Ə.S.BAYRAMOV, Ə.Ə.ƏLİZADƏ
Ali məktəblər üçün dərslik
«ÇİNAR-ÇAP»
BAKI - 2002
Az2
B19
ÖN SÖZ
Dərsliyə psixologiya clmləri doktoru. professor M.Ə.Həmzəyev, psixologiya
elmləri namizodləri dosent İ.Ə.Seyidov və doscnt C.A.Təhmasib rəy vermişlər.
Respublikamın ali ın.tkt.ıh tələbələri iiçün "Psixologiya" dərsliyinin
bu nəşrinin çap olunması iiçün xeyirxah köməyinə görə müəlliflər əziz və
mehriban dostumuz və həmkarımız psixologiya elmləri namizədi VAQİF
ƏBDÜLHÜSEYN oğlıı HÜSEYNOVA öz dərin minnətdarlığını bildirir
və bu xeyirxah əmək müasir dövrdə psixologiya elminin tərəqqisi üçün
çox önəmli hcsab edirlər.
Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.ƏIi/adə. B19 Psixologiya. Ali
məktəblər üçün dərslik. Bakı,
"ÇİNAR-ÇAP" Nəşriyyat-Poliqrafiya müəssisəsi, 2002, - 620 s.
Dərslikdə «Psixologiya» proqramına (Bakı, 1998) müvafiq olaraq psixologiya
elminin mövzusu və vozifəlori, insan şəxsiyyətinin quruluşu və inkişafı, idrak prosesləri
vo onlann tənzim olunması problcmləri, insanın fərdi psixoloji xiisusiy-yətlori, ünsiyyət
psixologiyası, psixoloji yardım mosələlori şərh olunur.
Dorslik ali məktob təlobələri üçün nozərdo tutulur. Ondan müəllimlər vo
torbiyecilor, idarəctmo müəssisələrinin işçiləri, elocə do insan psixologiyası problcmlori
ilə maraqlanan bütün oxııcular istifadə edo bilorlor.
© "MAARİF", 1989 €> "ÇİNAR-ÇAP", 2002
Əziz oxucu, gəlin azca səmimi söhbət edək. Bilirəm
deyəcək-sən ki, biz necə səmimi söhbət edo bilərik, axı siz məni tanımırsı-nız,
mən do sizinlo görüşməmişəm, bəs onda bizim aramızda necə söhbət ola bilər?
Sizinlə razıyıq, onda gəlin xəyalən bir-birimizə sual verək və ona bir-birimizin
əvəzindən cavab vcrək. İlk sualı clə biz vermək istərdik: yaxın dostlarını,
qohumlarını yaxşı tanıyırsanmı? Cavab verməyə tələsmə, bilirəm deyəcəksən ki,
necə yəni tanımıram? Əlbəttə, tanıyıram. Onda bir sual da verək. Heç elə an
olubmu ki, çox yaxşı tanıdığın, yaxından bələd olduğun adamdan elə hərəkət,
elə rəftar və davranış görəsən ki, ona təəccüblənəsən, bunu ondan gözləmədiyini
etiraf edəsən? Deyəsən belə hallarla az rastlaşmamısan? Onda, deməli, belə çıxır
ki, yaxşı tanıdığın adamlar da birdən tanınmaz olur.
Dcyərsən nə olsun ki, bu adi haldı və hər kəsin başına gələ bi1ər, о
cümlədən də mənim! Elə bizə də bu etiraf lazımdır. Yəni, deməli, bizim hər
birimizin ilk nəzərdə yaxından tanıdığımız, ona yaxından bələd olduğumuz bu
və ya digər şəxs müəyyən hallarda (Məsələn, əlinə yaxşı pul keçir, yaxud
müəyyən vəzifə sahibi olur, lazımı yerlərlə yaxşı əlaqə yarada bilir və s.)
tanınmaz olur, tamamilə başqalaşır. Bəs, bunun səbəbi üzərində düşünmüsənmi,
yaxud, həmin şəxsdən belo bir dəyişikliyi gözləyirdinmi? Əgər göz-ləyirdinsə
bu nə ilə əlaqədardır, yox, əgər gözləmirdinsə, bəs bunu necə izah etmək olar?
Gəl, hələ həmin suallara cavab verməyə tələsməyək, çünki onlarla bağlı başqa
suallar da meydana çıxacaq.
Bəs, özünə necə, kifayət qədər yaxşı bələdsənmi? Burada bilirəm,
deyəcəksən artıq biz ağ elədik! «Necə yəni özümü tanımıram?» Yaxşı, gəl
əsəbləşmə, özünlə bağlı ikicə «kiçik» sual verək: əvvəla, elə anlar olubmu ki,
heç özünün də nə istədiyini bilmirsən? Yaxud, «adi bir məsələni» həll etməkdə
aciz qalırsan, bilmirsən nə edəsən, nədən başlayasan? Deyəsən, öz aramızdı belə
anlar olur. İkincisi, özün öz intellektini, xarakterini, qabiliyyətlərini, digər
keyfiyyətlərini dəqiq surətdə təyin edə bilirsənmi?
Etiraf edək ki, burada bir az məsələ qəlizləşdi. Bilirik yaxşı halda
deyəcəksən ki, mən onu necə təyin edə bilərəm, о sahədə
3 mütəxəssis deyiləm ki! Yox, onun
üçün mütəxəssis olmaq lazım deyil,
sadəcə olaraq bir elm sahəsi var ki, ona
yaxından bələd olsan nəinki yaxın
adamlar, dost və tanışlar, ətrafdakı
insanları yaxşı tanıуа bilərsən, onların
xasiyyətinə, mənəvi aləminə yaxından
bələd olarsan. Hələ bu harasıdır, ən
başlıcası, sən özünü yaxşı tanıyarsan,
özünün mənəvi və psixi keyfıyyətlərinə
n
0303010000-000 122
asanlıqla bələd olarsan, həm də onları
tənzim və idarə etməyin, lazımi
istiqamətdə inkişaf etdirməyin yollarını
öyrənərsən. Bu hələ harasıdır? Həmin
elmə kifayət qədər bələd olsaq nəinki
öz dostlarımızı, yaxın adamlarımızı,
münasibətdə olduğumuz şəxsləri, hətta
başqa etnosları, yəni başqa xalqları və
millətləri də yaxşı tanımış olarıq.
Belə bir elm, məhz psixologiyadır. Həmin elmə müasir səviyyədə bələd
olsaq öz işlərimizi, münasibətlər sistemimizi daha optimal surətdə qura bilərik.
Lakin təəssüf ki, bizim belə bir möcüzəli elm sahəsinə bələdliyimiz çox
aşağı səviyyədədir. Adicə bir misal gətirək. Televizorla müxtəlif ölkələrə
məxsus teleserial kinolar göstərilir, orada insanın halətində və ya
şəxsiyyətlərarası münasibətlərdə bir anlaşılmazlıq və ya dolaşıqlıq nəzərə
çarpan kimi, hətta mətbəx qadını belə ilk növbədə soruşur: psixoloqa müraciət
etmisinizmi? Bəs, bizde necə, nəinki mətbəx qadını, hətta, aidiyyəti olan
nazirlik və ya idarə səviyyəsində hər hansı mürəkəb psixoloji məsələnin həl-
lində belə psixoloqa müraciət etmək və ya ondan məsləhət almaq heç kəsin
yadına düşmür. Bunu isə elmin lazımsızlığı ilə deyil, həmin şəxslərin, yüngül
desək, səriştəsizliyi ile izah etmək olar. Məsələn, elə götürək təbliğat işini.
Təbliğatı təşkil edənlər insan psixologiyasından cüzi də olsa baş çıxarsalar
onda eyni bir informasiyanı, eyni şəkildə, döno-dönə təkrar etməzlər, çünki bu,
insanlarda «bumeranq effekti» (əks təsir) yaradır. Bu sahədə lazımi səmərə
əldə etmək üçün adekvat psixoloji forma taparlar. Elə idarəetmə işi də onun
kimi. Bəziləri burada təzyiq və qorxutmanı əsas götürür-lər. Halbuki bu da əks
effekt verir. Hamınızın çox rastlaşdığı bir sahəni də xatırlatmaq yəni həkim-
xəstə münasibətini yada salmaq da yerinə düşərdi. Etiraf etmək lazımdır ki, bir
çox həkimlərimizin psixoloji səriştəsizliyi, nə qədər müasir dərmanlardan
istifadə etsələr də, xəstələrimiz üçün acınacaqlı nəticə verir. Yüzlərlə belə mi-
sallar saymaq olar. Elə buna görə də inkişaf etmiş ölkələrdə psixologiya
elminin mövqeyi, tamamilə, bizimkindən seçilir. Təsadüfi deyildir ki, bir çox
ölkələrdə hər bir ailənin də öz psixoloqu var.
Xüsusən də rəhbərlik və idarəetmə işlərində, müxtəlif çətinliklərlə bağlı sarsıntı
və stress halları keçirən adamlara psixoloji yardım göstərmək üçün həmin
elmin nailiyyətlərindən və mütəxəssis psixoloqların məsləhətlərindən geniş
miqyasda istifadə edilir.
Deməli, insanın psixoloji xüsusiyyətlərinə yaxından bələd olmaq, fəaliyyət
və ünsiyyət prosesində onu düzgün nəzərə almaq nəinki müasir mütəxessis -
mühəndis, həkim, jurnalist, hüquq işçisi, zabit, rəhbərlik və idarəetmə sahəsinin
işçiləri, xüsusən də müəllim və tərbiyəçilər üçün vacib olduğu kimi, insanla
münasibətdə olan hər bir şəxs üçün də eyni dərəcədə zəruridir.
Nəzerə almaq lazımdır ki, psixoloji bilik yalnız insanları tanımaq, onlara
təsir etmək yollarını müəyyənləşdirmək, insanlar arasında qarşılıqlı
münasibətləri tənzim etməklə məhdudlaşmır. Bu həm də insanların potensial
imkanlarından səmərəli istifadə etmək, onun idrak fəallığını, ümumən
fəaliyyətini optimallaşdırmaq kimi vacib problemi də əhatə edir.
Pedaqoji fəaliyyət bu cəhətdən xüsusilə fərqlənir.
Şagird və tələbələrin mənəvi dünyasına nüfuz etmək, onların
qabiliyyətlərinin inkişafını düzgün istiqamətləndirmək müəllimdən nəinki böyük
sosial məsuliyyət, həm də çox ciddi psixoloji fəhm tələb edir. Belə bir fəhm isə
körtəbii surətdə yaranmır. Müəllimdə bələ ümumilikdə pəşə keyfıyyəti müasir
elmi psixoloji biliklərə dərindən yiyələnmək sayəsində təşəkkül edə bilər.
Zaman və şərait ciddi surətdə dəyişilmişdir. Müasir dövrdə psixologiya
elmində praktik məsələlərin şərhinə xüsusi ehtiyac yaranmışdır. Buna görə də
respublikanın ali məktəbləri üçün nəzərdə tutulmuş yeni proqram əsasında
hazırlanmış dərslikdə ümumi, sosial, yaş və pedaqoji psixologiyanın əsas
məsələləri ilə yanaşı, rəhbərlik və idarəetmə, hüquq və etnik psixologiya
məsələlərinə, xüsusən də praktik psixologiya və şəxsiyyətin psixoloji problemlə-
rinə, psixoloji korreksiya məsələlərinin şərhinə də müəyyən yer verilmişdir. Bu
da insan şəxsiyyətinə bir tam yanaşmağa imkan verir və psixoloji biliklərin
tətbiqi əhəmiyyətini daha da artırır, yəni psixoloji biliklərin praktik istiqamətini
gücləndirir. Bununla da elmin praktik həyata nüfuz etməsi imkanları artmış olur.
Elə buna görə də dərslik yenidən işlənərək oraya psixologiya elmləri
namizədi, dosent R.F.Ibrahimbəyovanın hazırlamış olduğu aşağıda qeyd olunan
mövzular müvafiq bölmələrə əlavə edilmişdir: «İnsan və siyasət, yaxud siyasətə
qoşulmanın başlıca motivləri»,
«Psixikanın ehtiyatları», «Psixi sağlamlıq», «Emosional stress və psixosomatik
xəstəliklər».
«İdrak və fəaliyyətin daxili tenzimi» fəslini, eləcə də «Təfəkkür»
fəslindən: «Təfəkkür və məsələ həlli», «Təfəkkürün növləri», «Ağlın
keyfiyyətləri» bölmələrini isə psixologiya elmləri namizədi Vaqif Hüseynov
hazırlamışdır.
Bir cəhəti də nəzərə almaq lazımdır ki, psixologiya elmi çox çətin bir elm
sahəsidir. Bu onun obyektinin, xüsusən də onun öyrəndiyi problemlərin, yəni
insanın mənəvi dünyasının, ruhi aləminin, ümumən psixi hadisələrin
mürəkkəbliyi, çoxcəhətliliyi və də-yişkənliyi ilə əlaqədardı. Təsadüfı deyildir ki.
Albert Eynşteyn kimi dahi bir alim bir psixi prosesin əmələgəlmə mexanizmi
barədə psixoloq Jan Piajenin izahatını dinlədikdən sonra: «Ах, psixologiya elmi
nə qədər də çətindir!» - demişdir.
Müəlliflər elmin çətinliyini nəzərə alaraq məsələləri sadə elmi dildə şərh
etməyə, hər bir psixoloji anlayışın məzmununu daha anlaşılan şəkildə
çatdırmağa səy etmişlər.
Bunun üçün dərslikdə əsas psixoloji terminlərin lüğəti mənası
aydınlaşdırılmış, məqsədli illüstrativ materiallardan, şəkil və sxemlərdən geniş
istifadə olunmuşdur.
Bu məqsədlə onlar həyati misallara, bədii ədəbiyyat materiallarına geniş
yer verməklə yanaşı, yeri gəldikcə, mürəkkəb prob-lemlərin dioloji şərh
üslubundan gcniş istifadə ctmişlər.
Dərslikdə bu və ya digor psixoloji problemin şərhi ilə olaqodar inkişaf
ctmiş ölkələrdo psixologiya elmi və praktikasının nailiyyət-ləri yığcam şəkildə
öz oksini tapmışdır. Yəni kursun başlıca məso-lələri ən yeni nəzəri və
eksperimental tədqiqatlar, eləcə də clmi-metodik ədobiyyat (dərsliklər, dərs
vəsaitləri vo s.) osasında şərh olunur.
«Psixologiya» respublikamızda ali məktob təlobəlori üçün yeni proqram
əsasında yazılmış vo ycnidən işlənib hazırlanmış osas dərslikdir. Öz faydalı
təkliflori, irad vo moslohotləri ilə onun daha da təkmilloşməsino kömək
edəcok xeyirxah oxuculara müollillər qabaqcadan öz minnətdarlığını
bildirirlər.
T HİSSƏ
PSİXOLOGİYA ELMİNİN VƏ PSİXOLOJİ PRAKTİKANIN
MÖVZUSU VƏ VƏZİFƏLƏRİ
I F Ə S İ L PSİXİ HADİSƏLƏRİN MAHİYYƏTİ
1. Psixologiyanın predmeti
Müasir dövrdə insanı 200-dən artıq elm sahəsi öyronir. Onlar-dan biri
psixologiyadır. Digər elmlərdən forqli olaraq psixologiya noyi tədqiq edir? Bir
elm kimi onun başlıca xüsusiyyotlori nodon ibarətdir? Homin suallara cavab
vermok üçün, ilk növbədə, psixologiya elminin obyektini və predmetini
(mövzusunu) aydınlaşdır-maq lazımdır.
Elmin obyekti dedikdə, onun tədqiq etdiyi real gerçəklik nəzər-do tutulur.
Bu baxımdan heyvanlan və insanı öyrənən müxtəlif clmlərin (anatomiya,
biologiya, neyrofıziologiya, təbabət və s.-nin, о cümlədən psixologiyanın)
obyekti eynidir.
Elmlər bir-birindən, adətən, öyrondikləri obyckto göro deyil,
prcdmetlorinə (mövzularına) görə fərqlonir. Hər bir elmin, о cüm-lədən,
heyvan və insanı öyrənən elm saholərinin özünəməxsus ay-rıca predmeti
(mövzusu) vardır.
Elmin predmcti dedikdə, onun öz obyektindən ayırd etdiyi, seç-diyi
cəhətlərə hansı baxımdan, hansı nozəri vo ya praktik aspektdo yanaşması
nəzərdə tutulur. Elmin predmeti onun öz obycktinə ya-naşnıa torzini, başqa
sözlə, tədqiqat metodlarını müəyyən edir və müvafıq anlayışlar sisteminin
kömoyilə şorh olunur. Psixologiya elminin prcdmetıni nə təşkil cdir? Daha
konkret dcyilsə, psixologiya elmi nəyi öyrənir?
Psixologiya elmi qədim tarixo malikdir. Psixoloji anlayışlar sistem şoklində
ilk dəfə Aristotelin (eramızdan əvvəl IV osr) «Ruh haqqında» məşhur traktatında
şorh olunmıışdur.
Traktatın adına diqqət cdin: o, psixologiya dcyil, «Ruh haqqın-da» adlanır.
Bu, tosadüfı dcyildir. Uzıın müddət (XIX osrin sonları-na qədər) psixologiya
elmi folsəfəyə (və ilahiyyata) aid fənn hesab olunmuşdur. Avropa ədəbiyyatında
bəzən onu mental («mental» -
latin sözü olub, psixi olan deməkdir) fəlsəfə, ruhiyyat, pnevmatolo-giya
(pnevma - yunan sözü olub, nəfəs, ruh deməkdir) adlandırmış-lar. XVIII əsrin
sonuna qədər psixologiya sözü nə ingilis, nə də fransız ədəbiyyatında
işlənilməmişdir. Alman ədəbiyyatında isə psixologiya sözü ensiklopedist alim
Xristian Vol fun (1679 - 1754) 1734-ci ildo «Empirik psixologiya» və 1734-cü
ildə «Rasional psixologiya» kitablan nəşr olunandan sonra məlum olmuşdur.
XVIII əsrin sonu - XIX osrin əvvəllərindon başlayaraq psixologiya termini
Amerika, Avropa və rus ədəbiyyatında vətəndaşlıq hüququ qazanmış və böyük
cvristik əhəmiyyət kəsb etmişdir. Azərbaycan-da psixologiya termini XIX əsrin
sonu - XX əsrin əvvəllərində rus psıxoloqlarının əsorləri vasitəsilə işlənilməyo
başlanılmışdır.
[_Psixologiya termini iki yunan sözündən - «psyuxc» - ruh, ruhi aləm, - «loqos»
- bilik, öyrənmək, elm sözlərindən əmələ gəlmiş-dir, «psixika haqqında elm»
deməkdir. Psixologiya termini evristik baxımdan elmin predmetini dəqiq ifadə
edir: psixologiya psixika haqqında clmdir. Bu ilk (və ən sadə) tərifdə cəmi 4 söz
işlənsə də, onun mənası hələ tam aydm deyildir. Psixologiyanın predmetini başa
düşmək üçün biz əvvəlcə əsas anlayışla - psixika anlayışı ilə tanış olmalıyıq.
Psixika anlayışına nəlor daxildir? Psixika nədir? Psixi hadisələri şərti olaraq üç
böyük qrupa bölürlər:
1.
Psixi proseslər.
2.
Psixi hallar (və ya psixi halətlər, vəziyyətlər). З^ Psixi xassələr (və ya
xüsusiyyotlər)
T P s i x i p r o s e s l ə r psixologiya elminin əsas kateqori-yälarından
biridir. tdrak proseslərinə (duyğu, qavrayış, diqqət, ha-fızə, təfəkkür, nitq və
təxəyyül), iradi proseslərə və emosional pro-seslərə birlikdə psixi proseslor
deyilir.
Başqa sözlə, psixi proseslər özlori də üç yarım qrupa bölünür: idrak
prosesləri, hissi proseslər və iradi proseslər.
Psixi
proseslər
ohvallar
aflektlər
dalğınlıq
inam
inamsızlıq
şübhə və s.
Psixi
xassəhr
temperament
xarakter
qabiliyyotlər
vo s.
Psixi hadisəlorin ikinci qrupunu təşkil edən p s i x i h a l l a r və ya
voziyyətlər do müxtəlifdir. Şən əhval, affcktlor, ehtiras-lar, dalğınlıq,
inamsızlıq, şübhə və s. psixi hallara misal ola bilər.
P s i x i x a s s ə l ə r do psixologiya elminin kateqoriyala-п
içərisində mühüm yer tutur. Temperament, xarakter və qabiliy-yətlər əsas psixi
xassəlordir. İnsanın onun üçün səciyyəvi olan əq-li keyfiyyətlorini (ağlın
tənqidiliyi və ya müstəqilliyini), emosional xassəlorini (tez özündon çıxma,
emosionallıq) və s. də psixi xassə-lərə aid edirlər.
8
Psixi proseslər, hallar və xassələr bir-birilə üzvi surətdə əlaqə-dardır.
Onlardan biri, adətən, о birisinin osasında əmələ gəlir. Psixi halətlər və ya
vəziyyətlər ауп-ауп psixi proseslərin, məsələn, əhvallar, affektlər hisslərin,
dalğınlıq diqqətin, iradənin, şübhə tə-fəkkürün təzahürü kimi özünü göstərir.
Onlar isə möhkomlənib bir adamı başqasından fərqləndiren psixi xassə kimi
təzahür edə biləny
«Proses», «hal» və «xassə» nə deməkdir? Nə üçün duyğulan, qavrayışı,
diqqəti, hafızəni, təfəkkürü, nitqi və təxəyyülü, iradəni və hissləri psixi proses
adlandırırlar. halbuki şübhəni və ya dalğın-lığı psixi hallar, temperament,
xarakter və ya qabiliyyətlərə psixi xassəlor deyilir?
Proses latin sözü olub, һəг hansı bir hadisənin başlanması, ge-dişi və
inkişaf mərhələlərini əks etdirir. Bu baxımdan bütün psixi hadisolər - istər psixi
proseslər, istərsə də psixi hal vo xassələr prosessual xarakter daşıyır. Məsələnin
bclə qoyuluşuna diqqəti ilk dəfo olaraq görkəmli rus alimi İ. M. Scçcnov cəlb
etmişdir.
Onun fikrincə, psixi olan, ancaq proses kimi dərk oluna bilər. Yəni hor bir
psixi aktın «müəyyən başlanğıcı, gedişi vo sonu» var-dır. Psixologiya bu cohoti
zəruri surətdə nəzəro almalı, «psixi fəa-liyyətin bütün cohotlərini proses,
hərəkət anlayışı» əsasında izah etməlidir. Psixi olan, hər şeydən əvvəl, canlı,
plastik, fasiləsiz tə-şokkül vo inkişaf edən proses kimi mövcuddur. İnsanın real
fəaliy-yotini (daha geniş mənada həyat fəaliyyətini) ancaq bu baxımdan düzgün
və hərtərəfli təhlil etmək olar. Bu sözlər nəinki psixi pro-seslərə, həm do eyni
dorocodo psixi halların və xassələrin öyrənil-məsinə də aiddir.
Gəlin, nəzərdən keçirdiyimiz tcrminlorin monasını doqiqloşdi-rək: klassik
psixologiya ancaq duyğuları, qavrayışı, diqqəti, hafızə-ni, təfəkkürü, nitqi,
təxəyyülü, iradəni və hissləri psixi proses kimi xarakterizo edirdi.
Müasir psixologiyada isə proses sözü əslində geniş və dar mənalarda
işlənir. Biz g c n i ş m ə n a d a psixi olanı proses kimi nəzərdən
keçirəcək, bütün psixi hadisələri (psixi proscslər, hallar və xassələri) eyni
doroco proses kimi təhlil cdəcəyik.
D a r m ə n a d a isə psixi proses dedikdo duyğu, qavrayış, diqqət, hafizə,
təfəkkür, nitq, təxəyyül, iradə və hissləri nəzərdə tutacağıq.
Deməli, psixi proses ənənəvi termindir. Müasir psixologiyada
9
psixi proses, hallar ve xassəlor terminlərinin hor birinin özünəməx-sus evristik
monası vardir.
P s i x i p r o s e s termini psixi faktın prosessuallığmı, di-namikasını
nəzərə çaфdırır. Misal: əlimo tikan batdı. Ağrı duyğu-su omole gəldi. Ağrı
davam ctdi ve müoyyən müddətdon (10 sani-yədon, 5 dəqiqədən, bir ve ya bir
nece saatdan) sonra kesildi.
P s i x i h a 1 ə t tennini psixi faktın nisbi davamlılığını bil-dirir. Misal:
tolobo qız küçodə yoldaşları ilə şit horəkot edirdi. Bir də gördü ki, omisi о biri
küçədon kcçir. о, - utandı ve tcz özünü yı-ğışdırdı. Ancaq hiss ctdi ki, emisi
onun küçədə şit hərəketini gör-dü. Qızın no isə qanı qaraldı ve bu bir песо gün
davam etdi.
P s i x i x a s s e v ə y a p s i x i x ü s u s i y y e t termini isə
psixi faktın sabitliyini, onıın şəxsiyyətin strukturunda möh-kemlondiyini vo
tokrar olunmasını ifado cdir. Misal: iki şagird tə-səvvür edin. Biri tonboldir,
digori oməksevordir. Biri otıırduğu yer-don ayağa qalxmaq istomir, о biri isə
işdon doymur. Yaxud, biri sa-kitdir, digəri coşğundur, biri iinsiyyətli, digori isə
qaradinməzdir.
/Fşixi
proseslor, psixi hallar və psixi xassolərin hamısına
birlik-
IIdrak
proses 1 ori:
duyğqlar
qavrayış
diqqot
hafizo
tofəWcür
nitq
təxəyyül II tradi
proseslor HI Emosional
proseslor
Şəkil 1. Psixi
proseslər,
psixi hallar vo psixi xassolər.
10
də psixika ve ya psixi hadisələr deyiliry 1 №-li şəkildə bu cəhət öz əksini
tapmışdır.
Psixi həyat çoxcəhətlidir, lakin vehdetdodir. Şəkil l-o diqqet-lə baxin: psixi
proses, halot ve xassələrin adlan ilə tanış olarken is-tər-istəməz, adamın yadma,
tutaq ki, nəqliyyat cədvelləri düşür, orada stansiyalann adları belə qeyd olunur:
Bakı, Keşlə, Biləcəri, Hcybət ...Burada bir forqə diqqət edek. Her stansiyanın
öz sərhəd-di, öz hüdudu vardır.
Bakı stansiyası qurtanr, Keşlə stansiyası başlayır, Keşlə stan-siyası
qurtarır, Biləcəri stansiyası başlayır ve s. Görəsen, psixi hə-yat da bu prinsiplə
qurulmuşdunnu? Qətiyyən yox. Psixi proses, halət və xassələr bir-birilə üzvi
surətdə bağlıdır. Eyni bir anda biz həm duyuruq və qavrayırıq, həm diqqətli
oluruq, həm də başa dü-şür və yadda saxlayırıq. Biz onları ancaq abstraksiya
yolu ilə bir-bi-rindən fərqlondirib təhlil edirik.
Psixologiya heyvanların və insanların psixikasını öyrənir. Mü-asir
psixologiyada insanı fərd (bioloji varlıq) vo şəxsiyyət (sosial varlıq) kimi
nəzərdən kcçirirlor. İnsanın bir ford və şəxsiyyət kimi xüsusiyyətləri onun psixi
proseslorindo. psixi hallarında vo xassə-lorində bütün təfərrüatı ilo eks olunur.
Məsələn, kinli adamın təsa-düfən ayağını tapdalayırsan, əvəzini çıxmaq üçün
az qala bunu ömür boyu yadında saxlayır; xcyirxah adamın ayağını tapdalayır-
san, əhəmiyyət vcrmir, elə oradaca yadından çıxır. Kinli və xeyir-xah adam.
Bunlar insanın şəxsiyyoti ilə bağlı xüsusiyyətlərdir. Tə-sadüfı deyildir ki,
müasir psixologiyada bu problemlərin öyrənil-məsinə xüsusi əhomiyyot
vcrirlor. Hal-hazırda şoxsiyyət psixologiya elminin on aktual problemlərindən
birinə çevrilmişdir.
Nəhayət, bir məsələni aydınlaşdıraq: psixi proseslor, hallar ve xasseler
necə təzahür edir və formalaşır? Bu suallar müasir psixologiya üçün prinsipial
əhəmiyyəto malikdir.
Psixoloqların tədqiqatları osaslı surətdə göstərir ki, psixika fe-aliyyot
(yoni oyun, telim ve omek) ve ünsiyyot proscsindo forma-laşır.
Dcmeli, psixologiya elmi hem do fəaliyyət ve ünsiyyətin psixoloji
problcmlerini öyrenir.
Beləliklə, aydın olur ki, psixologiya elminin predmeti mürək-kəb ve
çoxcohotlidir. Onu sxematik olaraq 2-ci şəkildəki kimi ifa-de ctmek olar.
11
Dostları ilə paylaş: |