»,  başqa  sözlo,  «ekzistensial»  (latınca  ex  (s)  istcntia  -  mövcud, 
olmaq demokdir) psixologiya da adlandırırlar. «Humanislik psixo-logiya» insanı 
hisslərlə  yaşayan  varlıq  kimi  götüriir.  Onlann  fikrin-Ө  insana  öz  imkanlarını 
hoyata keçirmək iiçiin kömok etmok lazimdir. 
«Humanistik  psixologiya»  bu  köməyi  psixoterapevtik  aspektdo  lohlil  edir. 
Onlann  fikrinco  insan  psixoterapevto  «xosto»  kimi  yox,  müştəri  kimi  miiraciot 
etmoli, onu narahat edon, hoyocanlandiran 
71 həyati problemləri özü həll etməlidir, həyatının mənasını başa düş-məlidir, 
psixoterapevt isə ancaq məsləhətçi funksiyasını ycrinə yc-tirməlidir. Təsadüfi 
deyildir ki, «humanistik psixologiya» ən çox psixoterapiyada yayılmışdır. Onun 
əsasında ümumi psixoloji nəzə-riyyə təşəkkül ctməmişdir. Təkcə bu fakt onun 
birtərəfli corəyan olduğunu göstərir. Əsl psixoloji cərəyan heç də təkcə xəstələr 
və ya defektli adamlar üçün tətbiq olunmaqla məhdudlaşa bilməz. 
«Humanistik psixologiyanın» elmi-metodoloji baxımdan ən başlıca nöqsanı 
ondan  ibarətdir  ki,  o,  şəxsiyyətin  təşəkkülünün  ic-timai-tarixi  amillərlə 
şərtləndiyini qəbul etmir; onun istinad etdiyi humanizm mücərrəd humanizmdir. 
 
@ Sovet psixologiya elmi 
 
Böyük  Oktyabr  sosialist  inqilabından  sonra  Rusiyada  psixoloji  fıkrin 
inkişafında  da  yeni  tarixi  mərhələ  başlandı.  Çünki  ölkədə  yeni  ictimai  quruluş, 
insanlar  arasında  yeni  sosial  miinasibotlor  bərqə-rar  oldu.  SSRI-nin  yaranmasi 
ilo xalqlann yeni ictimai-tarixi birliyi omolo goldi, vahid ideologiya ilo birləşən 
bütün  sovet  xalqları  ol-kodo  iqtisadi  vo  sosial  toroqqini  tomin  etmoklo  elm  vo 
maarifin  in-kişafına  da  çox  ciddi  tokan  verdi.  Bu  zəmində  başqa  elmlorin  cos-
gun  surotdo  inkişafı  ilo  yanaşı  osl  elmi  psixologiya  yarandi  vo  inki-şaf  ctdi.  O, 
psixoloji fıkrin zənginləşməsində mühüm rol oynamış-dır. 

 
L.S  Viqotski  1927-ci  ildo  göstərdi  ki,  yeni  comiyyot  yeni  insan 
yaradacaqdır.  Gələcək  comiyyotdo  psixologiya  hoqiqoton  yeni  insan  haqqinda 
elm  olacaqdir.  Yeni  insamn  psixologiyasi  özünün  bu  böyük  tarixi  vəzifəsini 
müvoffoqiyyətlə  yerinə  yetinnişdir.  Bu,  do-rin  ictimai-tarixi  kökləri  olan 
tamamilə  qanunauyğun  elmi  nailiyyot  idi.  Çünki  gone  Sovct  dövləti  qabaqcıl 
materialist  elmin  inkişafına  gündəlik  qayğı  göstərirdi.  1918-ci  ildo  Xalq 
Komissarları Soveti Dövlət Beyin İnstitutunun yaradılması haqqinda qərar qəbul 
etmiş-di  (institutun  rəhbəri  məşhur  rus  alimi  V.M.Bcxtcrev  idi).  Sovet  ha-
kimiyyotinin  ilk  illərində  RSFSR  Xalq  Maarif  Komissarlığı  nozdindo  Psixoloji 
Tədqiqatlar  Bürosu,  Moskva  ŞXMŞ-ı  psixologiya  laborariyası  və  s.  təşkil 
edilmişdir.  Moskva  universitetinin  psixologiya  institutunda  omək  psixologiyasi 
şöbəsi yaradılmışdı. Xalq Ko-missarlığı Sovcti 1921-ci ilin yanvar ayının 21-də 
akademik 
72 
I  l'.Pavlovun  rəhbərlik  etdiyi  labaratoriyaya  kömək  haqqinda  məş-lııır  dekrct 
qəbul etmişdir. 
So  vet  psixologiyasının  inkişaf  yolu  metodoloji  cəhətdən  aydın  ulı  Psixika 
və  şüur  haqqmda  K.Marks  vo  F.Engels  torofindon  ya-radılmış  dialektik 
materialist təlim V.İ.Leninin əsərlərində inkişaf ddırilmişdi. O, hələ 1894-cü ildə 
«Xalq dostları» nədir vo sosial dcmokratlara qarşı onlar песо mübarizə edirlər?» 
əsərində  metafi-zik  psixoloqdan  fərqlənən  yeni  tipli  tədqiqatçı  kimi  «alim 
psixolo-qun»  xarakteristikasını  vermis  vo  böyük  uzaqgörənliklo  elmi  psixo-
logiyanın  gələcək  inkişaf  yolunu  göstərmişdi.  Onun  fıkrincə  «Psi-xi  prosesləri 
ayrıca  aydınlaşdırmadan  ruh  haqqinda  mühakimə  ye-ritmək  olmaz:  burada 
tərəqqi  mohz  ondan  ibarət  olmalıdır  ki,  ruhun  nə  olduğu  haqqinda  ümumi 
nəzəriyyələr  vo  folsəfı  müddəalar  bir  yana  atılsın,  bu  və  ya  başqa  psixik 
prosesləri  xarakterizə  edən  faktlann  öyrənilməsi  elmi  zənıiıı  üzərində  qurula 
bilsin.»  Bu  müla-hizə  əlbəttə,  sovet  psixologiyasi  üçün  prinsipial  əhəmiyyətə 
malik  idi.  Sovet  psixologiya  elminin  inkişafı  tarixini  dörd  dövro  bölürlər. 
Aşağıda həmin dövrlərin xüsusiyyətləri qısa nozordən keçirilir. 
1917  -  1931-ci  illordə  (birinci  dövr)  sovet  psixologiyasının  ən  mühüm 
vəzifəsi  idealist  psixologiya  ilə  mübarizə  olmuşdur.  Onun  əsasını  və  başlıca 
istiqamətini  psixologiya  uğrunda  mübarizə  təşkil  edirdi.  Birinci  dövrdə  sovet 
psixologiyasi özünün bu tarixi vəzifə-sini müvəffəqiyyətlə yerinə yetirirdi. 
1931  -  1945-ci  illərdə  (ikinci  dövr)  kapitalist  ölkələrində  psixologiya 
sahəsində  əmələ  gəlmiş  böhranın  elmi-tənqidi  təhlili,  freydizmlo  mübarizə 
şəraitində psixoloji nəzəriyyonin metodoloji məsələlərinə xüsusi diqqət  yetirilir, 
fundamental  təhqiqatlar  aparı-lırdı.  Lakin  Böyük  Vətən  müharibəsinin 
başlanması  psixoloji  təd-qiqatların  da  istiqamotini  dəyişdi.  Müdafiə  əhəmiyyəti 
olan horbi-qospital psixologiyasi problemlərinin tədqiqinə xüsusi fıkir vcrildi. 
1945-1960-cı  illərdə  (üçüncü  dövr)  sovet  psixologiyasının  me-todoloji-
nozəri  prinsiplorinin  işlonilməsində  yeni  mərhələ  başlan-dı.  Eksperimental 
tədqiqatlar  geniş  vüsot  alırdı.  Psixikanın  reflektor  konsepsiyasına  xüsusi  diqqət 
yetirilirdi.  Ölkənin  miixtolif  universi-tetlərindo  və  bozi  pedaqoji  institutlarında 
yüksok ixtisaslı psixologiya mütəxossislərinin hazirlanmasi dövrün salnamosində 
xüsusi yer tutur. 
1960-cı  illərdən  sonrakı  (dördüncü)  dövrdo  psixologiya  elminin  ictimai 
praktika ilo olaqosi daha da giiclonir. insan haqqinda 
73 elmlor sistemindo psixologiya mühüm yer tutmağa başlayır. Psixologiya 
elminin bir çox yeni saholəri təşəkkül edir. Akademik A.N.Leontyevin 
«Psixikanın inkişafı problemlori» osori Lenin mii-kafatma layiq görülür (1963). 
1971-ci  ildo  SSRİ  EA  sistemindo  psixologiya  institutunun  ya-radılması 
psixoloji tədqiqatlann inkişafında mühüm rol oynadı. Sovet psixologiya elminin 
inteqrasiyasi  vo  diferensasiyasi  oslindo  yeni  morholoyo  qodom  qoydu.  Sosial 
psixologiya  daha  vüsətlə  inki-şaf  etməyo  başladı.  Yeni  sahəlor-  miihondis 
psixologiyasi,  kosmik  psixologiya  vo  s.  yarandı.  Əmək  vo  idman  psixologiyasi 
vo  s.  ge-nişləndi.  Psixologiya  elminin  ayn-ayn  saholorinin  mctodoloji-nozori 
məsələlərinin öyrənilməsinə xiisusi diqqot yetirilirdi. Hor bir psixoloji tədqiqatın 
somoroliliyini  miioyyon  etmok  üçün  yeni  prin-siplor  irəli  sürülürdü;  nəzoriyyə, 
eksperiment  vo  praktikanin  voh-doti  clmi-tcxniki  tərəqqi  dövrünün  miihiim 
tələbino çevrilirdi. 
Vaxtilo  eksperimental  psixologiya  psixologiya  elminin  bir  sa-hosi  kimi 
toşokkül  etmişdi.  Bu  giin  eksperimental  metodlar  psixo-logiyasmin  biitiin 
saholorino  niifuz  ctmişdir.  Miiasir  sovet 
psixologiyasi 
qudrotli  eksperimental 
psixologiyaya  çevrilmişdir.  Riyazi  psixologiya  haqqinda  da  eyni  sözlori  demok 
olar.  70-ci  illorin  ov-vollorindo  bir  çox  müəlliflər  riyazi  psixologiyani 
psixologiyanm 
bir 
sahosi 
kimi 
nəzərdən  keçirirdilər.  Elmşiinaslann 
proqnozlarına  görə,  yaxın  golocokdo  psixologiya  elminin  biitiin  saholori 
riyazilo-şocokdir.  Sovet  psixologiyasinda  bu  proses  artıq  özünii  aydm  şokil-də 
göstorirdi. 
Miiasir diinya psixologiyasinda miixtolif moktob, coroyan vo istiqamotlor - 
biheviorizm  (neobiheviroizm).  freydizm  (neofrey-dizm),  humanist  psixologiya, 
koqnitiv  psixologiya  vo  s.  mövcud-dur.  Sual  olunur:  psixologiya  elminin  tarixi 
vo inkişaf montiqi ba-xımından sovet psixologiyasını da moktob, coroyan vo ya 
miioyyon istiqamot hesab etmok olarmı? Məşhur sovet psixoloqu L.S.Vi-qotski 
holo  1927-ci  ildo  yazdığı  «Psixoloji  böhranın  tarixi  monasi»  adli  fundamental 
metodoloji todqiqatinda homin suala tarn qotiy-yotlə monfi cavab vermişdir. 
Onun fikrinco sözün həqiqi monası vo işin mahiyyətinə görə biz «marksist 
psixologiya»  terminini  assosiativ,  eksperimental,  empirik.  empirik  psixologiya 
temıinlərinin  işləndiyi  monada  işlədə  bilmorik.  L.S.Vıqotski  yazirdi:  «Marksist 

 
psixologiya  mokloblor  arasinda  moktob  deyil,  elm  kimi  osl  yeganə 
psixologiyadir; bundan 
74 ' basqa digor psixologiya ola bilmoz». 
О  göstorirdi  ki,  marksist  psi-ılogiya 
anlayışı  moktob  vo  ya  hotta  istiqamot 
anlayışından  geniş-Marksist  psixologiya 
elmi psixologiya anlayışına uyğun golir. I 
S.Viqotskinin  fikrinco,  holo  1921-ci  ildo 
P.P.Blonski  elmi  psixo-iva  terminini 
işlədərək bu baxımdan tamamilo haqh idi. 
Homin  к  I  min  «bizim  elmimizin  osas 
xarakterini,  bizim  moqsodimizi  vo... 
\.»/ifolorimizi,  işin  mozmununu  vo  icra 
metodunu»  bütünlüklo  ifa-»1.»  edir. 
Demoli, 
psixologiya 
elmi 
tamamilo 
ideolojiloşdirilir  vo  хами  ölkələrdə 
mövcud  olan  psixoloji  cəroyanlara  qarşı 
qoyulur. 
Biitiin bu illor orzindo sovet psixologiyasi osl elmi psixologiya kimi inkişaf 
etmiş  vo  böyük  nailiyyotlər  qazanmışdır.  Sovet  alim-İMinin  fundamental 
tədqiqatları  psixologiya  elmini  zonginləşdir-moklə  miixtolif  ölkolərdo  psixoloji 
fıkrin inkişafına mühüm təsir göstərir. 
1^5^ Psixoloji biliyin xüsusiyyətləri 
Bir dəfə A.Enşteyn göıkəmli İsvcçrə psixoloqu Jan Piajenin uşaqlarda idrak 
proseslərinin  təşəkkülünü  əks  etdirən  məşhur  əsər-lorinin  əlyazması  ilə  tanış 
olandan sonra ona demişdi ki, psixologiya elmi fızikadan no qodor do çolin elm 
imiş. 
XVIII yüzilliyin əvvollərindən başlayaraq, fızikanın oldə etdiyi nailiyyətlor 
psixologiya  elminin  inkişafında  mühüm  rol  oynamış-dır.  Fiziklərin  və 
astronomlann müşahidolori zominindo duyğular-da səhvlər problcmi yaranmışdı. 
Psixologiya  tarixçiləri  bu  əhvalatı  tarixi  fakt  kimi  qeyd  edirlor:  1796-cı  ildo 
Qrinviçdə  rosodxananin  assistenti  Bredli  mctodu  ilo  uldıızlann  yerini 
müoyyənləşdiıərkən  təxminən  bir  saniyo  sohvo  yol  verdiyinə  görə  işdən  azad 
cdilmişdi.  1816-ci  ildo  Könsbcrq  astronomu  Bessel  bu  hadiso  haqqinda  bir 
molumatla  tanış  olandan  sonra  belo  bir  fıkrə  gəldi  ki,  Qrinviç  ro-lodxanasirnn 
assistenti  sohvo  heç  do  diqqotsizlik  iiziindon  yol  ver-məmişdir.  О,  diiz  on  il 
müddətində öz hcsablamalarını homkarları-nın  hesablamalan ilo miiqayiso etdi. 
Bessel  belo  bir  noticoyo  goldi  ki,  qavrayış  fəaliyyətində  «şəxsi  tonlik» 
mövcuddur  (astronomiya-da  «vaxt  tonliyi»  termini  var.  Bessel  «şoxsi  tonlik» 
terminini,  görü-nür,  ona  müvafıq  olaraq  işlətmişdir.).  Bu  müqayisələri  bəlkə  do 
psixologiya tarixindo ilk eksperimentlor hesab etmok olar. Sonraki on illiklordo 
do  bu  faktlar  fiziklori  vo  astronomlan  düşündürürdü.  1860  —1870-ci  illor 
arasinda aparılan todqiqatlar noticosindo iso bc- 
75 lə bir nəticəyo gəldilər ki, bu, psixoloji 
problcmdir,  müşahidəçinin  yönümündən 
(ustanovkasından) 
vo 
diqqətinin 
istiqamotindən  asılı-dir.  Hotta  Vundt 
1861-ci ildo bu hadisəlori öyronmok üçün 
xüsusi cihaz düzəltdi. 
Başqa  bir  misal.  Psixologiyada  totbiq  olunan  ilk  eksperimental  mctodlar 
icorisindo psixofiziki metodlar osas yer tuturdu. Hossasliq vo hodlor problemini 
bu  mctodlarla  öyronirlor.  ilk  eksperimentci  psixoloqlann  bir  qismi,  məsələn, 
Fexner, Helmhols öz təhsillərinə görə fızik idilər. Eksperimental psixologiyanın 
inkişafında  onlann  rolu  əvəzsizdir.  TəsadüFı  deyildir  ki,  XIX  osrin  sonu  -  XX 
osrin  birinci  yansinda  psixoloqlann  çoxu  fizikanı  həvoslo  öyronirdilər,  hotta 
sonralar  görkomli  sovet  psixoloqlan  kimi  tanınmış  akademik  Luriya  vo 
Zeyqamik  20-ci  illorin  axirlannda  aspirant  olarkon  XX  osrin  məşhur  alimi  A. 
Eynşteynə «Eksperimental fizikadan» minimum imtahanı vermişdilər. 
Əgər  belodirso,  onda  psixologiya  elmini  fizika  ilo  miiqayiso  etmok,  hotta 
gizli  şəkildə  olsa  da,  ona  miioyyon  üstünlük  vermok  no  dərəcədə  doğrudur?  - 
Belo miiqayiso  hansi  formada olursa-olsun, sohvdir.  A. Eynştcyn do bu elmlori 
miiqayiso  etmir,  psixologiya  elminin  Fızikadan  çətin  olmasını  qeyd  edərkon, 
görünür,  onlann ob-yektini nozordo tuturdu.  Özünüz  miiqayiso cdin: Hor  hansi 
bir  ma-yenin  vo  ya  bərk  cismin  istilikkeçinnə  xassəsini  öyronmək  çətin-dir, 
yoxsa  insan  hisslərinin  çalarlarını,  insan  münasibotlərinin  so-yuqluğunu  vo  ya 
horarotini? 
Əlbətto,  insanı  öyronmək  çətindir.  Bu  faktlar  A.  Eynşteynə  yaxşı  molum 
idi.  О,  psixologiya  ilo  yaxından  maraqlanırdı.  A.  Eynşteyn  geştaltpsixologiya 
cərəyanının  banilərindən  biri  olan  məşhur  alman  psixoloqu  M.  Vcrthcymcrlo 
dostluq  edirdi.  Hotta  o,  Vcrtheymerin  təcrübolərində  iştirak  etmişdi:  M. 
Vcrthcymer  «Рго-duktiv  təfəkkür»  (1945)  kitabının  bir  foslini  A.  Eynşteynlə 
keçirdi-yi intervyü matcriallarının təhlilino hosr etmişdir. 
Maksim  Qorki  insanı  əbos  yero  dünyanın  möcüzəsi  adlandır-mamışdır. 
İnsanı  öyrənmək  çətindir.  Təsadüfi  deyildir  ki,  yerin  ca-zibə  qüvvəsi  çoxdan 
kəşf edilmişdir. İnsanın isə cazibə qüvvəsi holo koşf edilməmişdir. Bu monada 
da  bəzən  dcyirlər  ki,  fizikanın  Nyutonu  var,  amma  psixologiyanın  Nyutonu 
yoxdur... 
Bu  çətinliklər  psixoloji  biliyin  xüsusiyyətlərində  də  öz  əksini  tapır.  Bir 
cəhəti doqiqləşdirək: biz psixoloji bilik deyəndə, mütə- 
76 
\»ssislərin 
deyil, 
psixologiyanı 
öyrənən  və  ya  öyrənmiş  adamlann,  I 

 
cümlədən,  tələbələrin  biliyini  nəzərdə 
tuturuq. 
Psixoloji  biliklərdə  elmi  anlayışlarla  güzəran  anlayışları  özüno-moxsus 
şokildə uzlaşır. Bunun köklərini aydınlaşdırmaq çotin deyildir. 
Bir torofdon, psixoloji anlayışlar vo kateqoriyalar son doroco miicorrod vo 
ümumiloşdirilmiş  xarakter  daşıyır.  Biz  tutaq  ki,  tolo-boyo  Fikrin  vo  ya 
qavrayışın  özünü  bilavasitə  göstərə  bilmirik.  Hotta,  miioyyon  bir  psixi  prosesi 
göstərmok  mümkün  olduqda  belo,  to-ləbə  on  yaxşı  halda  onun  bir  anını,  bir 
çalarını  goro  bilir.  Digor  torofdon,  hor  bir  tələbənin  (o  cümlədən  hor  hansi  bir 
başqa adamın) psixoloji həyat təcrübəsi vardır. Elmi-psixoloji biliklor no qodor 
ümumiləşmiş  vo  miicorrod  xarakter  daşıyırsa-daşısın,  onlar  bilava-sito  hor  bir 
toloboyo  xas  olan  psixi  hadisolor  duyğular,  hafizo,  hisslor,  xarakter  vo  s. 
haqqinda  biliklordir.  О  homin  biliklori,  ado-ton  öz  təcrübəsi  fonunda 
mənimsəyir,  başqa  sözlə,  elmi  anlayışları  giizəran  anlayışları  zominində 
mənimsəyir.  Halbuki  elmi-psixoloji  anlayışlarla  güzəran  anlayışlarınm  mənası 
bir-birinə uyğun gəlmir. 
Məişətdə  insanlar  psixoloji  terminlərdən  və  anlayışlardan  ge-niş  istifado 
edirlor. Dilimizdə özünəməxsus psixoloji mənası olan yüzlərlə ümumişlək sözlər 
vardır.  Onlardan  bir  qismi  Azorbaycan  psixologiyasinda  elmi  termin  kimi 
istifado  olunur.  Qarovluq,  qarov  adam  buna  misal  ola  bilor.  Prof.  M. 
Mohorromov  В.  M.  Teplovun  «Psixologiya»  (1950-ci  il)  kitabim  Azorbaycan 
dilinə tərcümə cdərkən «Svetovaya slepota» anlayışını doqiq ifado edon «qarov-
luq» sözündən elmi termin kimi istifado etmişdir (gccələr vo ya qa-ranlıqda zəif 
görən, yaxud görməyən adamlara xalq içində qarov adam deyilir). Lakin bununla 
belo  insanların  məişətdə  istifado  et-diklori  psixoloji  termin  vo  anlayışların 
hüdudu  doqiq  müəyyon  olunmamışdır,  adamlar  сох  vaxt  eyni  bir  termin  vo 
anlayışı  miixtolif  monada  başa  düşürlər.  Biz  tolobolərin,  məsolən,  mohobbot 
haqqinda  anlayışlarını  tohlil  etsok,  bunu  aydm  goro  bilorik.  Elmi  anla-yışları 
öyrənəndo  tələbə  əgər  təkco  öz  güzəran  təcrübəsinə  istinad  cdirsə,  elmi 
anlayışlarla  güzəran  anlayışlannı  eyniloşdirirsə,  onları  birtorofli  başa  düşür  və 
səhv  izah  edir.  Halbuki  əksinə  olmalı  idi,  toləbə  elmi-psixoloji  bilikloro 
yiyələndikcə,  insanlar  haqqinda  gü-zəran təcrübəsi  ilə bağlı  olan  səhv,  məhdud 
vo birtərəfli tosovvür-lordən uzaqlaşmalıdır. 
İnsanın clmi-psixoloji anlayışları öz təcrübəsi əsasında mənim- 
77 səməsinin bir səbəbi do psixoloji biliklorin öz xarakteri ilo bağlıdır. Axi, 
psixologiya insan haqqinda elmdir. Psixologiyanı öyrənərkən misal axtannaq 
lazim deyil, bu prosesdo insamn özü on tosirli nii-munəyə çevrilir. Bu fakt onda 
ifado olunur ki, tələbə, adətən özü-nü, obrazlı desok, kitabla miiqayiso edir vo 
bir qayda olaraq biitiin psixoloji xarakteristikaları öz nümunosindo öyronir. О, 
özünü psixologiya güzgüsündə gönrıək əvəzinə, çox vaxt psixologiyam öz 
«Mon»inin güzgüsündə görür. Bu zaman, birinci növbədə, «tanışlıq cffekti» 
yaranır: öyrənilon mücorrod anlayışlar toləbəyə tanış gəlir, o, bu effcktin təsirilə 
materiah bir vo ya iki dəfə oxuyur. Ən başlı-cası iso onu səthi başa düşür və səhv 
izah edir. Onda elə təəssürat yaranır ki, guya psixologiya elmini öyrenmişdir. 
Halbuki sonralar (seminar məşğəlolərindo vo ya imtahanda) məlum olur ki, bu 
yalan-çı təəssürat imiş, tələbənin psixologiya haqqinda biliklori heç do sistemli 
xarakter daşımır, lazımi elmi molumata malik deyildir. 
Psixoloji  biliklor  tolobo,  eloco  do  bu  elmi  öyrənon  hor  bir  adam  üçün  bir 
növ  güzgüyə  çevrilmolidir.  Hor  bir  adam  özünü  homin  güzgüdo  görməli,  bu 
baxımdan  tohlil  etmoyi  bacarmalıdır.  Psixologiya  ancaq  bu  zaman,  insamn 
noinki  başqa  adamlan,  hom  do  özü-nü  dork  ctmosinin  on  səmorəü  vasitosino 
çcvrilir. 
Beləliklə  do  biz  miihiim  bir  məsələyə  gəlib  çıxırıq:  insan  psixoloji 
biliklordon  песо  istifado  edo  bilor?  Sual  prinsipial  ohomiy-yoto  malikdir.  Biz 
onu  nəzərdon  keçirməklə  psixoloji  biliyin  bir  miihiim  xiisusiyyotini  do 
aydınlaşdıra bilorik. 
Golin  belo  bir  situasiya  tosvir  edok:  tutaq  ki,  hor  hansi  bir  psi-xoloq  V  - 
VIII  sinif  şagirdlərinin  riyazi  anlayışlarının  xiisusiyyot-lorini  öyrənmişdir. 
Görəsən, riyaziyyat müəllimi homin todqiqatın noticolorini cynilo dors dediyi V 
- VIII sinifdo totbiq etmoklo, dor-sin somoro vo keyfiyyotini avtomatik surotdo 
yiiksoldo  bilormi?  Şübhosiz  ki,  miiollimin  psixoloji  biliklorinin  artmasi  onun 
pedaqo-ji ustalığına istər-istəmoz təsir göstərməlidir. Lakin o, istonilon no-ticoni 
oldo  etmok  üçün  ovvolco  dors  dediyi  sinfın  xiisusiyyotlorini  öyrənməli,  onlan 
nozoro almaqla bu vo ya digor todqiqatin notico-lorindon istifado etmolidir, yoni 
onlan mexaniki şəkildə deyil, ya-radıcılıqda totbiq etmolidir. 
Bu  onunla  bağlıdır  ki.  psixi  hadisolor  variativ  xarakter  daşıyır.  Onlar 
coroyan  etdiklori  konkret  şoraitdən  asılı  olaraq  miixtolif  for-malarda  tozahiir 
edirlor. 
 
 
 
III F Ə S İ L  
PSİXOLOGİYANIN SAHƏLƏRİ VƏ PSIXOLOJI PRAKTİKANIN 
VƏZİFƏLƏRİ 
 
 
1. Psixologiya elminin əsas sahələri 
 
XIX  osrin  sonu  -  XX  osrin  əvvəllərindən  etibaron  başqa  elm  sahələrində 
olduğu  kimi,  psixologiya  elmindo  do  diferensiasiya  prosesi  başlayır.  ictimai 
praktikanın tələbatına miivafiq olaraq ovvolco yaş vo pedaqoji psixologiya, tibbi 
psixologiya,  daha  sonra  omok  psixologiyasi,  sosial  psixologiya,  bundan  sonra 

 
miihondislik  psixologiyasi,  təyyaroçilik  psixologiyasi,  kosmik  psixologiya  vo  s. 
formalaşmış vo inkişaf etmişdir. 70-80-ci illordo iso psixologiya elminin bir cox 
yeni  saholori,  mosolon,  siyasi  psixologiya,  iqtisadi  psixologiya,  kommunal 
psixologiya, idaroctmo psixologiyasi vo s. toşəkkül ctmişdir. 
Bu  şəraitdə  psixologiya  elminin  inteqrasiyası  (latinca  inteqrato  -  sözündən 
olub  hissolori  bütöv  halda  birləşdinnok  demokdir)  mo-sololori  daha  böyük 
əhomiyyət  kosb  cdir.  Psixologiyanin  ayn-ayn  saholorindo  oldo  cdilon 
nailiyyətləri 
iimumiloşdirmok, 
psixologiya 
nozoriyyosini 
daha 
da 
zonginloşdimıok  son  doroco  miihiim  vozifo-dir.  Elmin  bir  sistem  şəklində 
inkişafı  da  bunu  tolob  edir.  Diferensiasiya  prosesi  inteqrasiya  prosesi  ilo  iizvi 
surotdo bağlıdır. Bu miihiim mosololori iimumi psixologiya holl edir. 
Bcloliklo do, psixoloji elmlor sistemi iimumi psixologiyadan vo psixologiya 
elminin miixtolif saholorindon ibarotdir. 
 

Yüklə 5,14 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   44




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin