Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

4. Şüur psixikanın yüksək forması kimi 
 
Psixikanın  ən  yiiksək  səviyyəsini  şüur  təşkil  edir.  Şüur  da  psixika  kimi 
beynin  funksiyasıdır.  Lakin  şüur  obyektiv  aləmin  insana  məxsus  inikasıdır, 
başqa  sözlə,  şüur,  ancaq  insana  məxsusdur,  hey-vanlarda  şüur  yoxdur.  K. 
Marks göstərirdi ki, monim mühitimə mo-nim münasibətim mənim şüurumdur. 
Onun fıkrincə, hər hansı mü-nasibət mövcuddursa o, mənim üçün mövcuddur; 
heyvan  heç  noyə  münasibət  bəsləmir  və  ümumiyyətlo  «münasibət»  bəslomir, 
hcy-van üçün onun başqalarına münasiboti münasibət kimi mövcud de-ildir. 
Şüurun  spcsifık  xüsusiyyəti  nədon  ibarətdir?  K.  Marks  «Kapi-"»  əsərində 
şüurun ən başlıca xüsusiyyotini obrazlı şəkildə aşağı-kı kimi səciyyəlondirirdi: 
«hörümçək toxucunun əməliyyatını atırladan bir əməliyyat  icra  edir, bal  arası 
da  mumdan  şan  qayır-m.ısı  ilə  bəzi  memar  adamları  utandınr.  Lakin  on  pis 
memar  da  ən  xşı  bal  ansından  lap  əvvəldən  bununla  fərqlənir  ki,  memar  hələ 
umdan şan qayırmazdan əvvəl bunu öz beynində qayırıb hazırlamış olur. Əmək 
prosesinin  sonunda  alınan  nəticə  artıq  bu  prosesin  əvvəlində  insanın 
təsəvvüriində,  yəni  ideal  surətdə  nıövcud  olur.  İnsan  nəinki  təbiətin  verdiyi 
şeyin formasını dəyişdirir; təbiotin verdiyi şeydə öz şüurlu məqsədini də hoyata 
keçirir, bu moqsəd bir qanun olaraq insan foaliyyətinin üsulunu və xaraklerini 
müəyyon edir, insanın öz iradəsini bu məqsədə tabe etməsi tok bir hal dcyil-dir. 
Əməyi  icra  edən  əzaların  gərginləşdirilməsindon  əlavə  oməyin  sorf  edildiyi 
bütün müddət ərzindo müəyyən məqsod güdon irado do zoruridir ki, bu da işə 
diqqət  vennəkdo  ifadə  olunur,  hom  do  əməyin  məzmunu  və  onun  icra  üsulu 
fəhloni nə qədər az maraq-landırırsa deməli, fəhlə öz iıziki və oqli qüvvələrinin 
hərəkotindən ibarot olan omokdən no qodər az zövq alırsa, homin iradə do bir 
о  qədər  dərəcədə  zəruridir».  Şüur  obyektiv  alomin  ideal  inikasıdır.  K.  Marks 
şüurun  mahiyyotini  səciyyələndirərkən  bu  cəhəti  xüsusi  qeyd  edir:  əmək 
prosesinin  sonunda  alman  noticə  artıq  bu  prosesin  əwolindo  insanın 
tosovvüründə, yəni ideal surotdo mövcud olur. 
Demoli  «şüur  lap  əvvəldon  ictimai  molısuldur  vo  nə  qədor  ki,  insanlar 
mövcuddur,  ictimai  məhsul  olaraq  qalır»  (K.Marks).  Obyektiv  alomin  ideal 
inikası  kimi  şüurun  başlıca  xüsusiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  о,  ictimai-tarixi 
mohsuldur,  monşo  etibarilə  maddi  is-tehsalla,  ictimai  praktika  ilə  bağlıdır. 
İnsan  nəyi  isə  «öz  başında  qu-randa»  bir  qayda  olaraq  ictimai  təcrübədən, 
comiyyotin tarixi inki-şafı gcdişindo bərqərar olmuş üsullardan, iş torzlorindən 
və vasitə-lərindon istifado edir. 
Tosadüfi  dcyildir  ki,  K.  Marks  sonayenin  tarixini  insan  mahiy-yəti 
qüvvələrinin  açıq  kitabı,  hissi  surotdo  qarşımızda  duran  insan  psixilogiyası 
adlandırmışdır.  İnsanın  fıkrən  yaratdığı  ideal  surətlə-rin  hoyata  keçirilməsi 
prosesi  do  ictimai  xarakter  daşıyır:  о,  ya  mü-vafıq  ideal  surotlori  başqa 
adamlarla  birlikdo  həyata  keçirir,  ya  da  onun  fıkrən  yaratdığı  surotlor  başqa 

 
Neandertal 
yer о 
13. İnsanın tokamülü prosesi. 
adamların  fəaliyyətindo  hoyata  keçirilir. İnsan,  hətta  tok  olanda  da  başqa  adam 
onun «başında mövcud olur». 
Bu  məsələni  başa  düşmək  üeün  biz  ictimai  və  fordi  şüurun  nis-bəti 
mosoləsini aydınlaşdırmalıyıq. Psixologiya fərdi şüurun xüsu-siyyotlorini öyronir 
(psixologiya  elminin  müoyyən  sahələri,  məsə-lən,  sosial  psixologiya  ictimai 
şüuruııun  bozi  aspcktlori  ilə  maraq-lanır).  Lakin  öz-özlüyündo  götürülmüş  hor 
hansı  bir  tok  adanu  öy-rənmək  yolu  ilo  şüurun  inkişafını  şərtləndirən 
hərəkətvcrici qüv- 
34 voləri, sosial amilləri aydınlaşdırmaq prinsip ctibarilə miimkün de-yildir. 
İctimai  şüur  nədir?  İctimai  şiiur  dedikdə  bütövlükdə  müəyyən  cəmiyyət 
üçün və ya müoyyən sosial qrup üçün səciyyəvi olan ba-xışlar, idcyalar nəzərdo 
tutulur.  Cəmiyyətdə  ictimai  şüur  müxtəlif  formalarda:  ictimai-siyasi  və  hüquqi 
nozoriyyələr  vo baxışlar, fəl-səfə, əxlaq, incəsənət,  din  şoklindo  meydana  çıxır, 
ictimai  varlığı  oks  etdirib,  ona  fəal  təsir  göstoron  bu  formalardan  hor  birinin  öz 
inikas obyekti və üsulu vardır, hor biri insanların ictimai varlığına özünomoxsus 
bir  şəkildə  təsir  göstəıiı.  Comiyyoti  təşkil  edon  insanlar  olmadan  comiyyət 
mümkün deyildir  vo deməli,  fordlərin şü-uru  olmadan ictimai  şüur da  mümkün 
deyildir. 
Fərdi  şüurun  özünəməxsus  xüsusiyyətləri  vardır.  ünun  «tərcü-meyi-һаһ» 
ictimai  şüıırun  «torcümeyi-halından»  fərqlənir.  Fərdi  şüur  adamın  doğulması  ili 
və  ölümü  ilo  birlikdə  doğulur  və  ölüb  ge-dir.  Şüur  fordin  həyat  yolunun 
tokrarcdilməz  əlamotlorini,  torbiyə-sinin  xüsusiyyətlorini,  ona  olan  müxtolif 
siyasi vo ideoloji təsirləri ifadə edir. Fərdi şüur və makro və mikromühitin (sosial 
qrupun ho-yat şəraiti), homçinin, ailonin, dostlann, tanışların vo nohayot, şəx-si 
həyat şoraitinin tösirinin nəticəsi kimi meydana çıxır. Fərdi şüur insanın inkişaf 
səviyyəsi, şəxsi xarakteri vo sairo kimi amillorin də təsiri altında olur. 
İctiıııai  şüurla  fordi  şüur  daim  bir-birinə  qarşılıqlı  təsir  göstərir,  qarşılıqlı 
surotdo  bir-birini  zənginləşdirir.  Hor  bir  insan  bütün  hə-yatı  boyu  başqa 
insanlarla  münasibətlori  vasitəsilə,  təlim,  torbiyə  yolu  ilo  ictimai  şüur 
normalarını mənimsəyir. Bu dialcktik proses-dir. 
 
 
5. İnsanların omək fəaliyyəti 
 
Şüur  песо  əmələ  golmişdir?  Onun  yaranmasının  başlıca  şərti  nodən  ibarət 
olmuşdur?  Bu  suallara  cavab  vermok  üçün  biz  insanın  tokamül  prosesi  vo  onu 
şərtləndirən amillorlə ümumi şəkildə olsa da tanış olmalıyıq. 
Meymun  və  insan  canlıların  cyni  bır  dəstəsınə  -  primatlar  dəs-utsino 
daxildir.  İnsanlar  primatlar  dəstəsində  müstəqil  ailə  -  homi-nid  (latınca  - 
hominidas - homo insan deməkdir) ailəsini təşkil xlir. 
Bu  belə  də  olmalıdır,  çünki  insan  özünün  bütün  xüsusiyyətləri-nə  görə 
primatlar dəstəsinin digər ailolərindən forqlənir. Müasir elmdə bu baxımdan üç 
cohotə  xüsusi  diqqət  yetirilir  və  onlara  bir-likdə  hominid  Iriadası  (üçlüyü) 
dcyilir. 
Hominid  triadasına  aşağıdakılar  daxildir:  a)  dik  (ayaq  üstə)  ye-rimo,  b) 
əllərin inkişafı, v) beynin inkişafı (nisbətən çox inkişaf et-miş böyük beyin). 
Dik  yerimə  və  əllorin inkişafı nəticəsində  görmə, lamise  və  s. sahəsində 
keyfiyyət  dəyişiklikləri  baş  verir;  beynin  hərəki  mərkəz-ləri  inkişaf  edir. 
İnsanın böyük yarımküroləri qabığının mühüm his-səsini əllərin, xüsusilo onun 
insanda  bütün  digər  barmaqlara  qarşı  qoyulan  baş  barmaqlann  fəaliyyəti  ilə 
bağlı  hüceyrələr,  eləcə  də  nitq  üzvləri  əzələlorinin  -  dodaqlann  və  dilin 
funksiyalan  ilo  bağ-lı  hüceyrələr  təşkil  cdir.  Beynin  inkişafı  zəminində  isə 
insanın psixi həyatı ycni keyfıyyətlər kosb cdir. 
İnsanabənzər  meymunlar  və  insan  driopitekdən  (ağac  meymu-nundan) 
əmələ 
gəlmişdir.  Onlann 
fomıalaşması 
prosesi 
təxminən  bnr  milyon  ilə 
qodər dövrü əhatə cdir. 
İnsanın  ən  qədim 
əcdadlan 
içərisində 
a v s t r o p i t e k  
(cənub  mcymunu)  və 

 
p i t e k a n t r o p l a r   (meymun-insan)  özünəməxsus  ycr  tutur.  Onfar 
dripiteklərdən əmələ gəlmişdir. S i n a n t г о p (Çin adamı dcməkdir: qalıqları 
Çindən tapıldığı üçün onu belə adlandınrlar) da meymun-insan qrupuna daxildir. 
N e a n d e r t a l   adam  (qalıqları  1856-cı  ildə  Almaniyanın  Ne-andertal 
vadisindən tapılmışdır) və k r o m a n y o n  a d a m   (qalıqları 1886-cı ildə 
Fransada Kro-Manyon adlı sahədə tapılıb) insanın sonrakı inkişafı  mərhələlərini 
xarakterizə edir (bax: şəkil 13). 
İnsanın  formalaşması  prosesi  haqqinda  aydın  təsəvvür  əldə  et-mok  üçün 
qədim insanlar iiçün səciyyəvi olan bəzi xüsusiyyətləri nəzərdən kcçirək. 
Avstropitek  yüksək  inkişaf  etmiş  meymun  idi.  Təkcə  onu  qeyd  etmok 
kifayotdir ki, o, iki ayaq üstə gozirdi. 
Pitekantropun  bədon  quruluşunda  iso  meymun  vo  insan  ola-mətləri  aydın 
nozoro  çaфırdı.  Meymun  beyninin  cokisi  600  q  oldu-ğu  halda,  onun  beyninin 
çokisi 800 - 900 q gəlirdi. Pitekantrop daş alotlordon istifado edirdi. Sinantropun 
beyninin  çəkisi  daha  da  artmışdı:  о,  1000  -  1200  q-a  çatırdı.  Sinantrop  oddan 
istifado edirdi; o, müxtəlif vo daha mükəmmol əmək alətləri hazırlayırdı. 
36 adamlar iiziindo 300 -100 min il ovvol у aşam ı şdır. Onun bcyni daha da 
inkişaf et-mişdi. Boyu 160-170 sm idi. 
Kromanyon 
adamlar  yer  üzündə 
25  min  il  ovvol 
meydana  çıxmışdır. 
Onlann 
modo-
niyyoti  yiiksok  idi. 
Məsələn, 
k r o m a n y o n  
adam 
artıq 
sü-
mükdən 
istifado 
edirdi.  О  müasir 
adam 
üçün 
so-
ciyyovi olan bo-don 
quruluşuna 
malik 
idi. 
Kromanyon 
adamı  fiziki  in-kişaf 
xüsusiy-yətlərinə 
göro  müasir  adam 
ad-landırırlar. Əgər 
biz  kromanyon  adamı  bu  baxımdan  müasir  adamla  müqayisə  etsək,  onlann 
demək  olar  ki,  bir-birinə  oxşadığını  görə  bilorik.  Lakin  kromanyon  adam  fıziki 
baxımdan  müasir  adama  bənzəsə  do,  psixoloji  cəhətdən  ondan  köklü  surotdo 
fərqlənir.  Bu  о  demokdir  ki,  kromanyon  adam  fonnalaşandan  sonra,  insanın 
təkamülü sosial xarakter daşımışdır. 
İnsanın təkamülü mürəkkob prosesdir. Biz burada beynin toka- 
 
37  mülü  proscsini  xaraktcrizə  ctmək 
üçün  bozi  cəhətləri  qeyd  etmoyi 
məqsodəuyğun  sayınq.  Bu  baxımdan 
aşağıdakılar maraqlıdır. 
1.
 
Hominidlər  dəstosindo  təkamül  prosesində  beynin  kütlosi  tədricon 
artır.  Avstropitekin  beynini  əsas  götürsək  (kişi  avstropitc-kin  beyni  600  sm', 
qadının beyni isə - 550 sm'-dir), pitekantropda müvafıq surətdo 56% və 67%, 
neandertal  adamda  144%  və  131%,  müasir  adaında  isə  164%  və  168% 
artmışdır. Müasir kişilərin  beyni 1581,1  sm\  qadınlann beyni isə  1476,6  sm
3
-
dir. 
2.
 
Andropitcklərdə  beyin  aromorfoz  tipi  üzrə  inkişaf  edir:  bc-yindo 
struktur (morfoloji) doyişikliklər baş verir. 
Ən  yeni  elmi  təsəvvürlərə  görə,  müasir  insanın  beyninin  arxi-
tcktonikasının formalaşması əmok və nitq prosesi ilə bağlıdır: 
a)
 
beynin  həcmi,  birinci  növbədo,  iki  sahədo  -  əllərin  həroko-ti  ilə  bağlı 
olan aşarı gicgah sahəsində və nitqin hərokəti sahosin-do (Broka mərkozindo - 
alın payının aşağısında yerloşir) intensiv surotdo artmağa başlamışdır. 
b)
 
sonrakı  ınərhələ  nitqin  anlaşılması  ilə  bağlı  olan  saholorin  (buna 
Vernike  mərkəzi  deyilir).  gönnə,  eşitmə  və  lamisə  proscslə-rini  tonzim  edən 
mərkozlorin inkişafı ilo xaraktcrizo olunur. 
Klinik  müşahidələr  göstorir  ki,  insanda  bu  sahələrdo  pozğun-luq  əmələ 
gəldikdə nitq pozğunluğu, mosələn, scmantik afaziya ilə noticəlenir. 
v)  insan  beyninin  formalaşmasının  sonuncu  morholosi  isə  alın  payının 
inkişafı  ilə  bağlıdır.  Alın  payı  ibtidai  mcymunların  beyninin  təxminən  10 
faizini,  ali  mcymunlann  15  faizo  qədorini,  müasir  insanın  isə  30  -  33  faizini 
təşkil edir. 
Nəzərdən keçirdiyimiz materiallar insanın təkamülü prosesini  xaraktcrizo 
etsə də, şüurun yaranması şərtlorini öz-özlüyündə hələ aydınlaşdırmır. 
Ulu  əcdadlanmız  sürü  halında  yaşayırdılar  vo  dik  yerimoyi  öy-ronınoyo 
başlamışdılar.  «Bununla  da  meymundan  insana  kcçmok  üçün  qəti  bir  addım 
atılmışdır.»  Lakin  ulu  ocdadlarımızın  sürü  ha-lında  yaşaması  vo  dik  yeriməsi 
bioloji  amillordir.  Halbuki  şüur  ic-timai-tarixi  hadisodir,  öz-özlüyündo  bu  vo 
ya digər bioloji aınil no qodor ohəmiyyətli olsa da, bu həlo şüurun yaranmasını 
şortlondiro bilıno/di. 

 
Ç.  Darvin  1871-ci  ildə  nəşr  olunmuş  «İnsanın  monşoyi  və  cin-si  seçmo» 
əsorində  sübut  etdi  ki,  insan  hcyvandan  omolə  golmişdir.  O,  problemin  bioloji 
məsələlərini parlaq şokildə holl etdi. Lakin in- 
38 sanın yaranmasının ictimai şərtlorini aydınlaşdıra bilmədi. Elmin bu 
fundamental problemi ilk dəfo F. Engclsin 1876-cı ildə yazdığı «Mcymunun 
insana çevrilmosi prosesindo əməyin rolu» adlı məş-hur əsərində özünün otraflı 
hollini tapdı. F. Engels yazırdı: «Ağac-lara dınnaşan meymun sürüsündon insan 
cəmiyyəti əməlo gəlincə-yə qodər, yəqin 100 min illər golib kcçmişdir; bu 100 
min illərin isə ycr tarixindoki ohomiyyəti insan həyatındakı bir saniyənin əhə-
miyyotindon çox deyildir. Lakin hor halda bu cəmiyyət, nohayət, omolə 
golmişdir. Bos, insan comiyyətini meymun sürüsündən fərqlondiron sociyyovi 
əlaməti biz nədə görürük? Ə m о к d ə gö-rürük.» 
F. Engels göstərir ki, «Əтəк bütün insan həyatmın birinci əsas sortidir, hom 
do о dorəcodə belo bir əsas şərtdir ki, biz  müəyyən monada demoliyik: insanın 
özünü omok yaratmışdır.» О qeyd edirdi, əmək alotlər qayrılmasından başlanır. 
Bu artıq şüurlu prosesdir. «Heyvan xarici tobiotdon istifado cdir vo sadəcə olaraq 
özünün  mövcud  olması  ilo  bu  tobiotdə  doyişikliklər  omələ  gətirir;  insan  iso  öz 
yaratdığı  dəyişikliklorlo  tobioti  öz  moqsodlorino  xidmot  etmoyə  məcbur  edir, 
onun üzərindo hökmranlıq edir.» 
F. Enkels mcymunun insana çevrilmosi proscsini təhlil edərkən insan əlinin 
inkişafına  xüsusi  diqqot  yetirirdi.  О  göstorirdi  ki,  ol  nə-inki  əmək  orqanıdır,  о 
homçinin  omoyin  mohsuludur.  F.  Engelsin  fikrincə,  olin  inkişafı  ilo  birlikdo, 
oməklə  birlikdə  başlamış  olan  to-biət  üzorində  hökmranlıq  iroli  atılan  hor  bir 
ycni  addım  nəticosin-do  insanın  görüş  dairosini  genişlondinnişdir.  İnsan  təbiot 
predmet-lorində  daim  yeni,  о  vaxta  qodor  məlum  olmayan  xassələr  kəşf  et-
mişdir. 
Dcməli, əməyin inkişafı cəmiyyət üzvlorinin daha six birləş-məsinə kömok 
ctmişdir. çünki onun sayəsində birgə fəaliyyət, qar-şılıqlı kömok halları daha tez-
tez  baş  verməyə  başlamış  vo  hor  bir  аупса  üzv  bu  birgə  fəaliyyotin  faydalı 
olduğunu  daha  aydın  dork  etmoyo  başlamışdır.  «Qısa  desok,  təşəkkül  tapan 
insanlar о yerə catmışlar ki, onlarda bir-birino bir şcy söylomək təlobatı mcydana 
golmişdir.  Tolobat  özünə  orqan  yaratmışdır.  Mcymunun  inkişaf  ct-məmiş  olan 
xirtdəyi yavaş-yavaş, lakin dönmodən, modulyasiya yolu ilo, gctdikco daha artıq 
inkişaf cdon modulyasiyaya keçmək üçün doyişilmiş, ağız orqanları iso tədricon 
bir-birinin  ardınca  sə-hih  səslər  tələflüz  ctmeyi  öyrənmişdir».  Deyilonlərdon 
aydın olur ki, «əvvəlco omok, sonra iso onunla birlikdo solıih nitq elə iki ən 
39 başlıca amil olmuşdur ki, bunların təsiri altında meymunun beyni tədricən 
insan beyninə çevrilmişdir; bu bcyin meymun beynino nə qədər bənzəsə də, 
böyüklüyü və mükomməlliyi cəhətdən ondan olduqca üstündür. Beynin daha da 
inkişaf etməsi ilə yanaşı onun 
9D 
yaxm alətləri - hiss orqanları daha da inkişaf 
etmişdir. Nitqin tod-ricon inkişafı eşitmə orqanımn müvafıq surətdo 
təkmilləşməsi ilə müşayiət edildiyi kimi, ümumiyyotlə beynin də inkişafı, 
bütövlük-do bütün hisslərin təkmilləşməsi ilə müşayiət edilmişdir. Qartal in-
sandan xeyli uzaq körür, lakin insan gözü şeylərdə qartal gözündən daha çox 
əlamətləri ayırd edir. İtin iy hissi insanınkından xeyli iti-dir, lakin it, insan 
üçün müxtəlif şeylərin müəyyən əlamətləri olan iylərin yüzdə birini də 
forqləndiro bilmir. Meymunun ən kobud, ən ibtidai formada güclə malik 
olduğu lamisə hissi isə ancaq insan oli-nin öz inkişafi ilə birlikdə, omək 
sayəsində əmolə gəlmişdir.» 
Əmok  insanın  ontogenctik  (yunanca  -  ontos  -  fərd,  genesis  -doğulma, 
mənşə, yəni fordin inkişafı deməkdir) inkişafının həlledi-ci amilidir. Bu, birinci 
növbədə, əməyin özününün mahiyyəti ilə bağlıdır. 
Əmək  prosesində  iki  mühüm  cəhoti  fərqləndirmək  lazımdır.  İnsan,  bir 
tərofdon, əmək subyekti kimi çıxış ederək təbiətə təsir göstərir. 
K. Marks göstərirdi ki, «əmək hər şeydon ovvəl insanla təbiət arasında baş 
verən  bir  proscsdir,  insanın  öz  fəaliyyoti  sayəsində  özü  ilə  təbiət  arasındakı 
maddəlor mübadiləsində  vasitəçi olduğu, bu  mübadiloni tənzim ctdiyi və  onu 
nəzarət  altmda  saxladığı  bir  prosesdir.  İnsan  özü  təbiot  maddəsino  bir  təbiət 
qüvvəsi kimi qarşı durur. İnsan təbiət maddosini öz yaşayışına yararlı olan bir 
formada  mənimsəmək  üçun  öz  bodənino  mənsub  olan  təbii  Cjüvvəlori:  əl  və 
ayaqlannı, başını vo barmaqlarını hərəkotə gətirir. İnsan bu ho-rəkət vasitəsi ilo 
xarici  təbiotə  təsir  etməklə  və  onu  dəyişdirməklə  bərabər  öz  təbiotini  də 
dəyişdirir.  О  öz  təbiətində  mürgüləməkdə  olan qüvvələri inkişaf etdirir və  bu 
qüvvolorin fəaliyyətini öz haki-miyyətinə tabe edir». 
Müasir psixologiyada bu prosesi ümumi şokildə subyckt-ob-yekt (S -O) 
münasiboti  kimi  təhlil  edirlər.  Lakin  bununla  yanaşı  fundamental  bir  faktı 
xüsusi qcyd etmok lazımdır:  əmok  prosesi  birgə  fəaliyyətdir. Burada  məsolə 
heç  də  hər  hansı  bir  adamın  omək  proscsindo  fıziki  cohotdən  inkişaf 
ctməsindən  getmir  və  ge-də  də  bilməz.  Hor  bir  adamın  istonilon  hərəkəti 
omək proscsindo 
40  başqa  adamı  nəzərdə  tutur.  Əmək 
proscsi 
insanların 
qarşılıqh 
təsir 
prosesidir.  Əmok  prosesinin  tohlili 
zamanı  uzun  müddot  kifayot  qodor 
diqqot  yetirilməmiş  bu  mühüm  cohoto 
müasir  psixologiyada  xüsusi  əhəmiyyət 
verilir:  О  subyckt-subyekt  (S-S)  disturu 
ilə təhlil olunur. 
 
 
6. Əşyavi fəaliyyətin ümumi quruluşu 
Müasir  psixologiyamn  anlayışlar  sistemində  fəaaliyyət  kateqo-riyası 
mühüm yer tutur. Fəaliyyət dcdikdə insanın fəallığının özü-nəməxsus forması 

 
nəzərdə  tutulur. Çox  maraqlıdır ki,  dilimizdə  f  о a  1  i  у  у  ə  t  sözü elə  f ə  а  1 
sözündən əmələ gəlmişdir. 
İnsanın  fəallığı  müxtəlif  formalarda,  mosələn,  omək,  təlim  və  ya  oyun 
formalannda özünü göstərir. Biz fəallığın bütün bu fonna-İannı - omək, təlim və 
ya  oyunun  xüsusiyyotlərini  foaliyyət  termini  ilə  nəzərdən  kcçirəcəyik.  Bizi 
burada  onlardan  hor  birinin  xüsu-si  cəhotləri  deyil,  ümumi  cəhətləri 
maraqlandıracaqdır. 
Fəaliyyət  genetik  cəhətdən  əvvelcə  praktik  fəaliyyət  kimi  for-malaşmışdır, 
onun əsasında isə tədricən nəzəri fəaliyyət təşəkkül etmişdir. 
Praktik foaliyyət oşyavi foaliyyotdir. «Oşyavi» sözünün psixologiyada dəqiq 
mənası  vardır:  praktik  foaliyyət  prosesində  insan  oşyalarla  əməliyyat  арапг, 
onları  fəaliyyət  prosesindo  dəyişorək  dork  edir  və  xarici  aləmi  daha  adckvat 
surətdə əks ctdirir. Belə fə-aliyyotə oşyavi foaliyyot deyilir. 
Psixologiya  elmi  fəaliyyətin  hansı  cəhətlərini  öyronir?  Fərdi  fəaliyyətin, 
eləcə  də  birgə  qrup  (kollektiv)  fəaliyyətinin  psixoloji  baxımdan  özünəməxsus 
strukturu  vardır.  Buraya  nələr  daxildir?  Onların  qarşılıqlı  əlaqəsi  necədir? 
Fəaliyyətin  struktur  vahidləri  песо  əmələ  gəlir?  Psixi  proseslor,  hallar  vo 
xassolərin  formalaşma-sı  ve  inkişafında  fəaliyyətin  rolu  nədən  ibarətdir  və  s. 
Psixologiya elmi bu kimi mühüm məsələləri öyrənir. 
Başqa sözlə, psixologiya foaliyyətin subyektiv cəhətini və ya planını tədqiq 
edir;  fəaliyyətin  tədqiqi  zamanı  onu,  birinci  növbə-də,  foaliyyətin  motivləri, 
moqsədləri,  bu  prosesdə:  sensor,  persep-tiv,  mnemik,  iradi,  emosional  vo  b. 
proseslərin, rolu funksiyaları, dinamikası maraqlandınr. 
İnsanın foallığı iki formada özünü göstorir: xarici (fıziki) vo da- 
41  xili  (psixi)  foallıq.  Bu  baxımdan 
fəaliyyət  insanın  daxili  (psixi)  vo  xarici 
(fiziki)  foallığının  vohdoti  kimi  özünü 
göstorir.  Demeli,  foa-liyyot  insanm  dork 
olunmuş  moqsodi  ilo  tonzim  edilon 
daxili (psixi) vo xarici (fiziki) fəallığıdır. 
Golin,  indi  bu  torif  əsasında  fəaliyyətin  strukturunu  ümumi  şokildə  təsvir 
edok: 
İnsanda  müoyyən  bir  motiv əməlo gəlir. Onu təmin ctmok üçün insan öz 
qarşısına  moqsəd  qoyur  və  məqsodo  müvafiq  olaraq  müəyyən  işlər  görmoyə 
başlayır. 
İnsan öz məqsədini müoyyən bir konkrct şoraitdə həyata keçi-rir, şəraitdon 
asılı  olaraq  moqsodi  hoyata  keçirməyin  üsullan  mü-əyyon  olunur:  eyni  bir  iş 
konkret şəraitdən asılı olaraq miixtolif iisullarla icra cdilo bilor. 
Bir  cohoti  do  aydınlaşdıraq:  fəaliyyətin  moqsodi  birdən-birə  oldo  cdilmir: 
insan, acloton öz qarşısına qoyduğu ümumi moqsodi konkrctləşdirir, onlan aralıq 
moqsədlərə və ya cari moqsədlorə bö-liiı: aralıq moqsodlərin xarakterindon asılı 
olaraq  eyni  bir  fəaliyyət  miixtolif  formalar  kosb  edir.  İnsan  bu  zaman  isin 
noticolorini  onun  moqsodi  ilo  müqayisə  edir,  qiymotlondirir  vo  nöqsanları 
aradan qaldinr. 
Biz  insan  foaliyyolinin  hor  bir  növünü  bu  sxem  osasinda  tosvir  edo 
bilorik. Golin  fikrimizi  konkretləşdirmək  üçün  fəaliyyotin  tor-kib  hissolori ilo 
ayn-aynliqda tanış olaq. Bu baxımdan aşağıdakıla-n qeyd edo bilorik: 
1. Motiv-məqsəd foalivvotin özünəməxsus vektorunu əmə-lə gətirir, bu 
iso öz növbosində onun istiqamotini, cloco do sub-yektin fəaliyyət proscsindo 
göstərdiyi səyin dorocosini miioyyon cdir. Psixoloji tədqiqatlar (B. F. Lomov 
vo b.) göstorir ki, foaliyyot prosesindo formalaşan vo inkişaf edon psixi proses 
vo hallann bii-tiin sistemi bu vaktor vasitəsilo təşkil olunur. 
Motiv  insani  foaliyyoto  tohrik  edon  amilloro  aiddir.  Onun  osas 
funksiyasi  da,  birinci  növbodo,  bundan  ibarotdir.  Lakin  psixoloji  baxtmdan 
onun  ohomiyyoti  daha  böyükdür;  motivin  əmolə  golmo-si  ilo  foaliyyot 
özünəmexsus emosional boya kosb edir, insan foaliyyot prosesindo meydana 
cıxan  cotinliklore  do  özünəmoxsus  mii-nasibot  bəsləməyo  başlayır...  Bu 
monada  da  motivsiz  foaliyyot  yoxdur  vo  ola  da  bilmoz.  Lakin  bir  cəhət 
aydmdir:  foaliyyotin  konkret  xarakteristikasi  motivlo  deyil,  moqsodlo 
miioyyon olunur. Birtorofdon, eyni bir motiv miixtolif fəaliyyotlor vasitosilo 
hoyata 
42 kecirilo bilor. Digor torofdon, eyni bir motiv zəminində müxtəlif 
moqsodlor formalaşa bilor vo oslindo do formalaşır. Bu о dcmok-dir ki, 
motiv bir növ «çoxvalentlidir». Eyni bir moqsodin miixtolif motivlərlə bağlı 
olması da mümkündür. Dörd adam təsəvvür edok. Onlann dördü do, tutaq 
ki, qarşısına eyni moqsod - televizorun an-tenasini diizoltmok moqsodi 
qoymuşdur. Golin, onlan bu işi gör-moyo tohrik edon motivlərə diqqət 
yetirək: onlardan birincisi özü-nün tələbatını təmin etmok istəyir, ikincisi 
başqa adamlara, məsə-lən, televizorda futbola baxacaq uşaqlanna sevinc 
bəxş etmoyə ça-lışır, üçüncüsü, dəfələrlə ondan antenanı tomir etməyi xahiş 
etmiş qonşudan canını qurtanrıaq üçün işo başlayır, dördüncüsü sadəcə 
olaraq öz qonşuluq borcunu yerino yetirir və s. 
Foaliyyotin motivi ilo moqsodi nisbətən sadə hallarda məz-mun etibarilə 
uyğun  gəlir.  Foaliyyot  mürokkəbləşdikcə  onlann  da  qarşılıqlı  əlaqosinin 
xaraktcri doyişir. Bir sıra hallarda iso motiv 
məqsodo çevrilir. 
Moqsod  hom  pcrseptiv  (qavrayış,  surot,  hom  surət  -  təsəvvür,  hom  do 
müəyyən «məntiqi konstruksiya» (hökm vo oqli notice) sistcmi kimi meydana 
çıxa  bilor.  Insan  foaliyyot  prosesindo  bütün  əməliyyatları  bu  surətlər  vo  ya 
«konstruksiyalar»  vasitosilo  yerino  yctirir.  Bu  monada  da  moqsod  foaliyyot 
prosesindo  operativ  surot  vo  ya  konstruksiyalar  kimi  çıxış  edir.  Foaliyyotin 
planlaşdırılması,  qorar  qobulu,  cari  infonnasiyalann  işlənilməsi,  noticələrin 

 
yoxlan-ması, işin toshihi - bunların hamısı operativ obraz vo ya konstruk-siya ilo 
bağlıdır. 
2.