Dərslik «Çİnar-çAP»

Ə.S.BAYRAMOV, Ə.Ə.ƏLİZADƏ Ali məktəblər üçün dərslik «ÇİNAR-ÇAP» BAKI - 2002 Az2 B19 ÖN SÖZ Dərsliyə psixologiya clmləri doktoru. professor M.Ə.Həmzəyev, psixologiya elmləri namizodləri dosent İ.Ə.Seyidov və doscnt C.A.Təhmasib rəy vermişlər. Respublikamın ali ın.tkt.ıh tələbələri iiçün "Psixologiya" dərsliyinin bu nəşrinin çap olunması iiçün xeyirxah köməyinə görə müəlliflər əziz və mehriban dostumuz və həmkarımız psixologiya elmləri namizədi VAQİF ƏBDÜLHÜSEYN oğlıı HÜSEYNOVA öz dərin minnətdarlığını bildirir və bu xeyirxah əmək müasir dövrdə psixologiya elminin tərəqqisi üçün çox önəmli hcsab edirlər. Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.ƏIi/adə. B19 Psixologiya. Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı, "ÇİNAR-ÇAP" Nəşriyyat-Poliqrafiya müəssisəsi, 2002, - 620 s. Dərslikdə «Psixologiya» proqramına (Bakı, 1998) müvafiq olaraq psixologiya elminin mövzusu və vozifəlori, insan şəxsiyyətinin quruluşu və inkişafı, idrak prosesləri vo onlann tənzim olunması problcmləri, insanın fərdi psixoloji xiisusiy-yətlori, ünsiyyət psixologiyası, psixoloji yardım mosələlori şərh olunur. Dorslik ali məktob təlobələri üçün nozərdo tutulur. Ondan müəllimlər vo torbiyecilor, idarəctmo müəssisələrinin işçiləri, elocə do insan psixologiyası problcmlori ilə maraqlanan bütün oxııcular istifadə edo bilorlor. © "MAARİF", 1989 €> "ÇİNAR-ÇAP", 2002 Əziz oxucu, gəlin azca səmimi söhbət edək. Bilirəm deyəcək-sən ki, biz necə səmimi söhbət edo bilərik, axı siz məni tanımırsı-nız, mən do sizinlo görüşməmişəm, bəs onda bizim aramızda necə söhbət ola bilər? Sizinlə razıyıq, onda gəlin xəyalən bir-birimizə sual verək və ona bir-birimizin əvəzindən cavab vcrək. İlk sualı clə biz vermək istərdik: yaxın dostlarını, qohumlarını yaxşı tanıyırsanmı? Cavab verməyə tələsmə, bilirəm deyəcəksən ki, necə yəni tanımıram? Əlbəttə, tanıyıram. Onda bir sual da verək. Heç elə an olubmu ki, çox yaxşı tanıdığın, yaxından bələd olduğun adamdan elə hərəkət, elə rəftar və davranış görəsən ki, ona təəccüblənəsən, bunu ondan gözləmədiyini etiraf edəsən? Deyəsən belə hallarla az rastlaşmamısan? Onda, deməli, belə çıxır ki, yaxşı tanıdığın adamlar da birdən tanınmaz olur. Dcyərsən nə olsun ki, bu adi haldı və hər kəsin başına gələ bi1ər, о cümlədən də mənim! Elə bizə də bu etiraf lazımdır. Yəni, deməli, bizim hər birimizin ilk nəzərdə yaxından tanıdığımız, ona yaxından bələd olduğumuz bu və ya digər şəxs müəyyən hallarda (Məsələn, əlinə yaxşı pul keçir, yaxud müəyyən vəzifə sahibi olur, lazımı yerlərlə yaxşı əlaqə yarada bilir və s.) tanınmaz olur, tamamilə başqalaşır. Bəs, bunun səbəbi üzərində düşünmüsənmi, yaxud, həmin şəxsdən belo bir dəyişikliyi gözləyirdinmi? Əgər göz-ləyirdinsə bu nə ilə əlaqədardır, yox, əgər gözləmirdinsə, bəs bunu necə izah etmək olar? Gəl, hələ həmin suallara cavab verməyə tələsməyək, çünki onlarla bağlı başqa suallar da meydana çıxacaq. Bəs, özünə necə, kifayət qədər yaxşı bələdsənmi? Burada bilirəm, deyəcəksən artıq biz ağ elədik! «Necə yəni özümü tanımıram?» Yaxşı, gəl əsəbləşmə, özünlə bağlı ikicə «kiçik» sual verək: əvvəla, elə anlar olubmu ki, heç özünün də nə istədiyini bilmirsən? Yaxud, «adi bir məsələni» həll etməkdə aciz qalırsan, bilmirsən nə edəsən, nədən başlayasan? Deyəsən, öz aramızdı belə anlar olur. İkincisi, özün öz intellektini, xarakterini, qabiliyyətlərini, digər keyfiyyətlərini dəqiq surətdə təyin edə bilirsənmi? Etiraf edək ki, burada bir az məsələ qəlizləşdi. Bilirik yaxşı halda deyəcəksən ki, mən onu necə təyin edə bilərəm, о sahədə 3 mütəxəssis deyiləm ki! Yox, onun üçün mütəxəssis olmaq lazım deyil, sadəcə olaraq bir elm sahəsi var ki, ona yaxından bələd olsan nəinki yaxın adamlar, dost və tanışlar, ətrafdakı insanları yaxşı tanıуа bilərsən, onların xasiyyətinə, mənəvi aləminə yaxından bələd olarsan. Hələ bu harasıdır, ən başlıcası, sən özünü yaxşı tanıyarsan, özünün mənəvi və psixi keyfıyyətlərinə n 0303010000-000 122 asanlıqla bələd olarsan, həm də onları tənzim və idarə etməyin, lazımi istiqamətdə inkişaf etdirməyin yollarını öyrənərsən. Bu hələ harasıdır? Həmin elmə kifayət qədər bələd olsaq nəinki öz dostlarımızı, yaxın adamlarımızı, münasibətdə olduğumuz şəxsləri, hətta başqa etnosları, yəni başqa xalqları və millətləri də yaxşı tanımış olarıq. Belə bir elm, məhz psixologiyadır. Həmin elmə müasir səviyyədə bələd olsaq öz işlərimizi, münasibətlər sistemimizi daha optimal surətdə qura bilərik. Lakin təəssüf ki, bizim belə bir möcüzəli elm sahəsinə bələdliyimiz çox aşağı səviyyədədir. Adicə bir misal gətirək. Televizorla müxtəlif ölkələrə məxsus teleserial kinolar göstərilir, orada insanın halətində və ya şəxsiyyətlərarası münasibətlərdə bir anlaşılmazlıq və ya dolaşıqlıq nəzərə çarpan kimi, hətta mətbəx qadını belə ilk növbədə soruşur: psixoloqa müraciət etmisinizmi? Bəs, bizde necə, nəinki mətbəx qadını, hətta, aidiyyəti olan nazirlik və ya idarə səviyyəsində hər hansı mürəkəb psixoloji məsələnin həllində belə psixoloqa müraciət etmək və ya ondan məsləhət almaq heç kəsin yadına düşmür. Bunu isə elmin lazımsızlığı ilə deyil, həmin şəxslərin, yüngül desək, səriştəsizliyi ile izah etmək olar. Məsələn, elə götürək təbliğat işini. Təbliğatı təşkil edənlər insan psixologiyasından cüzi də olsa baş çıxarsalar onda eyni bir informasiyanı, eyni şəkildə, döno-dönə təkrar etməzlər, çünki bu, insanlarda «bumeranq effekti» (əks təsir) yaradır. Bu sahədə lazımi səmərə əldə etmək üçün adekvat psixoloji forma taparlar. Elə idarəetmə işi də onun kimi. Bəziləri burada təzyiq və qorxutmanı əsas götürür-lər. Halbuki bu da əks effekt verir. Hamınızın çox rastlaşdığı bir sahəni də xatırlatmaq yəni həkimxəstə münasibətini yada salmaq da yerinə düşərdi. Etiraf etmək lazımdır ki, bir çox həkimlərimizin psixoloji səriştəsizliyi, nə qədər müasir dərmanlardan istifadə etsələr də, xəstələrimiz üçün acınacaqlı nəticə verir. Yüzlərlə belə misallar saymaq olar. Elə buna görə də inkişaf etmiş ölkələrdə psixologiya elminin mövqeyi, tamamilə, bizimkindən seçilir. Təsadüfi deyildir ki, bir çox ölkələrdə hər bir ailənin də öz psixoloqu var. Xüsusən də rəhbərlik və idarəetmə işlərində, müxtəlif çətinliklərlə bağlı sarsıntı və stress halları keçirən adamlara psixoloji yardım göstərmək üçün həmin elmin nailiyyətlərindən və mütəxəssis psixoloqların məsləhətlərindən geniş miqyasda istifadə edilir. Deməli, insanın psixoloji xüsusiyyətlərinə yaxından bələd olmaq, fəaliyyət və ünsiyyət prosesində onu düzgün nəzərə almaq nəinki müasir mütəxessis - mühəndis, həkim, jurnalist, hüquq işçisi, zabit, rəhbərlik və idarəetmə sahəsinin işçiləri, xüsusən də müəllim və tərbiyəçilər üçün vacib olduğu kimi, insanla münasibətdə olan hər bir şəxs üçün də eyni dərəcədə zəruridir. Nəzerə almaq lazımdır ki, psixoloji bilik yalnız insanları tanımaq, onlara təsir etmək yollarını müəyyənləşdirmək, insanlar arasında qarşılıqlı münasibətləri tənzim etməklə məhdudlaşmır. Bu həm də insanların potensial imkanlarından səmərəli istifadə etmək, onun idrak fəallığını, ümumən fəaliyyətini optimallaşdırmaq kimi vacib problemi də əhatə edir. Pedaqoji fəaliyyət bu cəhətdən xüsusilə fərqlənir. Şagird və tələbələrin mənəvi dünyasına nüfuz etmək, onların qabiliyyətlərinin inkişafını düzgün istiqamətləndirmək müəllimdən nəinki böyük sosial məsuliyyət, həm də çox ciddi psixoloji fəhm tələb edir. Belə bir fəhm isə körtəbii surətdə yaranmır. Müəllimdə bələ ümumilikdə pəşə keyfıyyəti müasir elmi psixoloji biliklərə dərindən yiyələnmək sayəsində təşəkkül edə bilər. Zaman və şərait ciddi surətdə dəyişilmişdir. Müasir dövrdə psixologiya elmində praktik məsələlərin şərhinə xüsusi ehtiyac yaranmışdır. Buna görə də respublikanın ali məktəbləri üçün nəzərdə tutulmuş yeni proqram əsasında hazırlanmış dərslikdə ümumi, sosial, yaş və pedaqoji psixologiyanın əsas məsələləri ilə yanaşı, rəhbərlik və idarəetmə, hüquq və etnik psixologiya məsələlərinə, xüsusən də praktik psixologiya və şəxsiyyətin psixoloji problemlərinə, psixoloji korreksiya məsələlərinin şərhinə də müəyyən yer verilmişdir. Bu da insan şəxsiyyətinə bir tam yanaşmağa imkan verir və psixoloji biliklərin tətbiqi əhəmiyyətini daha da artırır, yəni psixoloji biliklərin praktik istiqamətini gücləndirir. Bununla da elmin praktik həyata nüfuz etməsi imkanları artmış olur. Elə buna görə də dərslik yenidən işlənərək oraya psixologiya elmləri namizədi, dosent R.F.Ibrahimbəyovanın hazırlamış olduğu aşağıda qeyd olunan mövzular müvafiq bölmələrə əlavə edilmişdir: «İnsan və siyasət, yaxud siyasətə qoşulmanın başlıca motivləri», «Psixikanın ehtiyatları», «Psixi sağlamlıq», «Emosional stress və psixosomatik xəstəliklər». «İdrak və fəaliyyətin daxili tenzimi» fəslini, eləcə də «Təfəkkür» fəslindən: «Təfəkkür və məsələ həlli», «Təfəkkürün növləri», «Ağlın keyfiyyətləri» bölmələrini isə psixologiya elmləri namizədi Vaqif Hüseynov hazırlamışdır. Bir cəhəti də nəzərə almaq lazımdır ki, psixologiya elmi çox çətin bir elm sahəsidir. Bu onun obyektinin, xüsusən də onun öyrəndiyi problemlərin, yəni insanın mənəvi dünyasının, ruhi aləminin, ümumən psixi hadisələrin mürəkkəbliyi, çoxcəhətliliyi və də-yişkənliyi ilə əlaqədardı. Təsadüfı deyildir ki. Albert Eynşteyn kimi dahi bir alim bir psixi prosesin əmələgəlmə mexanizmi barədə psixoloq Jan Piajenin izahatını dinlədikdən sonra: «Ах, psixologiya elmi nə qədər də çətindir!» - demişdir. Müəlliflər elmin çətinliyini nəzərə alaraq məsələləri sadə elmi dildə şərh etməyə, hər bir psixoloji anlayışın məzmununu daha anlaşılan şəkildə çatdırmağa səy etmişlər. Bunun üçün dərslikdə əsas psixoloji terminlərin lüğəti mənası aydınlaşdırılmış, məqsədli illüstrativ materiallardan, şəkil və sxemlərdən geniş istifadə olunmuşdur. Bu məqsədlə onlar həyati misallara, bədii ədəbiyyat materiallarına geniş yer verməklə yanaşı, yeri gəldikcə, mürəkkəb prob-lemlərin dioloji şərh üslubundan gcniş istifadə ctmişlər. Dərslikdə bu və ya digor psixoloji problemin şərhi ilə olaqodar inkişaf ctmiş ölkələrdo psixologiya elmi və praktikasının nailiyyət-ləri yığcam şəkildə öz oksini tapmışdır. Yəni kursun başlıca məso-lələri ən yeni nəzəri və eksperimental tədqiqatlar, eləcə də clmi-metodik ədobiyyat (dərsliklər, dərs vəsaitləri vo s.) osasında şərh olunur. «Psixologiya» respublikamızda ali məktob təlobəlori üçün yeni proqram əsasında yazılmış vo ycnidən işlənib hazırlanmış osas dərslikdir. Öz faydalı təkliflori, irad vo moslohotləri ilə onun daha da təkmilloşməsino kömək edəcok xeyirxah oxuculara müollillər qabaqcadan öz minnətdarlığını bildirirlər. T HİSSƏ PSİXOLOGİYA ELMİNİN VƏ PSİXOLOJİ PRAKTİKANIN MÖVZUSU VƏ VƏZİFƏLƏRİ I F Ə S İ L PSİXİ HADİSƏLƏRİN MAHİYYƏTİ 1. Psixologiyanın predmeti Müasir dövrdə insanı 200-dən artıq elm sahəsi öyronir. Onlar-dan biri psixologiyadır. Digər elmlərdən forqli olaraq psixologiya noyi tədqiq edir? Bir elm kimi onun başlıca xüsusiyyotlori nodon ibarətdir? Homin suallara cavab vermok üçün, ilk növbədə, psixologiya elminin obyektini və predmetini (mövzusunu) aydınlaşdır-maq lazımdır. Elmin obyekti dedikdə, onun tədqiq etdiyi real gerçəklik nəzər-do tutulur. Bu baxımdan heyvanlan və insanı öyrənən müxtəlif clmlərin (anatomiya, biologiya, neyrofıziologiya, təbabət və s.-nin, о cümlədən psixologiyanın) obyekti eynidir. Elmlər bir-birindən, adətən, öyrondikləri obyckto göro deyil, prcdmetlorinə (mövzularına) görə fərqlonir. Hər bir elmin, о cüm-lədən, heyvan və insanı öyrənən elm saholərinin özünəməxsus ay-rıca predmeti (mövzusu) vardır. Elmin predmcti dedikdə, onun öz obyektindən ayırd etdiyi, seç-diyi cəhətlərə hansı baxımdan, hansı nozəri vo ya praktik aspektdo yanaşması nəzərdə tutulur. Elmin predmeti onun öz obycktinə ya-naşnıa torzini, başqa sözlə, tədqiqat metodlarını müəyyən edir və müvafıq anlayışlar sisteminin kömoyilə şorh olunur. Psixologiya elminin prcdmetıni nə təşkil cdir? Daha konkret dcyilsə, psixologiya elmi nəyi öyrənir? Psixologiya elmi qədim tarixo malikdir. Psixoloji anlayışlar sistem şoklində ilk dəfə Aristotelin (eramızdan əvvəl IV osr) «Ruh haqqında» məşhur traktatında şorh olunmıışdur. Traktatın adına diqqət cdin: o, psixologiya dcyil, «Ruh haqqın-da» adlanır. Bu, tosadüfı dcyildir. Uzıın müddət (XIX osrin sonları-na qədər) psixologiya elmi folsəfəyə (və ilahiyyata) aid fənn hesab olunmuşdur. Avropa ədəbiyyatında bəzən onu mental («mental» - latin sözü olub, psixi olan deməkdir) fəlsəfə, ruhiyyat, pnevmatolo-giya (pnevma - yunan sözü olub, nəfəs, ruh deməkdir) adlandırmış-lar. XVIII əsrin sonuna qədər psixologiya sözü nə ingilis, nə də fransız ədəbiyyatında işlənilməmişdir. Alman ədəbiyyatında isə psixologiya sözü ensiklopedist alim Xristian Vol fun (1679 - 1754) 1734-ci ildo «Empirik psixologiya» və 1734-cü ildə «Rasional psixologiya» kitablan nəşr olunandan sonra məlum olmuşdur. XVIII əsrin sonu - XIX osrin əvvəllərindon başlayaraq psixologiya termini Amerika, Avropa və rus ədəbiyyatında vətəndaşlıq hüququ qazanmış və böyük cvristik əhəmiyyət kəsb etmişdir. Azərbaycan-da psixologiya termini XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində rus psıxoloqlarının əsorləri vasitəsilə işlənilməyo başlanılmışdır. [_Psixologiya termini iki yunan sözündən - «psyuxc» - ruh, ruhi aləm, - «loqos» - bilik, öyrənmək, elm sözlərindən əmələ gəlmiş-dir, «psixika haqqında elm» deməkdir. Psixologiya termini evristik baxımdan elmin predmetini dəqiq ifadə edir: psixologiya psixika haqqında clmdir. Bu ilk (və ən sadə) tərifdə cəmi 4 söz işlənsə də, onun mənası hələ tam aydm deyildir. Psixologiyanın predmetini başa düşmək üçün biz əvvəlcə əsas anlayışla - psixika anlayışı ilə tanış olmalıyıq. Psixika anlayışına nəlor daxildir? Psixika nədir? Psixi hadisələri şərti olaraq üç böyük qrupa bölürlər: 1. Psixi proseslər. 2. Psixi hallar (və ya psixi halətlər, vəziyyətlər). З^ Psixi xassələr (və ya xüsusiyyotlər) T P s i x i p r o s e s l ə r psixologiya elminin əsas kateqori-yälarından biridir. tdrak proseslərinə (duyğu, qavrayış, diqqət, ha-fızə, təfəkkür, nitq və təxəyyül), iradi proseslərə və emosional pro-seslərə birlikdə psixi proseslor deyilir. Başqa sözlə, psixi proseslər özlori də üç yarım qrupa bölünür: idrak prosesləri, hissi proseslər və iradi proseslər. Psixi proseslər ohvallar aflektlər dalğınlıq inam inamsızlıq şübhə və s. Psixi xassəhr temperament xarakter qabiliyyotlər vo s. Psixi hadisəlorin ikinci qrupunu təşkil edən p s i x i h a l l a r və ya voziyyətlər do müxtəlifdir. Şən əhval, affcktlor, ehtiras-lar, dalğınlıq, inamsızlıq, şübhə və s. psixi hallara misal ola bilər. P s i x i x a s s ə l ə r do psixologiya elminin kateqoriyala-п içərisində mühüm yer tutur. Temperament, xarakter və qabiliy-yətlər əsas psixi xassəlordir. İnsanın onun üçün səciyyəvi olan əq-li keyfiyyətlorini (ağlın tənqidiliyi və ya müstəqilliyini), emosional xassəlorini (tez özündon çıxma, emosionallıq) və s. də psixi xassə-lərə aid edirlər. 8 Psixi proseslər, hallar və xassələr bir-birilə üzvi surətdə əlaqə-dardır. Onlardan biri, adətən, о birisinin osasında əmələ gəlir. Psixi halətlər və ya vəziyyətlər ауп-ауп psixi proseslərin, məsələn, əhvallar, affektlər hisslərin, dalğınlıq diqqətin, iradənin, şübhə tə-fəkkürün təzahürü kimi özünü göstərir. Onlar isə möhkomlənib bir adamı başqasından fərqləndiren psixi xassə kimi təzahür edə biləny «Proses», «hal» və «xassə» nə deməkdir? Nə üçün duyğulan, qavrayışı, diqqəti, hafızəni, təfəkkürü, nitqi və təxəyyülü, iradəni və hissləri psixi proses adlandırırlar. halbuki şübhəni və ya dalğın-lığı psixi hallar, temperament, xarakter və ya qabiliyyətlərə psixi xassəlor deyilir? Proses latin sözü olub, һəг hansı bir hadisənin başlanması, ge-dişi və inkişaf mərhələlərini əks etdirir. Bu baxımdan bütün psixi hadisolər - istər psixi proseslər, istərsə də psixi hal vo xassələr prosessual xarakter daşıyır. Məsələnin bclə qoyuluşuna diqqəti ilk dəfo olaraq görkəmli rus alimi İ. M. Scçcnov cəlb etmişdir. Onun fikrincə, psixi olan, ancaq proses kimi dərk oluna bilər. Yəni hor bir psixi aktın «müəyyən başlanğıcı, gedişi vo sonu» var-dır. Psixologiya bu cohoti zəruri surətdə nəzəro almalı, «psixi fəa-liyyətin bütün cohotlərini proses, hərəkət anlayışı» əsasında izah etməlidir. Psixi olan, hər şeydən əvvəl, canlı, plastik, fasiləsiz tə-şokkül vo inkişaf edən proses kimi mövcuddur. İnsanın real fəaliy-yotini (daha geniş mənada həyat fəaliyyətini) ancaq bu baxımdan düzgün və hərtərəfli təhlil etmək olar. Bu sözlər nəinki psixi pro-seslərə, həm do eyni dorocodo psixi halların və xassələrin öyrənil-məsinə də aiddir. Gəlin, nəzərdən keçirdiyimiz tcrminlorin monasını doqiqloşdi-rək: klassik psixologiya ancaq duyğuları, qavrayışı, diqqəti, hafızə-ni, təfəkkürü, nitqi, təxəyyülü, iradəni və hissləri psixi proses kimi xarakterizo edirdi. Müasir psixologiyada isə proses sözü əslində geniş və dar mənalarda işlənir. Biz g c n i ş m ə n a d a psixi olanı proses kimi nəzərdən keçirəcək, bütün psixi hadisələri (psixi proscslər, hallar və xassələri) eyni doroco proses kimi təhlil cdəcəyik. D a r m ə n a d a isə psixi proses dedikdo duyğu, qavrayış, diqqət, hafizə, təfəkkür, nitq, təxəyyül, iradə və hissləri nəzərdə tutacağıq. Deməli, psixi proses ənənəvi termindir. Müasir psixologiyada 9 psixi proses, hallar ve xassəlor terminlərinin hor birinin özünəməx-sus evristik monası vardir. P s i x i p r o s e s termini psixi faktın prosessuallığmı, di-namikasını nəzərə çaфdırır. Misal: əlimo tikan batdı. Ağrı duyğu-su omole gəldi. Ağrı davam ctdi ve müoyyən müddətdon (10 sani-yədon, 5 dəqiqədən, bir ve ya bir nece saatdan) sonra kesildi. P s i x i h a 1 ə t tennini psixi faktın nisbi davamlılığını bil-dirir. Misal: tolobo qız küçodə yoldaşları ilə şit horəkot edirdi. Bir də gördü ki, omisi о biri küçədon kcçir. о, - utandı ve tcz özünü yı-ğışdırdı. Ancaq hiss ctdi ki, emisi onun küçədə şit hərəketini gör-dü. Qızın no isə qanı qaraldı ve bu bir песо gün davam etdi. P s i x i x a s s e v ə y a p s i x i x ü s u s i y y e t termini isə psixi faktın sabitliyini, onıın şəxsiyyətin strukturunda möh-kemlondiyini vo tokrar olunmasını ifado cdir. Misal: iki şagird tə-səvvür edin. Biri tonboldir, digori oməksevordir. Biri otıırduğu yer-don ayağa qalxmaq istomir, о biri isə işdon doymur. Yaxud, biri sa-kitdir, digəri coşğundur, biri iinsiyyətli, digori isə qaradinməzdir. /Fşixi proseslor, psixi hallar və psixi xassolərin hamısına birlikIIdrak proses 1 ori: duyğqlar qavrayış diqqot hafizo tofəWcür nitq təxəyyül II tradi proseslor HI Emosional proseslor Şəkil 1. Psixi proseslər, psixi hallar vo psixi xassolər. 10 də psixika ve ya psixi hadisələr deyiliry 1 №-li şəkildə bu cəhət öz əksini tapmışdır. Psixi həyat çoxcəhətlidir, lakin vehdetdodir. Şəkil l-o diqqet-lə baxin: psixi proses, halot ve xassələrin adlan ilə tanış olarken is-tər-istəməz, adamın yadma, tutaq ki, nəqliyyat cədvelləri düşür, orada stansiyalann adları belə qeyd olunur: Bakı, Keşlə, Biləcəri, Hcybət ...Burada bir forqə diqqət edek. Her stansiyanın öz sərhəd-di, öz hüdudu vardır. Bakı stansiyası qurtanr, Keşlə stansiyası başlayır, Keşlə stan-siyası qurtarır, Biləcəri stansiyası başlayır ve s. Görəsen, psixi hə-yat da bu prinsiplə qurulmuşdunnu? Qətiyyən yox. Psixi proses, halət və xassələr bir-birilə üzvi surətdə bağlıdır. Eyni bir anda biz həm duyuruq və qavrayırıq, həm diqqətli oluruq, həm də başa dü-şür və yadda saxlayırıq. Biz onları ancaq abstraksiya yolu ilə bir-bi-rindən fərqlondirib təhlil edirik. Psixologiya heyvanların və insanların psixikasını öyrənir. Mü-asir psixologiyada insanı fərd (bioloji varlıq) vo şəxsiyyət (sosial varlıq) kimi nəzərdən kcçirirlor. İnsanın bir ford və şəxsiyyət kimi xüsusiyyətləri onun psixi proseslorindo. psixi hallarında vo xassə-lorində bütün təfərrüatı ilo eks olunur. Məsələn, kinli adamın təsa-düfən ayağını tapdalayırsan, əvəzini çıxmaq üçün az qala bunu ömür boyu yadında saxlayır; xcyirxah adamın ayağını tapdalayırsan, əhəmiyyət vcrmir, elə oradaca yadından çıxır. Kinli və xeyir-xah adam. Bunlar insanın şəxsiyyoti ilə bağlı xüsusiyyətlərdir. Tə-sadüfı deyildir ki, müasir psixologiyada bu problemlərin öyrənil-məsinə xüsusi əhomiyyot vcrirlor. Hal-hazırda şoxsiyyət psixologiya elminin on aktual problemlərindən birinə çevrilmişdir. Nəhayət, bir məsələni aydınlaşdıraq: psixi proseslor, hallar ve xasseler necə təzahür edir və formalaşır? Bu suallar müasir psixologiya üçün prinsipial əhəmiyyəto malikdir. Psixoloqların tədqiqatları osaslı surətdə göstərir ki, psixika fe-aliyyot (yoni oyun, telim ve omek) ve ünsiyyot proscsindo forma-laşır. Dcmeli, psixologiya elmi hem do fəaliyyət ve ünsiyyətin psixoloji problcmlerini öyrenir. Beləliklə, aydın olur ki, psixologiya elminin predmeti mürək-kəb ve çoxcohotlidir. Onu sxematik olaraq 2-ci şəkildəki kimi ifa-de ctmek olar. 11 Şəkil 2. Psixologiya clminin öyrəndiyi saholər. Psixika fəaliyyət və ünsiyyət prosesində müxtəlif formalarda tozahür cdir. Onlann mahiyyəti nədon ibarətdir? Bu sual psixologiya elminin fəlsəfi problcmləri ilə əlaqədardır. 2. Psixi hadisələr obyektiv aləmin subycktiv inikası kimi Та qədimdən psixika haqqında iki təlim - materialist və idealist təlim vardır. Psixologiyanın bir elm kimi inkişafı əsasən materialist təlimin inkişafı ilə bağlı olmuşdur. Həmin fəlsəfəyə görə p s i x i k a o b y e k t i v a 1 ə - m i n s u b y e k t i v i n i k a s ı n d a n i b a r ə t d i r . Golin, evvəlcə «obyektiv aləm» termininə diqqət edək. «Ob-yektiv» sözü «obyekt» sözündən omələ gəlmişdir. Obyekt (latınca - obyectum) cisim, predmet demokdir. Psixologiyada «obyekt» sö-zünün özürıəməxsus monası var: insanın fəaliyyət prosesində bila-vasitə iş gördüyü, təsir göstərdiyi cisimləro «obyckt» deyilir. «Ob-yektiv» sözü isə fəlsəfı termindir. Onun başlıca mənası bundan iba-rətdir: predmetlor, subyektdən kənarda və ondan asılı olmayaraq mövcuddur. Fəlsofədə «obyektiv alomi», «obyektiv reallığı» gös-lərmək üçün materiya kateqoriyasından istifadə olunur. Inikas - materialist idrak nəzəriyyəsinin əsas prinsipidir. İnikas nədir? - İnikas materiyanın ən ümumi xassəsidir. İnikas dc dikdə, iki obyektin qarşılıqlı təsiri prosesi və onun noticəsi no/or12 də tutulur. Bu zaman həmin obyektlərdən birində əmələ gələn də-yişikliklor о birinin təsiri ilə şərtlənir və sonuncunun strukturuna uyğun olur. Gəlin fıkrimizi çox sadə bir misal - güzgü misalı əsa-sında izah edək. Tutaq ki, A (һəг hansı bir adam) saçmı düzəltmək üçün V-уө (güzgüyə) baxmalıdır. V-nin qarşısında dayananda, onun V-də oksi (şokli) alınır. Bu, mexaniki inikasdır, lakin bunun-la belə inikas üçün səciyyəvi olan ən ümumi xüsusiyyətlər həmin misalda da aydın nəzərə саф1г. Onları aydınlaşdıraq. 1. Əgər A olmasaydı V-də onun əksi alınardımı? Aydın məsə-lədir ki, əks olunan, yəni A - birincidir, əks edən, yəni V-dəki şə-kil ikincidir. 2. Əks edənlə əks olunan arasında səbəb asılılığı mövcuddur. A, məsolən, sağa dönəndo V-doki şokil də dəyişir. 3. V-dəki şəkil A-ya oxşayırmı? Bəli, oxşayır. Bu, о deməkdir ki, əks edənlə əks olunan arasında oxşarlıq mövcuddur. Onlardan biri digərinin surətidir, şəklidir, obrazıdır. (Fəlsəfı ədəbiyyatda bu cəhəti təhlil cdərkən adckvatlıq, izomorfizm vo homomorfızm ter-minlərindən istifadə olunur.) Görəsən, obyektiv aləm insanm da başında güzgüdə olduğu kimi əks olunurmu? Nəzordən keçirdiyimiz xüsusiyyətlər inikasın bütün formaları üçün Psixi I xassələr səciyyəvidir, lakin cansız təbiətdə, bitkilər aləmində, heyvanlarda və nəhayət, insanlarda inikas kcyfıyyətcə müxtəlif formalarda özünü göstərir. Güzgü misalı mexaniki inikasa aid misaldır. Cansız təbiətdə inikas passiv xarakter daşıyır: cansız aləmdə bir cisimdə о birisinin təsiri ilə əmələ gələn dəyişikliklərdən cisimlərin özləri istifadə et-mirlər. Canlı alemdə isə onlardan artıq özünü hifzetnıə, özünü tən-zimetmə məqsədilə istifadə olunur. Sinir sisteminin yaranması və təkamülü ilə birlikdə sözün əsl mənasında psixi inikas əməlo gəl-məyə və inkişaf etməyə, orqanizmin otraf mühitə bolədləşməsin-do və öz davranışını tonzim etmosindo mühüm rol oynamağa baş-layır. Yəni psixika xüsusi surətdə təşəkkül ctmiş materiyanın xassə-sidir. Bir mühüm cəhətə diqqət edin: psixika materiyanın substan-siyası (latınca - substantia mahiyyət deməkdir) deyil, xassəsidir. Həm də hər cürə materiyanın deyil, ancaq xüsusi surətdə təşkil olunmuş, yəni üzvi materiyanın - beynin xassəsidir. Deməli, yüksək teşkil olunmuş materiyanın xassəsi, beynin 13 funksiyası olmaq etibarilə psixika inikasın xususi formasi kimi mcydana çıxır. Beyin müxtəlif üzvlərin clə mürəkkob sistcmidir ki, onlann fə-aliyyəti ali heyvanların və insanın psixikasım şərtləndirir. Psixika reflektor (latınca reflexus - əks olunan deməkdir) xarakter daşıyır. Biz hər hansı bir cismi qavrayanda və ya nə barədə isə düşü-nəndə burada hansı sinir hüceyrəlorinin iştirak etdiyini adəten hiss etmirik. Bundan başqa, neyrofızioloji proseslor psixi proscslərdə təmsil olunmurlar, yəni bizim başımızda əmələ gələn surətlərdə neyrofızioloji proseslor deyil, cisim və hadisəlorin xüsusiyyətlori -rəngi, forması, həcmi, başqa cisim və hadisələrlə qarşılıqlı olaqəsi və s. əks olunur. İdealistlor həmişo bu faktdan istifadə edorək psixi hadisələri cisimsiz (yəni beyinlo olaqosi olmayan) hadisələr kimi xarakterizo etmiş, xüsusi cisimsi/. ruhi aləmin mövcud olduğu-nu irəli sürmüşlər. Lakin bu idealist fıkirlərin səhv olduğunu başa düşmək çox asandır: beyində zədəlonmə olan kimi psixi həyat da dərhal pozulur. Bu fakt empirik surətdə insanlara çoxdan molum-dur. El içində deyirlər ki, uşağın başına vurmazlar. Bu təsəvvürlər nə qədər bosit olsa da, psixikanın beyin xassəsi olduğunu əks etdi-rir. Psixika haqqında elmi tosəvvürlorin formalaşmasında tobiət-şünaslıq mühüm rol oynamışdır. 1. Müasir təsəvvürləro görə, psixi funksiyalar beyin sahələri-nin birgo işi sayəsində həyata keçirilən funksional sistemlor (P. K. Anoxin) kimi fəaliyyət göstərir. Onun sistem təşkil edən mərkozi aınili işin noticosi və ya meqsədi ilə bağlıdır. Bu zaman beyindo baş verən müxtəlif proseslor funksional cəhətdən məhz işin noticosi və ya məqsədi ilə uzlaşırlar. 2. Psixi inikasın iki tərəfi - mezmun və forması vardır. Tutaq ki, xarici tuı istlor Qız qalasına heyran-heyran tamaşa cdirlər. Gəlin, bu proscsi yuxarıda tanış olduğumuz işarələrlo ifadə edək: A (Qız qalası) V-yə (turistlərə) tosir göstərir: Qız qalasına bax-dıqca, onlarda bu abide haqqında müəyyən təəssürat yaranır. Biri dcyir ki, «bu çox orijinal abidədir», başqa birisi deyir: «mən dün-yanın çox ölkosində olmuşam. Belə ozomətli Qız qalası görməmi-şəm» və s. Bu о deməkdir ki, Qız qalası müəyyən psixi proseslor şəklində turistlorin başında əks olunur. Qarşıya sual çıxır: psixi inikasın (bizim misalımızda turistlərdo Qız qalası haqqında yaranan 14 təəssüratın) mozmununu no toşkil edir? Bu sualın cavabı aydındır: turistlərdə yaranmış təəssüratın mozmununu Qız qalası abidəsi təş-kil edir. Əgər bu faktı ümumiləşdirsək, aşağıdakı nəticoni çıxara bilərik: psixi inikasın mozmununu obyektiv aləm təşkil edir. Lakin biz bu prosesi birtərəfli şəkildə təhlil ctsək (A - V-уө təsir edir), inikasm mozmununu (yəni A-dan asılı olan cohətlori) onun forma-sından (yəni V-dən asılı olan cəhətlərdən) təcrid etmiş olarıq. Yenə do yuxarıdakı misala qayıdaq: tutaq ki, turistlərdən biri riyaziyv. , ıüəllimi, о birisi isə mcmardır. Görəsən, Qız qalasına baxarkən onların hor ikisində eyni təəssürat yaranacaqmı? Şübhə-siz ki, memar xüsusi biliklərə malik olduğu üçün Qız qalası abido-sində riyaziyyat müəllimindən çox şey görəcək, çox xüsusiyyət forqlondirəcəkdir. Biz psixi inikasın xüsusiyyətlərini təhlil cdərkən, bu cəhəti песо nəzərə ala bilərik? Psixologiyada tanış olduğunıuz faktı ifado etmok üçün subyekt anlayışından istifadə olunur. Subyekt dedikdo obyektiv aləmi dərk edən və dəyişən insan nozərdə tutulur. İnsan özünün həyat fəaliy-yoti prosesindo subyekt kimi formalaşır və inkişaf cdir. İnsanm hə-yat fəaliyyətinin əmok, idrak və ünsiyyət kimi müxtəlif sahələri vardır. Bu mənada psixologiyada insan əmək, idrak və ünsiyyət subyekti kimi öyrənilir. İnsanın iş gördüyü müxtəlif cisimlorlə, yəni obycktlərlə qarşılıqlı əlaqəsi nəzərdən keçirildikdə subyekt anlayışından istifadə olunur və bu əlaqə subyekt (S) və ob-yekt (O) olaqosi kimi təhlil olunur. Gəlin. indi də «subyektiv inikas» ifadəsinə diqqət yetirək. «Subycktiv» sözü «subyekt» sözündən omələ golmişdir. Onun psixoloji mənası aydındır: obyektiv alom kimin başında oks olunur? -Subycktin. Məsələnin mahiyyəti ondan ibarotdir ki, psixi inikas mexaniki inikasdan (güzgü misalını xatırlayın) köklü surətdə fərqlonir: mexaniki inikasdan fərqli olaraq obyektiv aləm insanın başında oks olunur, həyat fəaliyyoti subyekti kimi onun bütün özü-nəmoxsus insani xüsusiyyotləri - təlobatları, maraqları, hoyal möv-qeyi vo s. psixi inikas proseslərində bu və ya digər dərəcədə təza-hür edir. Bu о deməkdir ki, p s i x i k a o b y e k t i v a 1 ө - m i n s u b y e k t i v i n i k a s ı d ı r . Subyektivlik psixikanın ümumi xarakteristikasıdır. Deməli, psixi inikasın subyektiv xarakter daşıdığını qcyd edende, onun məzmunu (psixikanın mozmununu obyektiv alom teşkil edir) deyil, cərəyan etmə forması nəzərdo tutulur. Beləliklə, aydın olur ki, 1) psixika beynin xassəsidir; 2) psixika obyektiv aləmin subyektiv inikasıdır. Bu iki müddəa bir-birilo üzvi şəkildə bağlıdır. Onları birlikdə aşağıdakı kimi ifadə edə bilərik: p s i x i k a b e y i n d ə o b y e k t i v a l o m i n s u b y e k t i v s u r ə t i k i m i ө m ө 1 ө g ө 1 i r . Gəlin, indi də yuxarıda tanış olduğumuz sadə tərifı (psixologi-ya-psixika haqqında elmdir) bu baxımdan nəzərdən keçirib dəqiq-ləşdirək. Onda aşağıdakı tərif alınar: psixologiya beyində obyektiv alomin subyektiv suroti kimi əmələ gələn psixika haqqında elmdir. Bu tərif birinciyə nisbəton dəqiqdir, lakin biz onu hələ osas torif kimi qəbul edə bilmorik. Nə üçün? Tanış olduğumuz tərifdə psixikanın mahiyyəti dəqiq ifadə olunsa da, psixologiyanın predmeti ümumi şəkildə qeyd edilir. Qarşıya haqlı olaraq sual çıxır: psixologiya psixikanın hansı cəhotlərini öyrənir? Bu məsələni ay-dınlaşdıraq. Tutaq ki, auditoriyanın qapısını kimsə qəfıldon açdı. Bu zaman bəzi toləbəlorin diqqoti asanlıqla yayınır. Onlar qapını açan adama baxırlar. Yaxud qız sevdiyi oğlanı görəndə utanır: ya-naqları qızarır, çaşır, sözləri aydın tələfmz edə bilmir... Bunlardan hər biri aynaynlıqda psixoloji fakt hesab olunur. Hər hansı bir elm, песо deyərlər, faktsız, fakt yığmadan yaşaya bilməz. Lakin, bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, elm üçün bütün faktlar eyni dorocodə ohomiyyotli deyildir. Elm öyrənilən hadisələrin mahiy-yətinə nüfuz etmək imkanı verən faktlarla əməliyyat aparır. Psixologiya elmində psixi həyatı keyfıyyət və kəmiyyət cəhətdən xarak-terizə edən yüzlərlə faktlar müəyyən edilmişdir. Deməli, psixoloji faktı biz hom keyfıyyət, hom də kəmiyyət baxımmdan xarakterizə edə bilərik. Yuxarıdakı misalı xatırlayaq: tutaq ki, qapı açılarkon təlobələrdən A və B-nin diqqoti yayındı. A bir saniyə qapıdakı adama baxıb mühazirə dəftərindəki yarımçıq qalmış cümləni davam etdirməyə başladı. В isə, песо deyərlər, işini-gücünü buraxıb xey-li müddət (mosələn, 10 saniyə) həmin adama baxdı. A-nın diqqətinin 1 saniyo, B-nin diqqətinin iso 10 saniyə yayınması müvafıq psixoloji faktın kəmiyyət xaraktcristikasıdır. Lakin təsəvvür etdiyimiz psixoloji faktlar keyfıyyət cəhətdən də bir-birindən fərqlənirlər: məsələn, A-nın diqqoti ani yayınsa da, o, özününəzarətlə müşayiət olunur. B-do isə diqqətin nəzarət funksiyası zəif olduğuna görə o, mühazirə şəraitində asanlıqla başqa cismə yönəlir. Bu, haqqında danışdığımız psixi faktın keyfıyyət xarakteristikasıdır. Göründüyü kimi, psixoloji faktı kəmiyyət cəhətdən xarakteri-zo edondo, adətən, insanın hər hansı bir qıcığa ncçə milli saniyə ər-zinda cavab verdiyini, bu və ya digər əməliyyatı neçə saniyə ərzin-də icra etdiyini, neçə səhvə yol verdiyini və s. nəzərə alırlar. Əgər biz hər hansı bir psixi prosesin xüsusiyyətlorini aydınlaşdınnqsa, bu, psixi faktın keyfıyyət xarakteristikasını əks etdirir. Psixoloji faktın müəyyən olunmasının əhəmiyyəti böyükdür. Əbəs yerə demirlər ki, fakt alimin qanadıdır. Lakin bununla yana-şı, psixoloji fakt no qədor mənalı olursa-olsun, elm təkcə onları təs-bit və təsvir etməklə məhdudlaşa bilməz. Elm onları izah etməli-dir. Fikrimizi korrektura sınağı adlanan metodika ilə apanlmış bir tədqiqatın materiallanna əsasən aydınlaşdıraq. Tədqiqat 12 yaşlı normal və oliqofren (yunanca - oliqoş - az, phren - ağıl sözlorindən əmələ gəlib ağıldankəm deməkdir) uşaq-lar üzərində beş seriyada aparılmışdır. Birinci scriyada uşaqlara motbəədə çap olunmuş bir səhifəlik mətn verilmişdi. Mətn monasız «sözlərdən» ibarət idi. Uşaqlara mətni oxumaq təklif olunmuşdu: onlar hər dəqiqədən bir siqnal ve-riləndə, həmin saniyədə baxdığı «s» və «v» hərflərinin üstündə işarə qoymalı idilər. Tədqiqatın nəticəsində məlum oldu ki, oliqofrenlər nəzərdən keçirilon sətirlorin miqdarına görə normal uşaqlardan gcri qalır və daha çox sohvo yol verirlər. Tədqiqatın ikinci seriyasında uşaqlara mənalı mətn - kiçik he-kayo verildi. Onlara birinci scriyada olduğu kimi, motni nəzərdən keçirmək və siqnal vcrildikdo «s» və «v» hərfləri üzərinə işarə qoymaq tapşırıldı. İlk baxışda nə qədər toəccüblü görünso do bu zaman əks notice alındı. Normal uşaqlar сох, oliqofrenlər isə nisbətən az səhvə yol vermişdilər. Sonrakı tədqiqatlarda (111, IV və V seriyalar) da eyni nəticə alındı. Aydın məsolodir ki, belə ziddiyyətli psixoloji faktları öz-özlü-yündə təsvir etməklə, onların mahiyyətini aydınlaşdırmaq mümkün deyildir. Hər bir clmin, о cümlədən psixologiya clminin başlıca moqsədi öyrəndiyi proses və hadisələrin tabe olduğu obyektiv qanunları müəyyən etməkdon, açmaqdan ibarətdir. Hər hansı bir ЫИк sahəsi ancaq bu zaman əsl elmə çevrilir. Psixoloji faktlar qanunauyğıin xarakter daşıyır, müvafıq şərait olduqda onlar hər dəfo zəruri surətdə müşahidə edilir. Yuxandaki todqiqatı harada vo hansı uşaqlarla aparsaq, eyni notico ahnacaqdir. Bu, birinci növbədə, onunla bağlıdır ki, normal uşaqlar özlərini mətni oxumaqdan saxlaya bilmir: onlar mətnin məzmununa fikir verdiklori üçün diqqətləri yayınır vo daha çox sohvo yol verirlər. Halbuki oliqofren uşaqlar onlara verilən təlimata kor-koranə omol edir, təcrübənin gedişində mətnin (hekayənin) məzmunu ilə maraqlanmır vo buna görə do normal uşaqlara nisbətən az səhvə yol verirler. : * LPı^ Psixi həyatın elmi tohlili psixi faktlann öyrənilmosini, onların əmələ gəlməsi, formalaşması və inkişafı qanunauyğunluqlannın, başqa sözlə, tabe olduqları psixoloji qanunların müəyyon olunma -sını nəzərdo tutur. Kəşf olunmuş və dəqiq formulə edilmiş psixoloji qanunlar elmi nəzəriyyonin «nüvəsini» təşkil edir. Onlar dəqiq montiqi müha-kimələr və hesablamalar yolu ilə bu və ya digər psixi hadisənin in-kişaf meylini qabaqcadan müoyyən ctmək, onların qarşılıqlı əlaqo-sini aydınlaşdırmaq və bu əsasda da həm nəzəri. həm do praktik məsələlərin həlli yolunu tapmaq imkanı verir. Psixi foaliyyətin m e x a n i z m l ə r i n i n öyrənilmosi də mühüm məsololərdon biridir. Psixi həyatın qanunauyğunluqları haqqındakı biliklər öz-özlüyündə holə bu məsələni aydınlaşdırmaq imkanı vermir. Halbuki biz һəг dofo psixi həyatın qanunauyğunluq-lannı təhlil edərkən istər-istəməz onun mexanizmlərinin aydınlaş-dırılması zorurəti ilo qarşılaşırıq. Psixi foaliyyətin mexanizmləri bu və ya digər psixi proscsi hə-yata kcçirən konkret anatomik-fizioloji aparatın işi ilə də bağlıdır. Təsadüfı deyildir ki, bu mülıüm məsələ ilə uzun müddət fizioloq-lar məşğul olmuşlar. Lakin bu sahodə aparılmış fizioloji todqiqatlar öz məntiqinə görə müəyyən psixoloji mosəlolorin həllini nəzərdə Elmi-tcxniki təroqqi dövründə müxtolif clmlərin, xüsusilə bio-fızika, biologiya, nevrologiya, neyrocərrahiyyo, kibernetika və s. inkişafı ilə əlaqodar olaraq psixi fəaliyyətin mexanizmlorinin öyre -nilməsi sahəsində do yeni imkanlar açıldı. Bu şəraitdə psixi foaliy-yətin mexanizmləri məsoləsi ilo bilavasitə psixoloqların məşğul olması zərurəti meydana çıxırdı. Elmin inkişafı baxımından bu ta-mamilə qanunauyğun hal idi: psixi foaliyyotin mexanizmləri mosə-ləsinin müxtəlif elmlər tərəfındən öyronildiyi bir şoraitdə onların səyini birləşdirmək lazım idi. Müasir psixologiya bu məsələyə bö-yük ohəmiyyət verir. О başqa elmlorlə (fıziologiya, biofızika, bio-kimya, kibernetika və s. ilə) birlikdə psixi fəaliyyətin mexanizmlə-rini öyrənir. Hətta son zamanlar psixologiya, təbabət (nevrologiya, neyrocorrahiyyo) və fiziologiyanın hüdudlarında psixologiya elmi-nin yeni sahəsi - neyropsixologiya əmələ gəlmişdir. Neyropsixolo-giya baş beynin lokal zədələnmələrinə aid materiallar əsasında ali psixi funksiyaların beyin mexanizmlərini öyrənir. Deməli, p s i x o l o g i y a b i r e l m k i m i p s i x i - k a n ı n f a k t l a r ı n ı , q a n u n a u у ğ u n 1 u q 1 а г ı n ı v o m e x a n i z m 1 ө r i n i ö y r ə n i r . Biz bu cohoti nozoro alsaq psixologiya elmino daha doqiq torif vero bilorik: P s i x o l o g i y a b e y i n d o o b y e k t i v a l o m i n s u b y e k t i v s u r o t i k i m i ə m ə l o g o - I o n p s i x i k a n ı n f a k t l a r ı , q a n u n a u y ğ u n - l u q l a r ı v o m e x a n i z m l o r i h a q q i n d a e l m d i r . Bu tərifdə nozori ohomiyyoto malik olan üç mühüm sual özü-nün aydın ifadəsini tapmışdır. 1- ci sual. Psixologiya no haqda elmdir? Cavab: Psixologiya psixika haqqinda elmdir. 2- ci sual. Psixika nodir? Cavab: Psixika obyektiv gercokliyin subyektiv surotidir. 3- cii sual. Psixologiya psixikanın hansı cəhətlərini öyrənir? Cavab: Psixologiya psixikanın faktlarını, qanunauyğunluqlarını vo mexanizmlorini vo təzahür xüsusiyyotlorini öyrənir. 3. Psixi inikasın təkamülü haqqinda Psixikanın əmələ gəlməsi materiyanın hərəkətinin bioloji formasının təşokkülü ilə bağlıdır. Həyat təbiətin inkişafının keyfiyyətcə yeni mərhəlosidir. Canlı materiyaya keçid zamanı onun hərəkət formaları da keyfıyyətcə dəyişir. Çünki inikasın forması materiyanın varlıq forma-sından asılıdır. Cansız tobiotdo hərəkət cisim və ya maddələrin mexaniki, fıziki və ya kimyəvi şəkildə qarşılıqlı tosiri kimi meydana çıxır. Yalnız canlı materiyaya bioloji inikas formaları xasdır, onun ilk əlamoti qıcıqlanmadan ibarətdir. 19 Canlı orqanizmin - bitki və heyvanların biotik (bioloji cohot-dən əhomiyyətli) təsirlərə cavab vermə qabiliyyətinə q ı с ı q -1 a n m a deyilir. Qıcıqlanma elementar fonnada hələ birhüceyrə-li orqanizmdo özünü göstərir: onlar mühitin təsirinə seçici səciyyə daşıyan hərokətlə cavab verirlər. Mühitin təsirinə seçici surətdə cavab vermək nə deməkdir? Tutaq ki, xarici aləm canlı orqanizmə biotik və abiotik (bioloji сө-hətdon əhəmiyyətsiz və ya zərərli) tosir göstərə bilər. Birinci hal-da canlı orqanizm qıcığa yaxınlaşır, ikinci halda isə ondan uzaqla-şır. Bunu başa düşmok üçiin, gəlin, cansız təbiətdə inikasın xüsu-siyyotlərini yada salaq. Cansız təbiətdə inikas yalnız xarici təsirlorin giicü və xarakte-rindən asılıdır. Məsələn, qayalann aşılanmasını xatırlaym: dəniz tərofındən yuyulan qaya suya müəyyən müqavimət göstərir - dal-ğalar qayaya dəyib parçalanır, lakin tədricən qaya da dağılır. Can-sız təbiətdəki inikasın bütün formalarında biz bu xüsusiyyəti görə bilorik. Halbuki canlı materiyada inikas keyfiyyotcə yeni xüsusiy-yətlər kəsb cdir. O, yalnız xarici təsirlərin gücü və xarakterindən deyil, həm də orqanizmin d a x i l i v o z i y y ə t i n d ə n (tutaq ki, ас və tox olmasından) asılı olur. O, acdırsa, qidaya yaxınla-şır, toxdursa, yerindən tərpənmir vo ya ondan müxtəlif formalarda uzaqlaşır. Bu о demokdir ki. hər bir canlı orqanizm bütün xarici qıcıqlara seçici (foal) münasibət bəsləyir. onda y e n i x a s s ə - ö z ü n ü t ə n z i m e t m o x a s s ə s i nəzərə çarpır. Baş-qa sözlə, bioloji inikas Ö7üniin ilk sadə formalarından başlayaraq foal xarakter daşıyır. Təkamül prosesində heyvanlarda qıcıqlanmanın yeni fonnası -h ə s s a s 1 ı q meydana çıxır. Heyvan biotik tosirləri daha adek-vat surətdə, məsələn, iyino, ronginə və ya formasına görə fərqlən-dirmeyə başlayır. Bu, artıq sadə fonnada duyğunun əmələ gəlmə-si demokdir. Beləliklə, uzunmüddotli təkamül proscsindo psixika əmələ go-lir və tədricən, o, müxtolif fomıalarda - duyğu, qavrayış, hafızə və s. psixi proseslor kimi təzahür ctmoyə başlayır. Psixikanın f i l o g e n e z d o (yunanca phule - növ, genesis - doğulma, mənşə deməkdir), yəni təkamül prosesində əmolə gəl-məsi və inkişafı mürəkkob və çoxcəhotli prosesdir. O, müxtolif amillərlo, xiisusilo mühitin təsirlori vo sinir sistcminin təkamül və inkişafı ilə bağlıdır. Canlı orqanizmin mövcudluğu mühitin, həyat şəraitinin təsirlo-ri ilə şərtlənir, onunla təyın olunur. Sadə bir misal göstərək: mühitdə temperatur yüksəldıkdo, orqanizmin kimyəvi reaksiyalarının sürəti artır, aşağı düşdükdo iso azalır. Heyvanlann hamısı eyni cür hərəkət edirmi? Şübhəsiz ki, yox. Birhüceyrəli orqanizmlər bu zaman məhv olur. Halbuki Ш сох isti havada xortumu ilə üstüno su çiləyir, ağaclann kölgəsindo giz-lonon meymun hotta özü üçün serin ycr düzəldir. Bos, bu no ilo olaqədardır? Gəlin bir məsələyə diqqət yctirək: ilk baxışda adama elə gəlir ki, eyni bir yerdə - Qızılağac qoruğunda vo ya Altıağac meşələrin-də yaşayan müxtəlif heyvanlann mühiti eynidir. Halbuki hcyvanla-rın növündon, cinsindon, inkişaf səviyyəsindon asılı olaraq eyni bir qıcıq biri üçün biotik ohəmiyyot kəsb cdir, о biri üçün isə tamami-lə əhəmiyyotsizdir. Biz onların həyat şəraitində ciddi forqlərə rast gəlirik. Bu, birinci növbədə, ondan ıroli gəlir ki, hər hansı bir qıcıq heyvanlann hamısı üçün eyni dərəcədo biotik qıcıq dcyildir. Tulaq ki, ət biri üçün biotik ohəmiyyət kəsb ctdiyi halda, о biri üçün, tamanıilo əhəmiyyotsizdir. Onların yaşayış tərzi do bir-birindən forqlonir. Biri, məsələn, mcymun ağacda yaşayır, başqasının, tutaq ki, quşla-rın həyat torzi iso tamam basqadır. yaxud delfın suda yaşayır. On-ların bədən quruluşunun da ohomiyyəti az dcyildir. Burada başqa amillorin do ıolunu qcyd ctmok olar. Lakin heyvanlann davranışının psixoloji baxımdan tohlili əsas-lı surotdə göstorir ki, heyvanın mühitə uyğunlaşması bilavasito onun sinir sisteminin xi'ısusiyyətləri ilo bağlıdır. Həyat şoraiti mürəkkəbləşdikcə, sinir sistcmi daha yüksək so-viyyədə inkişaf cdir, sinir sistcmi inkişaf etdikco, hcyvanın mühit-lə əlaqəsi genişlənir, mürekkəbləşir. "Sinir sistcmi do tokamül proscsinin mohsuludur. Onun aşağıda-kı növlərini fərqlondirirlər: a) torvari, yaxud sopgin sinir sistemi, b) düyünlü sinir sistcmi, v) borulu sinir sistcmi (şokil 3 a, b). T o r v a r i s i n i r s i s t e m i on bosit sinir sistemidir. Hidropoliplordə, meduzalarda və s. sinir hüceyroləri bədənin sothi-nə tor şəklindo sopolənərək bir-biri ilə çıxıntılar vasitəsilo birləşir. Hər hansı bir sinir hüceyrəsində əmələ golon oyanma bütün hüccy-rolərə yayılır və təsir edən qıcığa hidıopolip vo ya meduza bütün bodənini yığmaqla cavab vcrir. Torvari sinir sistemindən forqli olaraq d ü y ü n l ü s i n i r s i s t e m i n d о sinir hüceyrələri qruplaşır, mərkəzi düyünlər əmələ gəlir: sinir hüceyrələri əsas etibarilə heyvanın mühitlə daha çox təmasda olan baş hissəsində toplaşır və sinir sisteminin aşağı ətraf hissəlori yuxan mərkəzi hissələrə tabe vəziyyətdo olur. Soxulcanların, həşəratların və s. sinir sistemi düyünlü sinir sis-temino misal ola bilər. Düyünlü sinir sistemi daha çox qıcıq qəbul etməyə və işləmə-yə imkan yaradır: baş düyün müxtolif qıcıqları qəbul cdir və təhlil-dən keçirir. Meduzalara nisbətən soxulcanlann və həşəratlann dav-ranışı daha da mürəkkəbləşir. Borulu sinir sistemi ali sinir sistemi tipidir. O, boruda ycrləşən sinir hüceyrələrinin birləşməsindən ibarətdir (məsələn, xordalılar-da). Təkamül nəticəsində onurğalılarda onurğa beyni (haramilik) və baş beyin (beyin) - mərkozi sinir sistcmi meydana gəlmiş vo in-kişaf etmişdir. Sinir sisteminin Şokil 3.b. İnsanın sinir sistemi. 1. Baş beyin. 2. Onurğa beyin. 3. Mühiti sinir sistcmi. inkişafı ilə yanaşı olaraq heyvanlar-da hiss üzvləri də inkişaf edir və təkmilləşir. Sinir sisteminin və re-septorların inkişafından asılı olaraq psixi inikas forması da mürək-kəbloşir. Heyvanlarda yeni psixi funksiyalar meydana gəlir və tə-kamülün nisbotən aşağı mərhələsində özünü göstəron psixi funksiyalar (duyğular, qavrayış, hafızə və s.) təkmilləşir. Sinir sistemi no qədər mürəkkəbdirsə, psixika da bir о qədər təkmilləşmiş olur. Baş beynin inkişafı onurğalı-ların təkamülünde xüsusi əhəmiy-yət kosb edir (bax: şəkil 4 və 5). Baş beyində müxtəlif funksi-yaları yerinə yetirən lokallaşdınl-mış müoyyon sahələrdo yer tutan morkəzlor yaranır., Bu morkəzlər xüsusi sinir tö-rəmoləri - assosiasiya zonaları vasitəsilə qarşılıqlı əlaqoyə girir, Heyvan nə qodor yüksok inkişaf etmiş olursa, həmin zonalar bir о qodor tokmilləşmiş olur. Mərkozi sinir sisteminə malik heyvanlar^ mühitin tosirlorini daha adekvat surətdə əks etdirirlor. Yüksək su-rotdo toşəkkül etmiş heyvanlarda sinir fəaliyyotinin əsas fondunu şərti reflekslərin məcmusyu toşkil edir. Beloliklə, aydın olur ki, psixi funksiyalar heyvanın yaşayış şə-raitindən vo sinir sisteminin xüsu-siyyətlərindən asılı olaraq inkişaf cdir. Bos, bu xüsusiyyətlor onla-rın davranışında песо əks olunr? Torvari sinir sisteminə malik olan heyvanlar mühitin tosirlorinə əsasən tropizmlər formasında ге-aksiya göstərirlor. Düyünlü sınir sistemi səviyyəsindo heyvanlann davramşında tropizmlor müşahidə olunsa da, əsas yeri instınktıv davranış forması vo ya instinktlər tutur. Onların davranışında vər-dişlor do özünəməxsus rol oynamağa başlayır. Borulu sinir sistemi səviyyəsindo iso qeyd olunan davranış formalan ilə yanaşı intellek-tual davranışa rast golirik. Tropizmlor nodir? Onlar песо tozahür edirlor? T г о p i z m (yunanca tropos - dönmək, istiqamət demək-dir) termini ilk dəfə bitkilərin günəşə doğru horokotlorini təsvir et- Şimpanze Böyük bcyin Şokil 4. Baş bcyin böyük yarımküroləri mərkəzi sinir sisteminin ən mürokkob və ali şöbosıdir. O, məməli heyvanlarda çox inkişaf etmiş, insanda isə on yüksək səviy-yəyə çatmışdır. Böyük yarımküro-lorin orta həcmi insanabonzər mey-munlarda 600 sm' oldugu halda. insanda 1400 sm'-dir. Böyük bcyin İnsan mək məqsodilə işlədilmişdir. (Azərbaycan dilində «günəbaxan» sözü bu cəhətdən maraqlıdır.) Fransız psixologiyasında tropizm tcrmininin sinonimi kimi «taksis» (yunanca taxis - qayda, uyğun-laşma deməkdir) terminindən istifadə olunur. Bizim ədəbiyyatda bitkilərin müvafiq reaksiyaları daha çox tropizm, heyvanlann reak-siyaları isə taksis sözlərilə ifädə olunur. Bəzən həmin sözlərdon si-nonim sözlər kimi do istifadə olunur. Tropizm və ya taksisin iki mərhələsini fərqləndirirlor, birinci mərhələdə canlı orqanizm müvaflq qıcıq (işıq, kimyəvi, mexaniki və s.) istiqamətino yönəlir, ikinci mərhəlodə həmin istiqamotdə yerini doyişir. Ali hcyvanlarda hafızənin inkişafı zomininde mne-motaksis (yunanca mnemotaxis - yadda saxlamaq deməkdir) müşa-hidə olunur: heyvan müəyyən ərazidə davranış üçün mühüm olan oriyentirləri yadında saxlayır. Hcyvanın inkişaf səviyyosindən ası-lı olaraq tropizm və ya taksis müxtəlif formalarda özünü göstərir. I n s t i n к 11 о r (latınca - instinktus - oyanma demokdir) genetik cəhətdən tropizmlərlə bağlı olsa da, mahiyyət etibarilə yeni davranış forması kimi mcydana çıxır. İnstinkt termini müxtəlif vaxtlarda müxtəlif mozmun ifadə etmişdir. Bir sıra hallarda şüurun əksini təşkil edən halları, bəzən insanın «düşünülməmiş», «impulPişik Böyük bcyin Şokil 5. Ltmbrional morhələlərdo bcynin inkişafı. siv» horəkətlərini, insan psixikasında «heyvani cəhətləri», bəzən isə mürəkkəb şərtsiz reflcksləri ifado etmək üçün instinkt terminin-dən istifadə olunmuşdur. Müasir psixologiyada terminin monası doqiqləşmişdir; o, elmi tcrmin kimi «gcnetik cohətdən təsbit olun-muş», «irsən möhkomlonmiş», «anadangəlmə davranış» mənasını ifado edir. İnstinktiv davranış forması zəncirvari xarakter daşıyır: o, hər hansı bir qıcığın (iy, sos, duruş, dəri reaksiyaları, rong və s.) təsiri ilə əmələ golir və ardıcıl surətdə davam edir. Müxtəlif hallarda hö-rümçoyin tor toxumasını, bal ansının şan qayırmasını müşahidə et-səniz, bunu asanlıqla müəyyon edo bilərsiniz. İlk baxışdan bu hə-rəkotlər məqsodouyğun horokotlərə bənzoyir, əslində isə belə dc-yildir. Aşağıdakı misallar bu sahədən səciyyəvidir: - ogor bal üçüıı nəzərdə tutulmuş şanmın arxa tərəfıni kəssək, arı yararsız şana mü-vafıq miqdarda bal doldurur vo balın о biri tərəfdon axmasına bax-mayaraq şanın üzünü mumla suvayır. Zooparkda saxlanan Neıo adlı şirə bodbəxlik üz vennişdi: xəs- təlikdən sonra tükləri tökülmüşdü. Onunla bir qəfosdə qalan digər vəhşilər keçəl şirə məhəl qoymayır və tcz-tcz ona hücum cdirdilər. Psixoloqlar Nero üçün süni yal düzəltməyi təklif ctmişlər. Şir tək-lifın onun xcyrinə olduğunu hiss edibmiş kimi parikin geydirilmə-sinə mane olmamışdır. Pariki geydirəndən sonra şirlərin Neroya qarşı reaksiyası о dəqiqə dəyişmişdir. Bu cəhotdən aşağıdakı misal da maraqlıdır: qanşqada feromon adlı ifrazat hasil edən vəzilər vardır. Başqa qanşqalar bu feromon-ların kimyəvi tosirini duyur. Tozə ölmüş qanşqa müəyyən feromon ifraz edir. Onda bir-iki gündən sonra çürüntü iyi omələ gəlir. Bu çürüntü iyini duyan qanşqalar ölünü yuvadan bayıra çıxarır. Bu instinktiv davranışdır. Qanşqaların ölü qanşqanı düşünmədən yuvadan kənara atdıqlarını sübut etməkdən ötrü bclə bir təcrübə apar-mışlar: ölü qanşqada hasil olan çürümə mohsulunu diri qarışqanın üstünü çəkirlər. Başqa qanşqalar iyin tosiri nəticosindo diri qarış-qanı, onun müqavimət göstərmosino baxmayaraq, ölü qarışqa kimi yuvadan bayıra atırlar. Diri qarışqa yuvadan uzaqda qalmayır və ye-nidon öz yuvasına qayıdır. Lakin üzərino sürtülmüş çürüntü məh-sulunun tosiri onu yenidən ölü kimi yuvadan uzağa apannağa vadar edir. Diri «meyitin» yuvadan uzağa daşınması şoklində olan belə instinktiv hərəkət təcrübəni aparan şəxs torofındon qarışqanın üzə-rinə çəkilmiş məhlul öz təsirini itirənə qədər davam edir. Instinktiv davranış formalanna heyvanlann hamısında geniş tə-sadüf olunur. İnkişaf etmiş heyvanlarda onlar daha mürokkob xarakter daşıyır. Məsələn, yaşlı ali meymunlarda instinktiv davranış ibtidai heyvanlann instinktindon osaslı surotdə forqlənir. Ali mcy-munlarda (xüsusən şinpanzedə) anadangolmə davranış forması olan yuva tikmək instinkti mövcuddur. Tobii şəraitdə onlar budaq-larda yuva qururlar. Müşahidələr göstorir ki, mcymunlann yuva qurmaları onların materialı seçərkən praktik təhlildən istifadə et-molərinə, yəni onları yararhlığına göro ayırmalanna səbəb olur. Todqiqatın gedişi prosesində meymunlann quruculuq «fəaliyyəti» gəmiricilərin (siçovulun) yuva qurması ilə müqayiso edilmişdir. Müxtəlif bərkliyə malik olan matcrialdan, məsələn, ağac budağın-dan və kağızdan həm şimpanze, həm də siçovul eyni tipli yuva qururlar: yuvanın əsasını nisbətən bərk materialdan, iç səthini isə daha yumşaq materialdan düzəldirlər. Əgər şimpanzcyə və siçovula yalnız yumşaq material versək, onlar homin matcrialdan yuva qur-mağa başlayırlar. Əgər heyvanlar əvvəlco toqdim olunmuş matcri26 aldan yuva qurub qurtarandan sonra onlara daha bərk material ver-sək, dərhal heyvanlann reaksiyalannın keyfıyyətcə fərqli olduğu aşkara çıxar. Şimpanze daha bərk materialı alan kimi, dərhal yuva-nı yenidən qurmağa başlayır. Əlinin bir hərəkəti ilo o, yumşaq materialdan düzəltdiyi yuvanı kənara itəloyir, bərk materialı götürür və ondan yuvanın bünövrosini qurmağa başlayır. O, yalnız bundan sonra yumşaq materialdan istifadə cdir, onu yuvasının içərisinə» döşəyir. Bu cür şəraitdə siçovullar bork materialı yumşaq materia-lın üzərinə qoyaraq tikintini davam ctdirirlər. Beləliklə, siçovullar-dan fərqli olaraq meymunlar, hətta instinktiv surətdə hərəkət edən-də belə, xarici şəraiti nəzorə alırlar. İnstinktiv davranış anadangkəlmədir. Bu onun başlıca xüsusiy-yətidir. Müvafıq qıcıq təsir göstərən kimi instinktiv davranış da bir növ öz-özünə yaranmağa başlayır. Lakin son zamanlar xüsusilə meymunlar üzərində aparılan müşahidəlor göstordi ki, nisbətən mürəkkob instinktiv davranış tormaları özözünə əmələ gəlmir. Onlar əsasən sürü şəraitindo formalaşır. Məsələn, müəyyən edil-mişdir ki, sürüdən təcrid cdilmiş meymun balalarında seksual dav-ranış müşahidə olunmur. Tocrübə aşağıdakı kimi apanlmışdır: üzə-rində təcrübə aparılan cavan mcymunlardan hər biri ayrıca qəfəsə salınmışdır. Onlar bir-birini görsə və eşitsə də, bir-biri ilə fıziki ün-siyyətə girmək imkanından mohrum idilər, başqa sözlə, seksual oyunların baş vermosi imkanı aradan qaldırılmışdı. Müəyyən vaxt keçdikdən sonra tədqiqatçılar homin mcymunlardan nəsil almaq məqsədilə onları bir ycrə buraxanda molum oldu ki, seksual davra-nışm formalaşması bilavasitə qrup effckti ilə şərtlonir. Başqa tədqiqatlar da bu nəticəni sübut edir. Q. F. Xarlou təzə doğulmuş Masasas rhesus növlü meymunlan analanndan ayınb on-ları fərdi qəfəslərdo saxladı. Qofəslərə yan-yana iki cansız ana mo-deli qoyulmuşdu. Onlardan hər ikisinin «bədəni» tor-tor məftildən hazırlanmışdı. Lakin birincidən fərqli olaraq ikincinin üstünə tüklü parça çəkilmişdi. Birinci ananı şərti surətdo «moftil апа», ikincini isə «рагса апа» adlandıraq. Onların arasında bir fərq do var idi: «məftil ana»nın əmzikləri var idi: meymunları həmin əmziklor vasitəsilə ycdirdirdilor (şəkil 6). Təcrübələrin gcdişindo maraqlı noticələr alındı: meymun bala-ları öz günlərinin çoxunu «рагса апашп» yanında keçirirdilər, ona daha çox sığınır, onu daha çox əzizləyirdilər. Bu göstərir ki, ana ilə bala arasında rabitolərin yaranmasında cismani təmas daha böyük 27 əhəmiyyətə malikdir, aclığın əhəmiyyəti isə nisbəton azdır (məftil ananın əmzikləri olsa da, meymun balalan ona çox vaxt yaxın get-mirdilər). Meymun balalarına qəfıldən tanış olmayan hər hansı bir əşya göstərdikdə də, onlar adətən «рагса апапт» yanına qaçırdılar (şəkil 7). Xarlou eksperimentləri müxtəlif variantlarda təşkil edirdi. On-lardan bəziləri ilə tanış olaq. Hksperimentin bir variantında meymun balası 180 gün «рагса апапт» yanında bəslənildikdon sonra onu 90 gün tək saxlayırlar. 90 gündən sonra meymun balasını «рагса апапт» yanına buraxırlar; o, ilk vaxtlarda olduğu kimi, «рагса апауа» sığınmağa, onu tumarlamağa, yalamağa başlayır. Deməli, 90 gün meymunla «рагса апа» arasında əvvəllər yaranmış cmosio-nal rabitələri poza bilməmişdir. Eksperimentin başqa bir variantı: meymun balalarını 3 qrupa -А. В və V qruplarına böldülər. A qrupunda meymun balalannı 180 gün tok (anasız) saxladılar, sonra isə onlara ümumi «idman meydançasında» başqa meymunlar-la oynamaq imkanı verdilor. В qrupunda meymun balalan 180 gün «рагса апапт» yanında saxlanıldı, onları yalnız bundan sonra başqa meymun balalarımn yanına buraxdılar. V qrupunda da meymun balaları «рагса апашп» yanında saxla-nılırdı. Lakin onlara ovvoldon eyni vaxtda başqa meymun balalan ilo birlikdo oynamaq üçün şərait yaradılmışdı. Eksperimentin nəticələri göstərdi ki, mcymunun başqa mcy-munlardan təcrid cdilmosi nəticosində onların davranışında dəyi-şikliklər əmələ golir. A qrupundan olanlar başqa meymun balalan ilə oynamır, onlarla əlaqə saxlamırlar. Hotta onlann «рагса апа» ilo oyunu belə, başqa qruplardakı meymunların öz anaları ilə oyunun-dan seçilirdi. В qrupıındakı meymun balalan hətta «рагса апапт» yanında büzüşüb künco sığınırdılar. Halbuki V qrupuna daxil edil-miş meymunlar başqa meymun balalan ilo asanlıqla əlaqoyə girir, birgə oyunlarda sorbəst iştirak edirdilor. Xarlou meymun balalan üzorində müşahidəlorini ıı/.un müddət davam etdirmişdir. O, müəyyən etmişdir ki, В qnıpuna daxil edil-miş meymun balalannın scksual davranışında sonralar ciddi poz-ğunluqlar əmələ gəlir. Onlar, hətta ana olduqda bclə, öz balalarına «апа kimi» yanaşmırlar: ya öz balalan ilə ümumiyyətlə maraqlan-mırlar, ya da onları vurur, ümidsiz halda ona sığınmaq istoyon ba28 lasını özündən uzaqlaşdırır. Halbuki V qrupuna daxil edilmiş meymun balalan böyüyəndən sonra özlərini normal surətdə aparırlar. Bundan başqa, son zamanlar apanlmış todqiqatlar noticosindo əldə edilmiş i m p r i n t i n q faktlannin miioyyon edilmosi ma-raqlıdır; xüsusilə К. Lorentsin qazlarla apardığı təcrübələrin təhlili göstərdi ki, vaxtilə, tamamilə vo bütünlüklə anadangəlmə, irsi, instinktiv davranışa aid edilən bir çox davranış fonnaları oslindo həyatda qazanılmadır. K. Lorents qaz yumurtalarını iki yero ayınb, onlardan birincilə-ri ana qazın altma, ikincilori isə inkubatora qoymuşdu. Yumurtadan qaz balalan çıxdtqda onların bir hissəsi ana qazla birlikdə dən ax-tarmağa başlayır, inkubator qazları isə ilk dəfo Lorentsi görür və hər ycrə onun arxasınca getməyo başlayırlar (şəkil 8). Qaz balalarının hamısını bir yerə yığıb üstlərini böyük bir qutu ilə örtdülər. Bir qədərdən sonra qutunu götürdülər: qaz balalan öz «valideynlorini» - ana qazı vo Lorentsi görən kimi dərhal iki у его ayrıldılar. Horəsi «öz valideyninin» yanına getdi. K. Lorents bu ha-disoni «imprintinq» adlandırdı. İ m p r i n t i n q (inkiliscə - imprint - hokkolma dcməkdir) quş vo heyvan balalarının öz həyatlarının ilk çağlarında (ilk saatlar-da və ya birinci günlərdə) bilavasitə yaxınlıqda yerləşən mütəhər-rik cisimləri təsbit etmək və yadda saxlamaq qabiliyyətinə dcyilir. Müəyyən edilmişdir ki, ogər cisim (və yaxud adam) hərokot etmir-sə, qaz onu görən kimi dayanır. Halbuki yumurtadan çıxandan sonra qaz balasının ilk dəfə gördüyü cisim hərəkət edirsə, о həmin cis-mi yadında saxlayır və onu gö-rən kimi izlomoyə başlayır. Şəkil 9-da imprintinqin öyrə-nilməsi sahəsində aparılmış təcrübə təsvir olunur. Mühit doyişkəndir. Ona təkcə instinktiv davranış for-masında uyğunlaşma oslindo mümkün deyildir. Bu zəmində də heyvanlar mühitə hom də fərdi surətdə uyğunlaşırlar. Onlar öyronmo, eləco do bir çox hallarda toqlid yolu ilə müxtəlif vordişlərə yiyələnir29 lər. Fərdi qazanılmış davranış formalan dedikdə, heyvanlann yiyə-ləndikləri vərdişlər nəzərdə tutulur. Bir məsələyə diqqət edok; bu davranış fomıası nə üçün fordi davranış fonnası adlanır? İnstinktlər novo məxsusdur. Bu о demokdir ki, eyni bir instinktiv davranış müvafiq novo məxsus olan heyvanlann, mosələn, itlərin hamısında əsasən eyni xüsusiyyotlərlo təzahür edir. Halbuki vor-dişlor fərdi xarakter daşıyır. İki müxtəlif şoraitdə cyni növlü iki itin birindo bir cür, о birində isə başqa cür vərdişlər formalaşır, yəni onlann formalaşması fərdi xarakter daşıyır. Lakin bundan asılı ol-mayaraq fərdi qazanılmış davranış formalan instinktiv davranış formalan əsasında təşəkkül edir. Bu iki davranış formaları bir-birilə о qədər qarşılıqlı Şokil 9. Ördək balası yumurtadan çıxandan sonra ilk dofo hərəkət cdən süni ana ördoyi görür və onu izləməyə başlayır. Bu imprintinqin yaranması ilə izah olunur. əlaqodə təzahür edirlər ki, hətta bəzən onları bir-birindon forqlondirmək çətin olur. İmprintinq faktlannın müəyyən edilməsi bu baxımdan böyük əhəmiyyətə malik idi. İntellektual davranış da genetik cəhətdən instinktiv və fərdi qa-zanılmış davranış formaları ilə bilavasitə bağlıdır. Bu cəhəti nəzo-rə almadan intellektual davranışı başa düşmok olmaz. İntellektual davranış nədir? Ona nə üçün məhz «intellektual» davranış deyilir? intellektual davranışın əsasını ayn-ayrı cisimlər arasındakı mürokkəb münasibotlori oks etdirmək təşkil edir; bu zaman heyvan iki cisim arasındakı əlaqoni tapdığına görə bu davranış formasını intellektual davranış kimi xarakterizə edirlər (şəkil 10). Akadcmik İ. P. Pavlovun Rəfael adlı meymunla apardığı təcrü-bəlor bu sahədə klassik təcrübələr hesab olunur. Şəkil 10-da onlar-dan biri təsvir edilmişdir. Yuxarıdan banan asılmışdır. Otağa isə bir neçə yeşik və taxta parçalan tökülmüşdür. Ac meymun bananı görən kimi atılıb-düş-məyə başlayır, yeşikləri üst-üstə yığır, lakin əli banana çatmır, bir-dən gözü taxta parçasına sataşır, məsələnin həlli yolunu tapir: taxta parçasından istifado edib bananı götürür. Golin, təsvir ctdiyimiz tocrübədə bəzi cohətlərə diqqət edək. Birincisi. Meymun ağacdan bir növ alət kimi istifado etdi. intellektual davranışın mahiyyətini başa düşmək üçün bu faktın əhə-miyyəti böyükdür. Lakin onu şişirtmodon düzgün qiymətləndirmək lazımdır. Mcymunlar, adoton, qabaqcadan alət hazırlamırlar: alət onlar üçün bilavasitə iş prosesində öz-özünə meydana çıxır, tezliklə do öz əhəmiyyətini itirir. Bizim misalımızda meymun bananı götür-dükdon sonra alət kimi istifado etdiyi ağacı dərhal tullayır, çünki 30 ağac onun üçün öz əhəmiyyətini itirir. Bu о demokdir ki, meymunlar istifado etdikləri alətləri qonımurlar. Başlıca cə-hətlərdən biri do ondan ibarətdir ki, onlar özlərinin təcrübosini başqa meymunlara, elocə do öz balalarına vermirlər. Əgər biz başqa bir meymunu homin şoraito salsaq, bananı ağacla oldə etmok imkanını o, özü ax-tanb tapmalıdır. İkincisi. Meymunun gözü taxta parçasma sataşanda, məsolonin həlli yolunu tapır. Alman psixoloqlarından V. Köler, K. Büler və b. bu faktı «insayt» (inkiliscə - insight - anlama, birdon başa düşmək demokdir) termini ilo ifado ctməyə başladılar. Onlar insayt cffektini meymunlarda spcsifik insan tofəkkürü-nün əlaniv)tı kımi qiymotlondirirdilər. TəsadüFı deyildir ki, sonralar alman psixoloqları (M. Vertheymer və K. Dunker) insayt terminin31 dən insan təfəkkürünün xüsusiyyətlərini təsvir ctmək məqsodilə də istifadə ctməyo başladılar. Meymunların intellektual hərəkotlə-ri konkrct praktik təfokkür şoklində baş verir. Bu faktlar öz-özlü-yündə təfəkkürün filogenctik köklərini başa düşmək baxımından nə qodər maraqlı olsa da, heyvanlann intellektual davranışını insa-nın təfəkkürü ilə cyniloşdirmok olmaz. Biz sonrakı bölməlordə bu-nun səbəblərini nozordən kcçirəcoyik. Burada isə həmin fıkri əsas-landırmaq üçün bir təcrübə ilə tanış olaq. Qutunun içərisinə mey-vələr qoyulnıuşdur. Onların qarşısında isə spirt lam past yanır. Meymun meyvəni götürmək istəyir, lakin lampa olini yandırır və buna görə də meyvəni götürə bilmir. Qutunun yuxarı tərofində su bakı qoyulmuşdur. Tocrübə zama-nı meymun tosadüfən su bakının kranına toxunur. Krandan su axır və lampa sönür. Meymun meyvələri götürüb yeyir. Təcrübəni tok-rar edirlər. Meymun krandakı su ilə odu söndürür və meyvoni gö-türüb yeyir. Bundan sonra hovıızun üzorində sal düzəldirlər. Qutu-nu gətirib qoyurlar salın üzərinə. Su bakı iso əvvəlki yerindo qalır. Tocrübəni davam etdirirlor. Meymun meyvəlori götürmok üçün spirt lampasını söndünrıolidir. O, ətrafa baxır: hovuz su ilə Şəkil 10. Meymunun eqli davranışına aid locrü-bələr: a) meymun ağacın kömoyi ilə almanı götürür. b) meymun tavandan asıl-mış meyvoni əldo etmək üçün ycşiklori üst-üstə yığır. v) meymun müvafıq nümunələrə osasən oxşar fiqurlan seçir. doludur. Lakin meymun buna ohomiyyət vermir. O, yenə də əvvəlki su ba-kını axtarır. Su bakından su götürmək üçün meymun salın üzorinə qoyul-muş sınıqsalxaq кофи ilə о tərəfə keçməlidir. O, belə do cdir: mcymun yanan lampanı söndürmok üçün hovuzdakı sudan deyil, yenə də, nə qədor çətin olsa da, su kranındakı sudan istifadə edir. Bu zaman o, təxminən belə «fikirləşir»: «krandakı su ilə lampanı söndürürlən>, «hovuzdakı suyu içirlər» və s. Bu о demokdir ki, mcymunda su haqqinda ümumiləşmiş anlayış yoxdur. Əgər biz bu şəraito hor hansı bir uşağı salsaq, o, başqa cür ho-rəkət edər: uşaq heç də «sınıq-salxaq» кофи ilə yıxıla-yıxıla о ta-ya kcçməz, hovuzdakı suyun vasitəsilə odu söndürər, çünki о bilir ki, su odu söndürür, yəni onda su haqqinda ümumi anlayış vardır. intellektual davranış mürokkəb xarakter daşıyır. Meymunlar əllərinə düşən cisimləri saatlarla parçalaya, hər vasitə ilə adamları aldadıb qofəsin yanına cəlb edə, sürünən həşoratları müşahidə edə bilirlər və s. Meymunların davranışlarınm bu xüsusiyyətləri onların yaşayış tərzi Пө izah olunur. Təbii şoraitdə qida axtaran zaman meymun fasiləsiz olaraq «araşdırmaq» fəaliyyəti ilə məşğul olur. 32 Vəhşi şimpanzenin səksən biro qədor «xöroyi» vardır. Bunların ya-nsını meyvələr, dörddə birini isə yaфaqlar təşkil edir. Qalanları isə toxumlar, güllər, budaqlar, köklərdən ibarət olur. Bundan başqa, şimpanze hoşoratlarla da qidalanır. Nadir hallarda onların süfrələrinə kərtənkələ, kiçik gəmiricilər, hətta bozən daha böyük heyvanlar əlavə olunur. Buradan aydın olur ki, meymunlar-da bolodloşmə tədqiqat davranışının yüksək inkişafı, onların müx-təlif obyektlərə yönəlmiş «һəг şeyi bilmə həvəsi» tamamilə müva-fıq bioloji köklərə malikdir. Meymunların qida kimi istifado etdik-ləri meyvəlorin fonna və rəngləri onlar tərofmdon nəinki forqlon-dirilir, hətta şərti refleksin yaranması noticəsindo müvafıq qida keyfıyyətləri ilo əlaqoləndirilir. Qida axtaran zaman meymun səhvsiz olaraq yemoli mcyvələri yeyilməyən və zəhərli meyvələr-dən fərqləndirir. Lakin, bununla belo, qeyd ctmək lazmmıdır ki, instinktiv dav-ranış heyvanlann əsas davranış formasıdır. Heyvanlar fərdi qaza-nılmış davranış fonııalarından vo intellektual davranış formaların-dan zoruri hallarda istifado edirlər. intellektual davranış heyvanlar üçün çox vaxt potensial imkan olaraq qalır. 4. Şüur psixikanın yüksək forması kimi Psixikanın ən yiiksək səviyyəsini şüur təşkil edir. Şüur da psixika kimi beynin funksiyasıdır. Lakin şüur obyektiv aləmin insana məxsus inikasıdır, başqa sözlə, şüur, ancaq insana məxsusdur, hey-vanlarda şüur yoxdur. K. Marks göstərirdi ki, monim mühitimə mo-nim münasibətim mənim şüurumdur. Onun fıkrincə, hər hansı mü-nasibət mövcuddursa o, mənim üçün mövcuddur; heyvan heç noyə münasibət bəsləmir və ümumiyyətlo «münasibət» bəslomir, hcy-van üçün onun başqalarına münasiboti münasibət kimi mövcud de-ildir. Şüurun spcsifık xüsusiyyəti nədon ibarətdir? K. Marks «Kapi-"» əsərində şüurun ən başlıca xüsusiyyotini obrazlı şəkildə aşağı-kı kimi səciyyəlondirirdi: «hörümçək toxucunun əməliyyatını atırladan bir əməliyyat icra edir, bal arası da mumdan şan qayır-m.ısı ilə bəzi memar adamları utandınr. Lakin on pis memar da ən xşı bal ansından lap əvvəldən bununla fərqlənir ki, memar hələ umdan şan qayırmazdan əvvəl bunu öz beynində qayırıb hazırlamış olur. Əmək prosesinin sonunda alınan nəticə artıq bu prosesin əvvəlində insanın təsəvvüriində, yəni ideal surətdə nıövcud olur. İnsan nəinki təbiətin verdiyi şeyin formasını dəyişdirir; təbiotin verdiyi şeydə öz şüurlu məqsədini də hoyata keçirir, bu moqsəd bir qanun olaraq insan foaliyyətinin üsulunu və xaraklerini müəyyon edir, insanın öz iradəsini bu məqsədə tabe etməsi tok bir hal dcyil-dir. Əməyi icra edən əzaların gərginləşdirilməsindon əlavə oməyin sorf edildiyi bütün müddət ərzindo müəyyən məqsod güdon irado do zoruridir ki, bu da işə diqqət vennəkdo ifadə olunur, hom do əməyin məzmunu və onun icra üsulu fəhloni nə qədər az maraq-landırırsa deməli, fəhlə öz iıziki və oqli qüvvələrinin hərəkotindən ibarot olan omokdən no qodər az zövq alırsa, homin iradə do bir о qədər dərəcədə zəruridir». Şüur obyektiv alomin ideal inikasıdır. K. Marks şüurun mahiyyotini səciyyələndirərkən bu cəhəti xüsusi qeyd edir: əmək prosesinin sonunda alman noticə artıq bu prosesin əwolindo insanın tosovvüründə, yəni ideal surotdo mövcud olur. Demoli «şüur lap əvvəldon ictimai molısuldur vo nə qədor ki, insanlar mövcuddur, ictimai məhsul olaraq qalır» (K.Marks). Obyektiv alomin ideal inikası kimi şüurun başlıca xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, о, ictimai-tarixi mohsuldur, monşo etibarilə maddi is-tehsalla, ictimai praktika ilə bağlıdır. İnsan nəyi isə «öz başında qu-randa» bir qayda olaraq ictimai təcrübədən, comiyyotin tarixi inki-şafı gcdişindo bərqərar olmuş üsullardan, iş torzlorindən və vasitə-lərindon istifado edir. Tosadüfi dcyildir ki, K. Marks sonayenin tarixini insan mahiy-yəti qüvvələrinin açıq kitabı, hissi surotdo qarşımızda duran insan psixilogiyası adlandırmışdır. İnsanın fıkrən yaratdığı ideal surətlə-rin hoyata keçirilməsi prosesi do ictimai xarakter daşıyır: о, ya mü-vafıq ideal surotlori başqa adamlarla birlikdo həyata keçirir, ya da onun fıkrən yaratdığı surotlor başqa Neandertal yer о 13. İnsanın tokamülü prosesi. adamların fəaliyyətindo hoyata keçirilir. İnsan, hətta tok olanda da başqa adam onun «başında mövcud olur». Bu məsələni başa düşmək üeün biz ictimai və fordi şüurun nis-bəti mosoləsini aydınlaşdırmalıyıq. Psixologiya fərdi şüurun xüsu-siyyotlorini öyronir (psixologiya elminin müoyyən sahələri, məsə-lən, sosial psixologiya ictimai şüuruııun bozi aspcktlori ilə maraq-lanır). Lakin öz-özlüyündo götürülmüş hor hansı bir tok adanu öy-rənmək yolu ilo şüurun inkişafını şərtləndirən hərəkətvcrici qüv34 voləri, sosial amilləri aydınlaşdırmaq prinsip ctibarilə miimkün de-yildir. İctimai şüur nədir? İctimai şiiur dedikdə bütövlükdə müəyyən cəmiyyət üçün və ya müoyyən sosial qrup üçün səciyyəvi olan ba-xışlar, idcyalar nəzərdo tutulur. Cəmiyyətdə ictimai şüur müxtəlif formalarda: ictimai-siyasi və hüquqi nozoriyyələr vo baxışlar, fəl-səfə, əxlaq, incəsənət, din şoklindo meydana çıxır, ictimai varlığı oks etdirib, ona fəal təsir göstoron bu formalardan hor birinin öz inikas obyekti və üsulu vardır, hor biri insanların ictimai varlığına özünomoxsus bir şəkildə təsir göstəıiı. Comiyyoti təşkil edon insanlar olmadan comiyyət mümkün deyildir vo deməli, fordlərin şü-uru olmadan ictimai şüur da mümkün deyildir. Fərdi şüurun özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. ünun «tərcü-meyi-һаһ» ictimai şüıırun «torcümeyi-halından» fərqlənir. Fərdi şüur adamın doğulması ili və ölümü ilo birlikdə doğulur və ölüb ge-dir. Şüur fordin həyat yolunun tokrarcdilməz əlamotlorini, torbiyə-sinin xüsusiyyətlorini, ona olan müxtolif siyasi vo ideoloji təsirləri ifadə edir. Fərdi şüur və makro və mikromühitin (sosial qrupun ho-yat şəraiti), homçinin, ailonin, dostlann, tanışların vo nohayot, şəx-si həyat şoraitinin tösirinin nəticəsi kimi meydana çıxır. Fərdi şüur insanın inkişaf səviyyəsi, şəxsi xarakteri vo sairo kimi amillorin də təsiri altında olur. İctiıııai şüurla fordi şüur daim bir-birinə qarşılıqlı təsir göstərir, qarşılıqlı surotdo bir-birini zənginləşdirir. Hor bir insan bütün hə-yatı boyu başqa insanlarla münasibətlori vasitəsilə, təlim, torbiyə yolu ilo ictimai şüur normalarını mənimsəyir. Bu dialcktik proses-dir. 5. İnsanların omək fəaliyyəti Şüur песо əmələ golmişdir? Onun yaranmasının başlıca şərti nodən ibarət olmuşdur? Bu suallara cavab vermok üçün biz insanın tokamül prosesi vo onu şərtləndirən amillorlə ümumi şəkildə olsa da tanış olmalıyıq. Meymun və insan canlıların cyni bır dəstəsınə - primatlar dəs-utsino daxildir. İnsanlar primatlar dəstəsində müstəqil ailə - homi-nid (latınca - hominidas - homo insan deməkdir) ailəsini təşkil xlir. Bu belə də olmalıdır, çünki insan özünün bütün xüsusiyyətləri-nə görə primatlar dəstəsinin digər ailolərindən forqlənir. Müasir elmdə bu baxımdan üç cohotə xüsusi diqqət yetirilir və onlara bir-likdə hominid Iriadası (üçlüyü) dcyilir. Hominid triadasına aşağıdakılar daxildir: a) dik (ayaq üstə) ye-rimo, b) əllərin inkişafı, v) beynin inkişafı (nisbətən çox inkişaf et-miş böyük beyin). Dik yerimə və əllorin inkişafı nəticəsində görmə, lamise və s. sahəsində keyfiyyət dəyişiklikləri baş verir; beynin hərəki mərkəz-ləri inkişaf edir. İnsanın böyük yarımküroləri qabığının mühüm his-səsini əllərin, xüsusilo onun insanda bütün digər barmaqlara qarşı qoyulan baş barmaqlann fəaliyyəti ilə bağlı hüceyrələr, eləcə də nitq üzvləri əzələlorinin - dodaqlann və dilin funksiyalan ilo bağ-lı hüceyrələr təşkil cdir. Beynin inkişafı zəminində isə insanın psixi həyatı ycni keyfıyyətlər kosb cdir. İnsanabənzər meymunlar və insan driopitekdən (ağac meymu-nundan) əmələ gəlmişdir. Onlann fomıalaşması prosesi təxminən bnr milyon ilə qodər dövrü əhatə cdir. İnsanın ən qədim əcdadlan içərisində a v s t r o p i t e k (cənub mcymunu) və p i t e k a n t r o p l a r (meymun-insan) özünəməxsus ycr tutur. Onfar dripiteklərdən əmələ gəlmişdir. S i n a n t г о p (Çin adamı dcməkdir: qalıqları Çindən tapıldığı üçün onu belə adlandınrlar) da meymun-insan qrupuna daxildir. N e a n d e r t a l adam (qalıqları 1856-cı ildə Almaniyanın Ne-andertal vadisindən tapılmışdır) və k r o m a n y o n a d a m (qalıqları 1886-cı ildə Fransada Kro-Manyon adlı sahədə tapılıb) insanın sonrakı inkişafı mərhələlərini xarakterizə edir (bax: şəkil 13). İnsanın formalaşması prosesi haqqinda aydın təsəvvür əldə et-mok üçün qədim insanlar iiçün səciyyəvi olan bəzi xüsusiyyətləri nəzərdən kcçirək. Avstropitek yüksək inkişaf etmiş meymun idi. Təkcə onu qeyd etmok kifayotdir ki, o, iki ayaq üstə gozirdi. Pitekantropun bədon quruluşunda iso meymun vo insan ola-mətləri aydın nozoro çaфırdı. Meymun beyninin cokisi 600 q oldu-ğu halda, onun beyninin çokisi 800 - 900 q gəlirdi. Pitekantrop daş alotlordon istifado edirdi. Sinantropun beyninin çəkisi daha da artmışdı: о, 1000 - 1200 q-a çatırdı. Sinantrop oddan istifado edirdi; o, müxtəlif vo daha mükəmmol əmək alətləri hazırlayırdı. 36 adamlar iiziindo 300 -100 min il ovvol у aşam ı şdır. Onun bcyni daha da inkişaf et-mişdi. Boyu 160-170 sm idi. Kromanyon adamlar yer üzündə 25 min il ovvol meydana çıxmışdır. Onlann modoniyyoti yiiksok idi. Məsələn, k r o m a n y o n adam artıq sümükdən istifado edirdi. О müasir adam üçün sociyyovi olan bo-don quruluşuna malik idi. Kromanyon adamı fiziki in-kişaf xüsusiy-yətlərinə göro müasir adam ad-landırırlar. Əgər biz kromanyon adamı bu baxımdan müasir adamla müqayisə etsək, onlann demək olar ki, bir-birinə oxşadığını görə bilorik. Lakin kromanyon adam fıziki baxımdan müasir adama bənzəsə do, psixoloji cəhətdən ondan köklü surotdo fərqlənir. Bu о demokdir ki, kromanyon adam fonnalaşandan sonra, insanın təkamülü sosial xarakter daşımışdır. İnsanın təkamülü mürəkkob prosesdir. Biz burada beynin toka37 mülü proscsini xaraktcrizə ctmək üçün bozi cəhətləri qeyd etmoyi məqsodəuyğun sayınq. Bu baxımdan aşağıdakılar maraqlıdır. 1. Hominidlər dəstosindo təkamül prosesində beynin kütlosi tədricon artır. Avstropitekin beynini əsas götürsək (kişi avstropitc-kin beyni 600 sm', qadının beyni isə - 550 sm'-dir), pitekantropda müvafıq surətdo 56% və 67%, neandertal adamda 144% və 131%, müasir adaında isə 164% və 168% artmışdır. Müasir kişilərin beyni 1581,1 sm\ qadınlann beyni isə 1476,6 sm3 - dir. 2. Andropitcklərdə beyin aromorfoz tipi üzrə inkişaf edir: bc-yindo struktur (morfoloji) doyişikliklər baş verir. Ən yeni elmi təsəvvürlərə görə, müasir insanın beyninin arxitcktonikasının formalaşması əmok və nitq prosesi ilə bağlıdır: a) beynin həcmi, birinci növbədo, iki sahədo - əllərin həroko-ti ilə bağlı olan aşarı gicgah sahəsində və nitqin hərokəti sahosin-do (Broka mərkozindo - alın payının aşağısında yerloşir) intensiv surotdo artmağa başlamışdır. b) sonrakı ınərhələ nitqin anlaşılması ilə bağlı olan saholorin (buna Vernike mərkəzi deyilir). gönnə, eşitmə və lamisə proscslə-rini tonzim edən mərkozlorin inkişafı ilo xaraktcrizo olunur. Klinik müşahidələr göstorir ki, insanda bu sahələrdo pozğun-luq əmələ gəldikdə nitq pozğunluğu, mosələn, scmantik afaziya ilə noticəlenir. v) insan beyninin formalaşmasının sonuncu morholosi isə alın payının inkişafı ilə bağlıdır. Alın payı ibtidai mcymunların beyninin təxminən 10 faizini, ali mcymunlann 15 faizo qədorini, müasir insanın isə 30 - 33 faizini təşkil edir. Nəzərdən keçirdiyimiz materiallar insanın təkamülü prosesini xaraktcrizo etsə də, şüurun yaranması şərtlorini öz-özlüyündə hələ aydınlaşdırmır. Ulu əcdadlanmız sürü halında yaşayırdılar vo dik yerimoyi öy-ronınoyo başlamışdılar. «Bununla da meymundan insana kcçmok üçün qəti bir addım atılmışdır.» Lakin ulu ocdadlarımızın sürü ha-lında yaşaması vo dik yeriməsi bioloji amillordir. Halbuki şüur ic-timai-tarixi hadisodir, öz-özlüyündo bu vo ya digər bioloji aınil no qodor ohəmiyyətli olsa da, bu həlo şüurun yaranmasını şortlondiro bilıno/di. Ç. Darvin 1871-ci ildə nəşr olunmuş «İnsanın monşoyi və cin-si seçmo» əsorində sübut etdi ki, insan hcyvandan omolə golmişdir. O, problemin bioloji məsələlərini parlaq şokildə holl etdi. Lakin in38 sanın yaranmasının ictimai şərtlorini aydınlaşdıra bilmədi. Elmin bu fundamental problemi ilk dəfo F. Engclsin 1876-cı ildə yazdığı «Mcymunun insana çevrilmosi prosesindo əməyin rolu» adlı məş-hur əsərində özünün otraflı hollini tapdı. F. Engels yazırdı: «Ağac-lara dınnaşan meymun sürüsündon insan cəmiyyəti əməlo gəlincə-yə qodər, yəqin 100 min illər golib kcçmişdir; bu 100 min illərin isə ycr tarixindoki ohomiyyəti insan həyatındakı bir saniyənin əhəmiyyotindon çox deyildir. Lakin hor halda bu cəmiyyət, nohayət, omolə golmişdir. Bos, insan comiyyətini meymun sürüsündən fərqlondiron sociyyovi əlaməti biz nədə görürük? Ə m о к d ə gö-rürük.» F. Engels göstərir ki, «Əтəк bütün insan həyatmın birinci əsas sortidir, hom do о dorəcodə belo bir əsas şərtdir ki, biz müəyyən monada demoliyik: insanın özünü omok yaratmışdır.» О qeyd edirdi, əmək alotlər qayrılmasından başlanır. Bu artıq şüurlu prosesdir. «Heyvan xarici tobiotdon istifado cdir vo sadəcə olaraq özünün mövcud olması ilo bu tobiotdə doyişikliklər omələ gətirir; insan iso öz yaratdığı dəyişikliklorlo tobioti öz moqsodlorino xidmot etmoyə məcbur edir, onun üzərindo hökmranlıq edir.» F. Enkels mcymunun insana çevrilmosi proscsini təhlil edərkən insan əlinin inkişafına xüsusi diqqot yetirirdi. О göstorirdi ki, ol nə-inki əmək orqanıdır, о homçinin omoyin mohsuludur. F. Engelsin fikrincə, olin inkişafı ilo birlikdo, oməklə birlikdə başlamış olan to-biət üzorində hökmranlıq iroli atılan hor bir ycni addım nəticosin-do insanın görüş dairosini genişlondinnişdir. İnsan təbiot predmet-lorində daim yeni, о vaxta qodor məlum olmayan xassələr kəşf etmişdir. Dcməli, əməyin inkişafı cəmiyyət üzvlorinin daha six birləş-məsinə kömok ctmişdir. çünki onun sayəsində birgə fəaliyyət, qar-şılıqlı kömok halları daha teztez baş verməyə başlamış vo hor bir аупса üzv bu birgə fəaliyyotin faydalı olduğunu daha aydın dork etmoyo başlamışdır. «Qısa desok, təşəkkül tapan insanlar о yerə catmışlar ki, onlarda bir-birino bir şcy söylomək təlobatı mcydana golmişdir. Tolobat özünə orqan yaratmışdır. Mcymunun inkişaf ct-məmiş olan xirtdəyi yavaş-yavaş, lakin dönmodən, modulyasiya yolu ilo, gctdikco daha artıq inkişaf cdon modulyasiyaya keçmək üçün doyişilmiş, ağız orqanları iso tədricon bir-birinin ardınca sə-hih səslər tələflüz ctmeyi öyrənmişdir». Deyilonlərdon aydın olur ki, «əvvəlco omok, sonra iso onunla birlikdo solıih nitq elə iki ən 39 başlıca amil olmuşdur ki, bunların təsiri altında meymunun beyni tədricən insan beyninə çevrilmişdir; bu bcyin meymun beynino nə qədər bənzəsə də, böyüklüyü və mükomməlliyi cəhətdən ondan olduqca üstündür. Beynin daha da inkişaf etməsi ilə yanaşı onun 9D yaxm alətləri - hiss orqanları daha da inkişaf etmişdir. Nitqin tod-ricon inkişafı eşitmə orqanımn müvafıq surətdo təkmilləşməsi ilə müşayiət edildiyi kimi, ümumiyyotlə beynin də inkişafı, bütövlük-do bütün hisslərin təkmilləşməsi ilə müşayiət edilmişdir. Qartal insandan xeyli uzaq körür, lakin insan gözü şeylərdə qartal gözündən daha çox əlamətləri ayırd edir. İtin iy hissi insanınkından xeyli iti-dir, lakin it, insan üçün müxtəlif şeylərin müəyyən əlamətləri olan iylərin yüzdə birini də forqləndiro bilmir. Meymunun ən kobud, ən ibtidai formada güclə malik olduğu lamisə hissi isə ancaq insan oli-nin öz inkişafi ilə birlikdə, omək sayəsində əmolə gəlmişdir.» Əmok insanın ontogenctik (yunanca - ontos - fərd, genesis -doğulma, mənşə, yəni fordin inkişafı deməkdir) inkişafının həlledi-ci amilidir. Bu, birinci növbədə, əməyin özününün mahiyyəti ilə bağlıdır. Əmək prosesində iki mühüm cəhoti fərqləndirmək lazımdır. İnsan, bir tərofdon, əmək subyekti kimi çıxış ederək təbiətə təsir göstərir. K. Marks göstərirdi ki, «əmək hər şeydon ovvəl insanla təbiət arasında baş verən bir proscsdir, insanın öz fəaliyyoti sayəsində özü ilə təbiət arasındakı maddəlor mübadiləsində vasitəçi olduğu, bu mübadiloni tənzim ctdiyi və onu nəzarət altmda saxladığı bir prosesdir. İnsan özü təbiot maddəsino bir təbiət qüvvəsi kimi qarşı durur. İnsan təbiət maddosini öz yaşayışına yararlı olan bir formada mənimsəmək üçun öz bodənino mənsub olan təbii Cjüvvəlori: əl və ayaqlannı, başını vo barmaqlarını hərəkotə gətirir. İnsan bu ho-rəkət vasitəsi ilo xarici təbiotə təsir etməklə və onu dəyişdirməklə bərabər öz təbiotini də dəyişdirir. О öz təbiətində mürgüləməkdə olan qüvvələri inkişaf etdirir və bu qüvvolorin fəaliyyətini öz haki-miyyətinə tabe edir». Müasir psixologiyada bu prosesi ümumi şokildə subyckt-ob-yekt (S -O) münasiboti kimi təhlil edirlər. Lakin bununla yanaşı fundamental bir faktı xüsusi qcyd etmok lazımdır: əmok prosesi birgə fəaliyyətdir. Burada məsolə heç də hər hansı bir adamın omək proscsindo fıziki cohotdən inkişaf ctməsindən getmir və ge-də də bilməz. Hor bir adamın istonilon hərəkəti omək proscsindo 40 başqa adamı nəzərdə tutur. Əmək proscsi insanların qarşılıqh təsir prosesidir. Əmok prosesinin tohlili zamanı uzun müddot kifayot qodor diqqot yetirilməmiş bu mühüm cohoto müasir psixologiyada xüsusi əhəmiyyət verilir: О subyckt-subyekt (S-S) disturu ilə təhlil olunur. 6. Əşyavi fəaliyyətin ümumi quruluşu Müasir psixologiyamn anlayışlar sistemində fəaaliyyət kateqo-riyası mühüm yer tutur. Fəaliyyət dcdikdə insanın fəallığının özü-nəməxsus forması nəzərdə tutulur. Çox maraqlıdır ki, dilimizdə f о a 1 i у у ə t sözü elə f ə а 1 sözündən əmələ gəlmişdir. İnsanın fəallığı müxtəlif formalarda, mosələn, omək, təlim və ya oyun formalannda özünü göstərir. Biz fəallığın bütün bu fonna-İannı - omək, təlim və ya oyunun xüsusiyyotlərini foaliyyət termini ilə nəzərdən kcçirəcəyik. Bizi burada onlardan hor birinin xüsu-si cəhotləri deyil, ümumi cəhətləri maraqlandıracaqdır. Fəaliyyət genetik cəhətdən əvvelcə praktik fəaliyyət kimi for-malaşmışdır, onun əsasında isə tədricən nəzəri fəaliyyət təşəkkül etmişdir. Praktik foaliyyət oşyavi foaliyyotdir. «Oşyavi» sözünün psixologiyada dəqiq mənası vardır: praktik foaliyyət prosesində insan oşyalarla əməliyyat арапг, onları fəaliyyət prosesindo dəyişorək dork edir və xarici aləmi daha adckvat surətdə əks ctdirir. Belə fə-aliyyotə oşyavi foaliyyot deyilir. Psixologiya elmi fəaliyyətin hansı cəhətlərini öyronir? Fərdi fəaliyyətin, eləcə də birgə qrup (kollektiv) fəaliyyətinin psixoloji baxımdan özünəməxsus strukturu vardır. Buraya nələr daxildir? Onların qarşılıqlı əlaqəsi necədir? Fəaliyyətin struktur vahidləri песо əmələ gəlir? Psixi proseslor, hallar vo xassolərin formalaşma-sı ve inkişafında fəaliyyətin rolu nədən ibarətdir və s. Psixologiya elmi bu kimi mühüm məsələləri öyrənir. Başqa sözlə, psixologiya foaliyyətin subyektiv cəhətini və ya planını tədqiq edir; fəaliyyətin tədqiqi zamanı onu, birinci növbə-də, foaliyyətin motivləri, moqsədləri, bu prosesdə: sensor, persep-tiv, mnemik, iradi, emosional vo b. proseslərin, rolu funksiyaları, dinamikası maraqlandınr. İnsanın foallığı iki formada özünü göstorir: xarici (fıziki) vo da41 xili (psixi) foallıq. Bu baxımdan fəaliyyət insanın daxili (psixi) vo xarici (fiziki) foallığının vohdoti kimi özünü göstorir. Demeli, foa-liyyot insanm dork olunmuş moqsodi ilo tonzim edilon daxili (psixi) vo xarici (fiziki) fəallığıdır. Golin, indi bu torif əsasında fəaliyyətin strukturunu ümumi şokildə təsvir edok: İnsanda müoyyən bir motiv əməlo gəlir. Onu təmin ctmok üçün insan öz qarşısına moqsəd qoyur və məqsodo müvafiq olaraq müəyyən işlər görmoyə başlayır. İnsan öz məqsədini müoyyən bir konkrct şoraitdə həyata keçi-rir, şəraitdon asılı olaraq moqsodi hoyata keçirməyin üsullan mü-əyyon olunur: eyni bir iş konkret şəraitdən asılı olaraq miixtolif iisullarla icra cdilo bilor. Bir cohoti do aydınlaşdıraq: fəaliyyətin moqsodi birdən-birə oldo cdilmir: insan, acloton öz qarşısına qoyduğu ümumi moqsodi konkrctləşdirir, onlan aralıq moqsədlərə və ya cari moqsədlorə bö-liiı: aralıq moqsodlərin xarakterindon asılı olaraq eyni bir fəaliyyət miixtolif formalar kosb edir. İnsan bu zaman isin noticolorini onun moqsodi ilo müqayisə edir, qiymotlondirir vo nöqsanları aradan qaldinr. Biz insan foaliyyolinin hor bir növünü bu sxem osasinda tosvir edo bilorik. Golin fikrimizi konkretləşdirmək üçün fəaliyyotin tor-kib hissolori ilo ayn-aynliqda tanış olaq. Bu baxımdan aşağıdakıla-n qeyd edo bilorik: 1. Motiv-məqsəd foalivvotin özünəməxsus vektorunu əmə-lə gətirir, bu iso öz növbosində onun istiqamotini, cloco do sub-yektin fəaliyyət proscsindo göstərdiyi səyin dorocosini miioyyon cdir. Psixoloji tədqiqatlar (B. F. Lomov vo b.) göstorir ki, foaliyyot prosesindo formalaşan vo inkişaf edon psixi proses vo hallann bii-tiin sistemi bu vaktor vasitəsilo təşkil olunur. Motiv insani foaliyyoto tohrik edon amilloro aiddir. Onun osas funksiyasi da, birinci növbodo, bundan ibarotdir. Lakin psixoloji baxtmdan onun ohomiyyoti daha böyükdür; motivin əmolə golmo-si ilo foaliyyot özünəmexsus emosional boya kosb edir, insan foaliyyot prosesindo meydana cıxan cotinliklore do özünəmoxsus mii-nasibot bəsləməyo başlayır... Bu monada da motivsiz foaliyyot yoxdur vo ola da bilmoz. Lakin bir cəhət aydmdir: foaliyyotin konkret xarakteristikasi motivlo deyil, moqsodlo miioyyon olunur. Birtorofdon, eyni bir motiv miixtolif fəaliyyotlor vasitosilo hoyata 42 kecirilo bilor. Digor torofdon, eyni bir motiv zəminində müxtəlif moqsodlor formalaşa bilor vo oslindo do formalaşır. Bu о dcmok-dir ki, motiv bir növ «çoxvalentlidir». Eyni bir moqsodin miixtolif motivlərlə bağlı olması da mümkündür. Dörd adam təsəvvür edok. Onlann dördü do, tutaq ki, qarşısına eyni moqsod - televizorun an-tenasini diizoltmok moqsodi qoymuşdur. Golin, onlan bu işi gör-moyo tohrik edon motivlərə diqqət yetirək: onlardan birincisi özü-nün tələbatını təmin etmok istəyir, ikincisi başqa adamlara, məsə-lən, televizorda futbola baxacaq uşaqlanna sevinc bəxş etmoyə ça-lışır, üçüncüsü, dəfələrlə ondan antenanı tomir etməyi xahiş etmiş qonşudan canını qurtanrıaq üçün işo başlayır, dördüncüsü sadəcə olaraq öz qonşuluq borcunu yerino yetirir və s. Foaliyyotin motivi ilo moqsodi nisbətən sadə hallarda məz-mun etibarilə uyğun gəlir. Foaliyyot mürokkəbləşdikcə onlann da qarşılıqlı əlaqosinin xaraktcri doyişir. Bir sıra hallarda iso motiv məqsodo çevrilir. Moqsod hom pcrseptiv (qavrayış, surot, hom surət - təsəvvür, hom do müəyyən «məntiqi konstruksiya» (hökm vo oqli notice) sistcmi kimi meydana çıxa bilor. Insan foaliyyot prosesindo bütün əməliyyatları bu surətlər vo ya «konstruksiyalar» vasitosilo yerino yctirir. Bu monada da moqsod foaliyyot prosesindo operativ surot vo ya konstruksiyalar kimi çıxış edir. Foaliyyotin planlaşdırılması, qorar qobulu, cari infonnasiyalann işlənilməsi, noticələrin yoxlan-ması, işin toshihi - bunların hamısı operativ obraz vo ya konstruk-siya ilo bağlıdır. 2. Foaliyyotin şəraiti. Hor bir foaliyyot miioyyon bir obyektiv şəraitdə hoyata keçirilir. İnsan öz məqsədini şərait baxımından qiy-mətləndirorok, bir torofdon, foaliyyotin konkret vəzifolərini, digər tərəfdon, üsul və vasitolorini müəyyen cdir. Belo sadə halları to-sovvür etmək çətin deyil: bir halda divara böyük mix, başqa halda çox kiçik mix vumlmalıdır; bir halda mıxı tavana, başqa halda dö-şəməyo vunnaq lazımdır. Belo hallarda moqsodi dork etmək həlo azdır, hom do şəraiti düzgün qiymətləndirmək vo ona müvafiq olaraq səmərəli üsullar seçmək zoruridir. 3. Xarici və daxili foallıq. Xarici fəallıq iş və horəkotlər for-masında təzahür cdir. İş nədir? Bu suala cavab vermək üçün biz ye-nə do məqsəd anlayışına müraciət ctməliyik. Foaliyyotin bir ümu-mi moqsodi, bir do konkret moqsod vo ya vozifolori olur. Foaliyyotin iimumi moqsodini (Tutaq ki, fohlo yeni layiho iizro miioyyon bir 43 məhsul hazırlamalıdır.) A ilo ifadə edok. О, bu ümumi moqsodi özü üçün konkretləşdirir, daha doğrusu, A moqsodi əsasında qarşısına miixtolif məqsədlər qoyur, onlan a', a\ a\ a\ a s və sairə kimi ifado edok: a', tutaq ki, detalları yonmağı, a 2 onlara nişan vurmağı və s. nozərdo tutur. Foaliyyotin sado bir cari vozifəni həll etməyə yö-nolmiş bu cür nisbotən bitmiş elementi iş adlanır. Misalı xatırlayaq: A məqsodini hoyata kcçirmək üçün fohlo öz qarşısına 5 nisbəton sado konkret moqsod qoyur. (Ola bilor ki, iimumi moqsod beş yox, doqquz vo ya daha çox konkret moqsod şoklindo ifado olunsun.) Bu о dcmokdir ki, fohlo tosvir etdiyimiz foaliyyot çərçivosinde beş iş icra edir. Moqsod - işin morkozi tor-kib hissosidir. Onun bundan başqa daha iki torkib hissosi - motor (horoki) vo sensor (hissi) komponentləri vardır. İşin torkib hissolo-ri öz funksiyalarına göre bir-birindon fərqlonirlər - şəkil 14-do bu-nu aydın görmək olar.. , İşin torkib hissolori foaliyyet prosesindo mahiyyot ctibarilo ho-rokotler kimi tozahür edirlor. Nəzordən keçirdiyimiz funksiyalar onlann vasitosilo hoyata kcçirilir. Hərəkotlər özlərinin trayektoriyasma, icra müddətinə, gücüno, sürətino, tcmpinə, eləcə do bədənin hansı torəfındon icra olunma-sına görə birbirlərindon forqlənirlor. Lakin bununla belo, horokətlori müqayisəli tərzdə təhlil etsək, onların əsason üç ünsürdən («tutmaq». «yerini dəyişmək» və «buraxmaq») ibarət olduğunu gö-rərik. İş şəraitindən asılı olaraq bu ünsürlərdən hor biri özünəməx-sus psixofızioloji xarakteristika kəsb edir. Mosələn, adamlar stəka-nı bir cür, balıq akvariumunu başqa cür tuturlar vo s. Golin, indi bir mühüm cəhətə diqqət yctirək. İnsan müxtəlif iş və hərəkətlori icra cdərkon cisimlərlə əməliyyat aparır: detail yo-nur, xammalın yerini dəyişir, hazır məhsulu rəngləyir... başqa söz-lə, xarici aləmdəki cisimlərin fonnasını, vəziyyətini və ya xassəlo-rini dəyişir. Psixologiyada cisimlorin vəziyyətini və ya xassələri-ni doyişməyə yönəlmiş və horəkətlərə maddi (əşyavi) iş vo hərə-kotlər deyilir. Bos, daxili fəallıq nədir? О hansı xüsusiyyətlərlə xarici foallıq-dan fərqlonir? Bunu aydın tosəvvür etmək üçün foaliyyətdə təkcə idrak proseslərinin (bax şək. 1) rolıınıı aydınlaşdırmaq kifayətdir. Foaliyyotin planlaşdınlması, qərar qəbulu, cari informasiyaların iş-lənməsi, nəticənin yoxlanılması, işin təshihi - bunların hamısı idrak proscslərinin: yoni diqqotin, qavrayışın, hafızənin, təfəkkürün və s. fəaliyyəti ilə ayrılmaz surotdo bağlıdır; idrak prosesləri olma-dan foaliyyot mövcud dcyildir və mövcud ola da bilməz. İşin torkib hissolori Onlann funksiyaları Şokil 14. fşin torkib hissolori və funksiyaları. Problemin belə qoyuluşu böyük elmi-metodoloji əhəmiyyotə malik olan birməsələni aydınlasdırmaq imkanı verir. Belə ki, insa-nın xarici vo daxili fəallığı bir-birilə qarşılıqlı surotdo əlaqədardır. Hər hansı bir xarici iş və hərəkət daxili proseslorlə şərtlənir. Hor bir daxili proses iso nəinki sadoco olaraq xarici iş vo hərəkətlərdə təzahür edir, hom do onlann tosiri ilo dəyişilir. Qarşıya prinsipial sual çıxır: daxili proseslor xarici iş vo horo-kotlorin tosirilo песо dəyişir? Bu no deməkdir? Mosolonin miiasir psixologiya üçün elmimetodoloji ohomiyyoti do mohz bu suallann mahiyyəti ilo bağlıdır. Maddi (əşyavi) iş vo hərəkətlər birincidir, ozolidir. Hamiya yaxşı molum olan bir faktı xatırlayaq: daşın ağırlığını müəyyənləş-dinrıək üçün onu qaldırmaq lazımdır. Nə qədər bclə misallar gös-tormək olar? Şeylərin məntiqi belədir. Ən yeni psixoloji tədqiqatlar göstorir ki, foaliyyot prosesindo maddi (əşyavi) iş və hərəkətlər təkrar olunduqca möhkəmlənir və yeni psixoloji xüsusiyyətlər kəsb edirlor. Burada ən azı üç istiqa-mət miioyyon etmok olar: a) maddi iş və hərokətlor tədricon daxili perseptiv (qavrayış), mnemik (hafızə), fıkri (təfəkkür) və s. əmə45 liyyatlara çcvrilir; b) onlar avtomatlaşır vo foaliyyot prosesindo vərdişlər kimi çıxış edirlor; v) maddi iş vo horokotlor kommunika-tiv (inkilisco kommuncate - məlumat vermək, xobər çatdınnaq demokdir) ohomiyyot kosb edir, ifadoli horokotloro - mimika, panto-mimika, jestlər vo s.-yə çevrilirlər. Biz bunlardan hor birini ayrı-aynlıqda nəzərdən keçirəcoyik. Yuxarıdakı sualları aydınlaşdırmaq üçün birinci istiqamoti burada nisbətən ətraflı şərh etmoliyik. 4. Interiorizasiya vo eksteriorizasiya haqqinda. Əvvəlcə bir misal göstərək. Uşaqlarda say haqqinda tosəvvürlor песо əmələ gəlir? Onlara on ədəd çöp (və yaxud konfet vo s.) vcrilir. Uşaqlar çöplərlə saymağı öyrənirlər (çox vaxt bu məqsədlə bamıaqlardan da istifado olunur). Bir cəhotə diqqot edin. Bu zaman uşaqlar cisim lərlə - cöplə, eləco də konfct və ya barmaqla əmoliyyat aparır: buna görə do onlann çöplo və s. ilo apardığı say oməliyyatları m a d d i ( e ş y a v i ) ə m ə l i y y a t l a r d ı r . Uşaqlar saymağı песо öyrənirlor? Burada çoxlu variantlar mümkündür. Onlann biri belədir. Uşaga tutaq ki, anası bir konfet göstorib deyir: -bir. Uşaq tokrar edir. Ana dcyir: - mono bir konfet ver. Uşaq stolun üsründə olan konfetlordən birini götürüb anasına verir. Ana deyir: - düzdür. Ana uşaqdan soruşur: - barmağınla bir göstorə bilorsən-mi? Uşaq barmağını göstərir (əgər o, çaşırsa ana səhvi islah edir). Bu prosesdə konfetdən də, çöpdən də, başqa əşyalardan da istifado olunur. Bu qayda ilə uşaqlarda 2, 3 vo daha böyük roqomlor haqqinda təsəvvürlər yaradılır; ilk vaxtlar uşaq say əməliyyatını ancaq cisimlərlə - çöp, konfet. fındıq vo s. ilo apanr, tcztcz öz barmaq-lanndan istifado edir. Gah iki konfetin üstünə üç konfet golir, gah yeddi çöpdon üç çöp götürüb qardaşına vcrir... Bu əməliyyatlar davam etdikco, uşaqlarda tədricon ədədlor haqqinda tosovvürlor for-malaşmağa başlayır və günlorin bir günü o, hcç bir cisimdən - cop-don, konfetdən və s. istifado ctmədon fıkrindo saymağı, üstə gəl-moyi, çıxmağı vo s. öyrənir. Bu о deməkdir ki, uşaqda artıq odədlor haqqinda təsovvür-lər əmələ gelmişdir, yəni uşaqların cisimlor (çöp, konfct və s.) vasitosilo icra etdiyi say əmoliyyatları, psixoloji dildə desək, maddi əmoliyyatlar fıkri omoliyyatlara çevrilmişdir. Psixologiyada maddi (əşyavi) omoliyyatlann likri oməliyyatla-га çevrilməsinə interiorizasiya deyilir. interiorizasiya latınca- interior sözündən əmələ gəlmişdir: monası daxili demokdir. «Daxili» 46 sözü təsvir etdiyimiz qanunauyğunluğun mahiyyətini dəqiq ifadə edir: maddi oməliyyatlar (çöplərlə saymaq) xarici, fıkri əməliyyat-lar (fıkrən saymaq) daxili əməliyyatlardır, deməli, burada söhbət xarici əməliyyatların daxili omoliyyatlara çevrilməsindən gcdir. Interiorizasiya termini do məhz bu cəhəti ifadə edir. interiorizasiya termini fransız psixoloqları (P. Jane, J. Piaje, A. Vallon vo b.) tərəfındən təklif olunmuş vo miixtolif materiallar osasında öyronilmişdir. Hal-hazırda interiorizasiya terminindon miixtolif psixoloji coroyanlarda gcniş istifado olunur. interiorizasiya geniş anlayışdır. Bizim tosvir etdiyimiz misal no qodor sado olsa da, onun mahiyyotini aydınlaşdırmağa imkan verir. Maddi omoliyyatlann daxili omoliyyatlara çevrilmosi mürəkkəb prosesdir. Onun bir çox qanunauyğuııluqları hələ kifayot qodor öy-ronilməmişdir. Lakin bir cəhət aydmdır: interiorizasiya prosesindo nitq həllcdici rol oynayır. Uşaq maddi omoliyyatlann icrasi prosesindo nitq vasitosilo bu sahodo bərqərar olmuş ictimai tocriiboni monimsoyir: başqa adamlar kimi fıkirləşməyi, mühakimə yürütmə-yi öyrənir. Psixoloqların (P. Y. Qalperin vo b.) tədqiqatları göstorir ki, fıkri əmoliyyatlar mərhələlorlə aşağıdakı kimi formalaşır: ov-volco əməliyyatın motivlori toşokkül cdir (1), ilk bələdloşmo sxe-mi yaranir (2), omoliyyatin maddi osasi omolo golir (3), sonra omo-liyyatlar nitq vasitosilo icra edilir (4), nəhayət, əməliyyat fikri plan-da icra olunmağa (5) başlayır. Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, xarici omoliyyatlar daxili omoliyyatlara çevrildikco, əşyavi foaliyyot zominindo psixika noşot cdir. Başqa sözlo, psixi olan əşyavi foaliyyotin intcriorizasiyasi no-tkosindo omolo golir, yoni psixi proseslor mahiyyot etibarilo maddi omoliyyatlann ideal plana kcçməsindon başqa bir şcy dcyildir. Bos, eksteriorizasiya no demokdir? Eksteriorizasiya latinca - exterior sözündən omolo gəlmişdir: monası xarici, zahiri demokdir. Burada «xarici» sözünün doqiq psixoloji mənası vardir. Mosolonin kökü ondan ibarotdir ki, xarici omoliyyatlar daxili omoliyyatlara vcvrilirlor, onlar iso öz növbosində yenidon xarici əməliyyatlarda tecossüm etmoyə başlayırlar. Bu prosesin ümumi sxemi belodir (şokil 15). Fikrimizi yeno də yuxarıdakı misal osasında aydınlaşdıraq: ar-tıq bizo molumdur ki, uşaq çöplorin vasitosilo fikron saymağı öyro-nir. Ona misal və ya mosələ verək: fıkri əməliyyatlardan istifado cdəcək vo məsəloni doftorində həll edocokdir. Bu о dcməkdir ki, Misal: Uşaq məsoləni həll edir Şəkil 15. interiorizasiya və eksteriorizasiya proseslərinin sxcmi formalaşmış fıkri əməliyyatlar yenidən uşağın təlim fəaliyyətində təzahür etməyə başlayır, yəni eksteriorizasiya olunur. İnsanın yaradıcılıq niyyətlərinin həyata keçirilməsi eksteriorizasiya prosesləri üçün səciyyəvidir. Eksteriorizasiya vo interiorizasiya prosesləri qarşılıqlı əlaqədədir. Bunun da səbəbi aydındır: in-sanın oşyavi (xarici) foaliyyoti ilo daxili foaliyyoti qarşılıqlı voh-dotdodir. Onlar bir-birlərini qarşılıqlı surotdo şərtləndirirlor. Daxili foaliyyot formalaşdıqca, əşyavi (xarici) foaliyyot do yeni keyfıy-yətlər kosb edir. Əşyavi fəaliyyətdə hor bir psixi prosesin (qavra-yış, diqqət, hafızə, təfəkkür vo s.) öz funksiyası vardir. 5. Vərdişlər vo bacanqlar haqqinda. Eksteriorizasiya proses-ləri vərdişlər vo bacanqlar vasitosilo hoyata keçirilir. Hor bir foaliyyot müntozəm surotdo icra edildikco, onun torki-bino daxil olan bəzi hərəkətlər qismən avtomatlaşır, yəni şüurun xüsusi nəzarəti olmadan icra edilir. Foaliyyot prosesindo qismən avtomatlaşan belə hərəkətlərə vərdişlər deyilir. Savadlı adamın ya-zı yazması, oxuması, yaxud təcrübəli şoferin maşını idarə etməsi, rəssamın cismin həcmini rəng vasitosilo rosmdə vcrməsi və s. vərdişlərə misal ola bilər. Foaliyyot prosesindo moqsədin hoyata kcçirilməsi vordişlərin səviyyəsindon bilavasitə asılıdır. İnsan yeni şəraitdə də həmişə özünün vərdişlərindən istifado cdir. Yeni şəraitdo qarşıya qoyulmuş ınəqsədo müvafiq olaraq iş üsullannın seçilməsi vo həyata keçirilməsi üçün mövcud bilik və vərdişlərdən istifado olunması bacarıq adlanır. 6. Foaliyyotin nəticəsi. Foaliyyotin öz məntiqi vər: onun konkret nəticəsi olmalıdır. Nəticə isə birdən-birə alınmır. Burada psixoloji baxımdan maraqlı cəhət ondan ibarətdir ki, insanlar foaliyyotin noticosini işi görüb qurtarandan sonra deyil foaliyyot pro-sesinin gedişində qiymətlondirirlər. Bu, hər şeydən əvvəl, onunla bağlıdır ki, insan foaliyyotin noticosini qabaqcadan görə bilir. Psixologiyada buna antisipasi-ya (latınca - anticipo - irəlicədən görmək demokdir) - deyilir. Foaliyyot prosesindo antisipasiya miixtolif səviyyələrdə özünü göstərir: о, horəkətlərin dəqiqliyini tomin edir, obyektlori dinamik şəkildo qavramaq, işləri qabaqcadan planlaşdırmaq imkanı verir. İşin nəticəsinin məqsəd baxımından qiymətləndirilməsi iso foaliyyotin səmərəsini şərtləndirən ən başlıca cəhətdir. Bu prosesi sxematik şəkildə belə təsvir etmok olar (şəkil 16). Bu zaman işçi məqsəddən çıxış edib A cismini hazırlama-ğa başlayır. Diqqət cdin. Proses məqsəddən nəticəyə doğru gcdir: —> işarəsi bunu göstərir. Golin, məqsədlə nəticə arasındakı əla-qəni düz əlaqə adlandıraq. A cismi tədricən hazırlanır: o, əvvəlcə, tutaq ki, a1 , sonra a2 , daha sonra a\ a 4 , a\ nəhayət, a 6 vo a7 forması kosb edir. Qarşıya sual çıxır: a' forması düzgün hazırlanmışdırmı? Bu sualın işçi üçün xü-susi əhəmiyyəti vardır: a' səviyyəsində həmin sualı həll etmədən a 2 , eləcə do buna müvafıq olaraq a3 vo ya a4 - keyfıyyotlə hazirlana bilmoz. O, bunun üçün no etmolidir? A cisminin hazirlanmasinin hor bir mərhələsində işçi alınan nəticəni ümumi moqsod baxımın-dan qiymotlonirmolidir. Bunu sxematik şəkildo belo ifado etmok olar (şokil 17). Bir cohoto diqqot edin: noticoni, tutaq ki, a'-in песо hazırlan-masim moqsod baxımından qiymotlondiririk. Proses noticodon məqsədə doğru gcdir: ğıdakıları qeyd etmok olar. 1. Ali psixi funksiyalar şüumn stmkturuna daxildir. Bu cəhəı öz oksini onda tapir ki, onlar ixtiyari, dorkolunan proseslor kimi meydana çıxır vo inkişaf edirlor. 2. Ali psixi funksiyalar ovvolco ümumi xarakter daşıyır, nisbo-ton sado hissi vo horoki prosesloro istinad edir. Onlar todricon av-tomatlaşmış oqli omoliyyatlara cevrilirlor. Onlann osasim tohlil vo torkib təşkil edir. Tohlil vo torkib öz-özlüyündə hor hansi bir ali psixi funksiyaya moxsus deyildir, onlar bütün ali psixi funksiyalann ümumi məxrocini toşkil edir. Ali psixi funksiyalardan hor birinin müvafiq sistcmdə yerindən asılı olaraq tohlil vo torkib özünə-məxsus xüsusiyyotlərlo tozahür edir. 3. Sistemli yanaşma ali psixi funksiyaları inkişafda nəzərdən keçiıməyi tələb edir. Bununla olaqodar olaraq miixtolif səbəb. amil vo şərtlərin rolunu vo nisbətini aydınlaşdırmaq, inkişaf edon sistemin bütövlüyiinü vo davamlılığını tomin edon daxili vo xarici so-boblori tohlil etmok zoruroti meydana çıxır. Burada sistem nozoriy-yosi baximindan on başlıca cəhət ondan ibarotdir ki, biitiin psixi proseslor kimi, hor hansi bir ali psixi funksiya hətta aynliqda belo öz-özünə inkişaf etmir, о, bütövlükdo sistemin inkişafı prosesino daxildir. Bundan başqa, xarici alomdon olan tosirlor do bir-birindon təcrid olunmuş şəkildə mövcud deyildir, biz həmişo bu vo ya digor dorocodo tosirlor sistemi ilo rastlaşınq. Ali psixi funksiyalann va-hid sistem kimi öyronılməsi, onlann tohlili prosesindo «sistem ya-radan amillorin» miioyyon cdilmosi zoruroti do buradan iroli golir. Bos, bu baxımdan L. S. Viqotskinin miioyyon ctdiyi «natural psixi proseslor» haqqinda no demok olar? Miiasir tosovvürlərə goro, insan psixikasının özü bütövlükdo sistemli xarakter daşıyır. Bu baximdan ali psixi funksiyalan vo natural psixi proscslori daha bo-yük sistemin -psixikanın yanm sistcmlori kimi nəzərdən keçiro bilorik. II F Ə S İ L PSİXOLOGİYANIN BİR ELM KİMİ XARAKTERİSTİKASI 1. Giizaran psixologiyasi vo elmi psixologiya İnsan başqa insanlar icorisindo homişə psixoloqdur. Başqa adamlann xüsusiyyətlorini, mosəlon, maraqlarını, temperament ti-pini vo ya xarakter olamotlorini nozoro almadan onlarla birlikdo iş-lomək, ünsiyyətdo olmaq vo yaşamaq oslindo cotin olur. Biz, ado-ton rast gəldiyimiz adamin ilk növbədə geyiminə vo görkominə goro onun xarakteri haqqinda fikirləşirik. Soma iso hor hansi adam haqqinda onun əlamətlərino göro mühakimə yürüdürük. Birini etibarli adam hesab edirik. Başqası haqqinda deyirik ki, ipinin iistiino odun yığılası adam deyildir. Uşaqlara hor hansi bir iş tapşıranda onlann biliyini, qabiliyyətini, bacanq vo vordişlorini nozoro alırıq vo s. Bu о demokdir ki, insanlar rast gəldiklori, ülfot bağladıqları adamlann davranış vo roftanni psixoloji cohotdon izah edirlor. Bu zaman onlann hamısı psixoloji biliklordon. amma giizoran psixolo-giyasma aid biliklordon istifado edirlor. Elmi psixologiya ilo yanaşı güzaran psixologiyasi da mövcud-dur. İnsanlarda öz həyat tocrübəsində, başqa adamlarla ünsiyyət şə-raitindo omolo gələn psixoloji biliklori elmi psixologiyaya deyil, güzaran psixologiyasina aid edirlor. Giizaran psixologiyasina aid biliklorin monboyini ictimai vo şoxsi təcrübə təşkil cdir. Həlo qodim zamanlardan başlayaraq bu biliklor nəsildən-nəsilo vcrilmiş miixtolif obrazlı ifadolordo, atalar sözlərində, bayatılarda, nağıllarda, dastanlarda vo s. do özünün oksini tapmışdır. Bizim hor binmiz bu biliklori otraf adamlardan, elo-co do şifahi xalq ədobiyyatı vasitosilo mənimsəyirik. İnsanın şoxsi tocrübosində həmiıı biliklor daha da dəqiqləşir, yeni mona çalarla-rı kosb edir. Giizaran psixologiyasina aid biliklor insanlann giindolik hoyatinda özünəmoxsus rol oynayır. Böyük hoyat tocriibosi olan, adam-ları yaxşı tanıyan «böyüklə-böyük, kiçiklo-kıçik kimi» roftar edon, hor kəsin dilini bilon müdrik adamları el icindo obos yero insan sor57 rafı (yəni psixoloq) adlandırmırlar. Giizaran psixologiyasina aid bi-liklordo biz hotta miiasir psixologiya üçün maraqli olan miioyyon faktlara rast golirik. Lakin onlann hamısı üçün bir cohot sociyyovi-dir: Giizaran psixologiyasinda faktlar ardıcıl şəkildə izah edilmir, siibut olunmur, ancaq bu vo ya digor formada qeyd edilir, bir çox hallarda iso onlar sadaco olaraq birtorofli xarakter daşıyırlar. Moso-lon, el içindo deyirlor ki, «təkrar biliyin, anasıdm>. Doğrudan da, biliklərin mənimsədilməsində təkrarın özünəməxsus rolu vardir. Giizaran psixologiyasinda bu fakt doqiq miioyyon olunmuşdur. Ancaq təkrarın növləri muxtolifdir. Onlardan hansi daha somorolidir? Tokran песо aparmaq lazimdir? Onun psixoloji şərtləri hansılardır? Giizaran psixologiyasi bu suallara cavab vero bilmir vo vero do bil-moz. Halbuki məktəbdə təlim prosesini səmərəli təşkil etmok üçün həmin sualları aydınlaşdınrıaq zəruridir. Böyük elmi-praktik ohomiyyoto malik olan bu vozifoni ancaq elmi psixologiya ycrino ye-tirir. Alim psixoloqlar təkrann təşkili məsələlərini öyrənmiş, onun miixtolif növlərini müqayisəli şəkildə tohlil etmiş, psixoloji şərtlə-rini aydınlaşdınmş və müəllimlərə faydalı elmi məsləhotlər ver-mişlər. Giizaran psixologiyasina aid biliklorin bir xüsusiyyətinə do diqqoti colb etmok lazimdir: onlar seyrçi-təsviri xarakter daşıyırlar. Yeno do misal göstərək. insanlar qodim zamanlardan miioyyon etmişlər ki, uşağı lap ki-çik yaşlarından torbiyo etmok lazimdir. «Ağacı yaş olanda oyorlor» - atalar sözünün psixoloji monasi mohz bundan ibarotdir. Bu fikir tamamilə doğrudur. Əgər bclədirsə, onda başqa bir sual meydana çıxır: ağacı no üçün yaş olanda oymok olar? Yuxanda qeyd edildi-yi kimi, giizaran psixologiyasina aid bilikloro osason bu suali izah etmok mümkün deyildir. Çünki homin biliklor scyrçi xarakter daşıyır, buna goro do miivafiq psixoloji faktlan izah etmir, ancaq cpi-zodik şəkildə tosvir edir. Bunu nozoro alaraq homin biliklori seyrci-tosviri biliklor adlandırırlar. Seyrçi-təsviri psixoloji biliklor soviyyosindo adamlar bozon müşahidə etdiklori faktlan bu vo ya digor dorocodo izah etmoyo çalışırlar. Lakin bu izahat yeno do psixoloji xarakter daşımır. Seyrçi-tosviri psixoloji biliklor soviyyosindo adamlar faktlan izah edondo belo, adətən başqa elmlərdon əxz edilmiş təsəvvürlorə is-tinad edirlor, buna goro do psixoloji faktın mahiyyətini aydınlaşdı-ra bilmirlər. Fikrimizi aydınlaşdınnaq iiçün yuxarıdakı sualı xatırlamaq kifayotdir: ağacı no üçün yaş olanda oymok lazimdir? Adam58 lar bu zaman faktın özündən (uşağın tərbiyəsi məsələlərindən) çı-xış edir, atalar sözünün montiqinə müvafıq olaraq suala toxminən belo cavab verirlər: yaş ağacı əyəndə sınmır, quru ağac isə sınır. Bu о demokdir ki, onlar miioyyon bir psixoloji fakti psixoloji təsəvvür-loro osason deyil, başqa elmlordon, bizim misalımızda, botanika-dan oxz olunmuş təsəvvürlər əsasında tosvir edirlor. Giizaran psixologiyasi insamn psixi hoyatina aid yalniz miioyyon faktlan ohato edir. İnsanın psixologiyasi iso mürəkkəb vo çox-cəhətlidir. Onun qanunauyğunluqlarını ancaq vo ancaq elmi-psixo-loji biliklor əsasında başa düşmək vo izah etmok olar. Elmi-psixoloji biliklor empirik vo nozori biliklor kimi özünü göstərir. Empirik psixoloji biliklor müşahidə vo eksperimcnt vasitosilo oldə edilən məlumatlara əsaslanır. Orta osrlordo bu biliklorin inkişafında fılosoflar, əxlaq nəzəriyyoçiləri, şairlər vo ədəbiy-yatçılar xüsusilə böyük rol oynamışdılar. Zaman öz işini görürdü. Başqa elm sahələrində, məsələn, fızika, kimya, fiziologiya vo s. də olduğu kimi psixologiyada da, ancaq psixologiya ilo məşğul olan adamlar meydana çıxırdı. Psixologiyada praktika üçün əhəmiyyot-li olan empirik qanunauyğunluqlar miioyyon olunurdu. Psixologi-yanin holl ctdiyi praktik vəzifələr tədricən gcnişlənirdi. Empirik biliklorin zominindo nozori biliklor formalaşırdı. Elmdo miixtolif izahedici sxemlər, modellər, tipoloji anlayışlar vo s. yaranırdı. Psi-xologiyanın anlayışlar aparatı inkişaf edirdi. Miiasir psixologiyada mohz nozori biliklor xüsusi ohomiyyot kosb edir. Empirik biliklordon forqli olaraq nozori psixologiya fraqmentar biliklərlə artiq kifayotlono bilmozdi, miiasir psixologiyada onlan sistem şəklində öyrənmək zoruroti meydana çıxmışdır. Psixi hadisələrin qanunauygunluqlan, ancaq bu soviyyodo miioyyon cdilo bilor. Empirik vo nozori-psixoloji biliklor bir-biri ilo iizvi surotdo olaqodardir. insan psixologiyasi haqqinda elmi, yoni obyektiv vo düzgün biliklor olmadan comiyyot inkişaf edo bilmoz. ictimai praktikanin miixtolif saholorindo (istehsalat, moktob, sohiyyo, horbi, idman vo s.) insan haqqinda bilikloro olan elmi-praktik tolobat elmi psixolo-giyamn omolo gəlməsi üçün şorait yaratmış vo onun inkişafında holledici rol oynamışdır. Bu elm песо omolo gəlmiş vo inkişaf ct-mişdir? 59 2. Psixologiya elminin təşokkülü tarixindən Psixologiya elminin inkişafını tarixi planda nəzərdən keçirsək, şərti surotdo onun iki mərhələsini forqləndirə bilorik: 1-ci morho-lo lap qədim zamanlardan başlayaraq XIX osrin 70 - 80-ci illorino qodor davam edir. 2-ci morholo iso (XIX osrin 70 - 80-ci illorindon miiasir dövrə qodor) psixologiyanın müstəqil elm kimi inkişaf mor-holosidir. Psixoloji biliklor, holo bizim eramızdan песо min il ovvol, qo-dim şərq ölkələrində təşəkkül ctmişdir. Onun inkişafı fəlsəfə və təbiotşünaslığın inkişafı ilə bağlı olmuşdur. Təsadüfı deyildir ki, lap əwoldən psixologiya elmi materializm vo idealizmin mübari-zosi meydanı olmuşdur. Ruh haqqinda problem psixologiyada kos-kin ideya toqquşmasmın morkozi problcmi idi. Hotta orta osrlordo universitet tolobolori ilk mühazirədə professorun mövqcyini qiymotlondirmok istodikdo deyirdilor: «Bizo ruh haqqinda danışın». İstər birinci morholədə, istorso do ikinci morholodo psixologiya öziiniin başlıca nailiyyotlərinə göro materializmə borcludur. XVII - XIX əsrlordo fəlsofonin və təbiətşünaslığın nailiyyət-lori zəminində psixologiya elmi dünyanın miixtolif ölkələrində xü-susilə Rusiyada, Almaniyada Fransada, İngiltorədə və Amerikada özünəməxsus şokildo inkişaf etməyə başladı. Bu, hor şcydən ovvol, homin ölkolorin iqtisadi-sosial inkişaf soviyyosi ilə bağlıdır. Azərbaycanda ilk psixoloji təsəvvürlərin toşəkkülü xalqın qə-dim adətənənə, morasim və ayinləri, əyləncə və oyunları ilə bağ-lı olmuşdur. Ailə vo məişət (toy, yas vo s.) mərasimlərində küt-ləvi psixoloji hadisolorin maraqlı xaraktcristikalarına təsadüf edilır. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı da bu baxımdan diqqoti cəlb edir. Keçəl, küpogiron qarı, kosa obrazlan uzun müddət hom də xalqın miioyyon sosial etalon və stereotiplorini ifado etmişdir. Azorbaycan lətifələrində xalqm miixtolif sosial hadisolər haqqın-dakı ictimai rəyi özünün parlaq ifadəsini tapmışdır. Molla Nosrəd-din, Bəhlul Danondə el-oba icorisindo, «insan sərrafı» kimi məşhurlaşmışdılar. Onlar песо deyərlər, əsl praktik psixoloq idilər. Ay-rı-ayn adamlara müəyyən ioqoblərin verilməsi do psixoloji baxım-dan son dorocə maraqlı hadisələrdir. Azorbaycan nağıllan vo das-tanlarında miixtolif psixoloji hadisəlor geniş tosvir olunmuşdur. Vəzir, vəkil və başqa obrazlar, ogər müasir terminlərlo desək, xal60 qın referent qruplar haqqinda təsəvvürlərini ətraflı xarakterizə etmok imkanı vcrir. Hələ е. ə. II - I minilliklərdə «Avesta»da ruh və psixi hadisə-lor haqqinda miixtolif məzmunlu təsəvvür və ideyalar öz əksini lapmışdır. Azorbaycan xalq ədəbiyyatınm on qədim yazılı abidəsi «Kitabi-Dədo Qorqud»da insanın miixtolif emosional halətləri tosvir edilmiş, davranış normalarında özünü büruzə veron xəyanət, həsod, qorxaqlıq, fərarilik kimi mənfı sifotlər tonqid edilmişdir. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanı insanların qarşılıqlı münasibət-İMinin psixoloji təhlili baxımından diqtəli xüsusilə cəlb edir. Dədə Qorqud qonağa hörmət ctmoyən tonbəl qadınları pisləyir, yaxşı qa-dınları tərifloyirdi. Qazan xan oğlunun öz yoldaşlarını vuruşma meydanında qoyub qaçdığını güman ctdikdo ona ağır coza verməyi qorara alır və s. Qadının başqa adama, məsələn, qonağa münasibətə görə səciyyoləndirilməsi Azorbaycan ictimai fıkir tarixində psixoloji xa-rakteristikanın ilk nümunələri kimi qiymətlidir. Qazan xanın qəra-п da diqqoti mohz, bu baxımdan colb edir. O, miioyyon sosial-psi-xoloji motivlorin qorar qobulu prosesindo böyük ohəmiyyətə malik oldıığunu göstərən maraqlı faktdır. «Kitabi-Dodə Qorqud» noinki tayfadaxili vo tayfalararasi miinasibotlorin psixoloji tohlili, hom do miixtolif sosial-psixoloji feno-menlorin, xiisusilo, stress şəraitindo qrup üzvləri arasinda miinasibotlorin tosviri baxinundan da ohomiyyotlidir. Düşmənlər Qazan xanın arvadi Burla xatunu qofloton osir alir-lai■. Onlar Qazan xanın şorəfinə toxunmaq üçün bundan istifado etmok istoyirlor. Lakin Burla xatun paltanm dəyişib qızların içindo gizlondiyi üçiin düşmənlər onu tanıya bilmirlor. Düşmənlər апаш miioyyon etmok üçün onun gözü qarşısında oğlu Uruzu dara çək-mok vo ətindən qovurub qizlara yedirtmok istoyirlor. Lakin ana ogulun tokid ilo bu ağır iztiraba tab gotirir. Uruz anasma deyir: «Sa-qin ana, mənim üstümə gəlməyəsən. Monim üçün ağlamayasan. Qoy məni çəngələ vursunlar, qoy ətimdən çəksinlor, qara qovurma ctsinlər, qırx bəy qızının önüno aparsınlar. Onlar bir yeyəndə, son ıki ye. Taki soni düşmonlor bilmosinlər, tanımasınlar». Burla xatun və onu əhatə ctmiş nəcib qızlar qadın ləyaqotini, ba ləyaqətini hər şcydən üstün tuturlar. XI əsrdən başlayaraq Azorbaycanda psixoloji ideyalar fəlsəfı 61 traktat ve bədii ədəbiyyat nümunolorindo daha gcniş sıırətdə öz əksini tapır. Azərbaycanda psixoloji idcyaların inkişafında Bəhmənyar, Xa-qani Şirvani, Nizami Gəncəvi, Nəsrəddin Tusi, İmadəddin Nəsimi, Mohəmmod Füzuli, Abbasquluağa Bakıxanov, Mirzo Fətoli Axun-dov, Üzeyir Hacıbəyov, Hüseyn Cavid, Cəfər Cabbarlı kimi gör-kəmli ictimai-elmi fikir nümayəndələrinin, mütəfəkkir şair və ya-zıçıların böyük xidməti olmuşdur. Bəhmonyann zəngin fəlsofi irsində maraqlı psixoloji ideyalara rast gəlinir. O. iikri «insan zchninin hərokəti» adlandırmış, idrakda hissi və rasional anların əlaqəsini, tofəkkür formalarının (məfhum. hökm və istidlalın) psixoloji mahiyyətini geniş şərh etmiş, insan fikrinin nəticədən sobəbə doğru hərokətinə diqqot yetirmişdir. Xaqani ünsiyyət prosesindo mühüm rol oynayan doğruçuluq, tovazökarlıq, işgüzarlıq, mordlik kimi psixoloji keyfiyyətloro bö-yük əhəmiyyət verirdi. Dövrün elmi biliklərini bədii yaradıcılığında sintez edon dahi Nizaminin bədii əsərlorində çox zənkin, orijinal psixoloji idcyalar öz oksini tapmışdır. Nizami ruhla bədənin vəhdətini qeyd etmiş, in-sanın daxili aləminə dərindən nüfuz edərək əsərlərində dəqiq psixoloji təsvirlər vermis, mühitin təsirilə şəxsiyyətdə baş verən psixoloji dəyişiklikləri, onun yeniloşməsi, ehtirasın, dərin məhəbbət hissinin insanı özgələşdinnəsi, mümarisələr vasitosilo şoxsiyyətin öz qabiliyyətlərini inkişaf etdirməsi vo s. kimi psixoloji problcmlə-rə toxunmuşdur. Nizami əsorlərindo təlqin vo hipnoz haqqinda fıkir söyləyir, gözdoymo haqqinda xalq etiqadı ilə razılaşır. Onun etnopsixologi-ya və hərbi psixologiyaya dair Fıkirləri də maraqlıdır. O, sosial norma və stereotiplərin, adət vo ənonələrin şəxsiyyətin, şəxsiyyətlər və qruplararası miinasibotlorin formalaşmasında mühüm rol oyna-dığını məharətlə göstərmiş, insanların psixi fəaliyyətlərini rənglər vasitosilo xarakterizə etmişdir. Nizaminin fıkrinco, məqsəd aydın-lığı, ordunun mənəvi psixoloji birliyi, öz qüvvolərinə inam və düş-mənə nifrət - qələbəni təmin edən əsas amillərdir. Musiqi - döyüş-çülərin mübariz əhvalına qüvvətli təsir edən vasitələrdəndir. «Yed-di gözəl» poemasında ədalotli hökmdar ideyası hom do sosial psixoloji səpkidə həll olunur. Böyiik mütəfokkirin əsərlərində insan münasibətlərinin ətraflı sosial-psixoloji təhlili verilmişdir. Homin 62 ıdeyalar sonrakı dövrlərdə Azərbaycanda psixoloji fıkrin inkişafma böyük təsir göstərmişdir. XII - XVI əsrlordo, xüsusən Nəsrəddin Tusi, Nəsimi, Füzuli yaradıcılığında psixoloji ideyalar daha qabarıq surotdo özünü gös-tormiş, «Əxlaqi Nasiri», «АНсопаЬ insanların xarakteri və keyfıy-yotlori» (N. Tusi), «Mətləül-etiqad», «Həqiqətüs-süəda», «Hədisi-orboin» (Füzuli) kimi xüsusi fəlsəfi-psixoloji traktatlar yazılmışdır. N. Tusi psixologiyanı - nəfs elmini təbiət elmləri sırasma daxil etmiş, əsas psixoloji anlayışların mahiyyətini açmış, «nəfs» an-layışı altında ruh, psixika, mənəviyyat, ağıl, şüur və idrakı başa düşmüş; insan kamilliyi üçün fıkir, əql, şüur və iradənin ahəngdar-lığını zəruri saymışdır. O, insan xaraktcrinin iradi və ixtiyari aşıla-ma (tərbiyovi tosirlor) yolu ilo dəyişildiyini qəbul edirdi. İmadəddin Nosimi şoxsiyyətin mənəvi azadlığının carçısı kimi ııısanı, onun yaradıcı dühasını torənnüm ctmişdir. O, yaradıcılığının ilk dövrlərində sufızm mövqeyində dayanmış, sonralar isə ömrü-nün axınna kimi hürufızmin osas ideoloqlarından biri olaraq qal-mışdır. Nosiminin nöqtcyi-nəzərincə, insan mürokkob struktura malik, hom genetik, hom do sosial cəhətdon şərtlənmiş dərin fərdiyyəti olan şüurlu varlıqdır. Onun fıkrincə, bu amillər insanın davranışını sortləndirir, lakin şoxsiyyətin formalaşmasında üstün mövqcyi ho-yatda qazanılan keyfıyyətlər toşkil cdir. Horn do belo insani keyfiy-\ Btlərin təşəkkülü daha çox tərbiyə və özünütərbiyədən asılıdır. O, nisan münasibətlərinin tohlilinə do bu cəhotdon yanaşırdı. Nosimi 'hvot, qəzob, həsəd, tokəbbür, təəllüq, hərislik və s. kimi insanı alçaldan hisslərdən uzaq olmağı xüsusi olaraq qeyd edirdi. Böyük Azorbaycan şairi M. Füzulinin ölmoz «Leyli vo Moc-nun» poemasında məcnunluq psixoloji fenomen kimi soslənir. Ley-linin şam, pərvano, bulud, səba, Məcnunun isə ceyran, göyərçin, dağ ilo söhbətləri dünya ədəbiyyatmda psixoloji təhlilin, yəni tən-halıq halətinin psixoloji təzahürlərinin adekvat surotdo əks ctdirilməsinin parlaq niimunələridir. Füzuli kütləvi psixoloji hadisələrə böyük əhəmiyyət verirdi. Bu baxımdan xüsusilə «Leyli vo Моспип» pocmasında qrupdaxili telqin hallarının təsviri diqqoti cəlb etmoyə bilməz. Lakin M. Fü-/ııli belo hesab edirdi ki, qrupdaxili təlqinin soviyyosi bilavasitə çöxsiyyotin əqli və iradi kcyfıyyətləri, motivlor sistcmi, emosional halotlorinin xarakteri vo s. ilə bağlıdır. 63 Leylinin atası asanlıqla sözbaz adamlann tosiri altına düşür, cl-çilərə rədd cavabı verir: Мөспип, deyə ton edir xəlayiq, Mecnuna monim qlzılfl no layiq? Halbuki qızlar Leylini eylendinnək istərkən, öz məqsədlərino nail ola bilmirlər, Dahi şair bu halotlori psixoloq qüdrəti ilə təsvir cdir: qızlar şadlıq əlaməti olaraq əllərino hona qoyanda Leyli də öz kədorini bildirmək üçün əllərini qanlı göz yaşları ilə boyayırdı; qız-lar bəzək üçün sapa mirvari çəkəndo Leyli də göz yaşlanndan bo-doninə gövhorlər düzərdi... Azorbaycanda psixoloji fıkrin inkişafında XIX əsrin yazıçı vo mütəfəkkirlori daha mühüm rol oynamışdır. Psixi hadisələr haqqinda mülahizolor materialist nəzəriyyoyə, xüsuson təbiətşünaslığın inkişafına istinad etmişdir. A. Bakıxanovıın «Nosihotnamə» və «Tohzibü-oxlaq» əsorlo-rindo müxtəlif etik problemlor müoyyən psixoloji kontekstdə təhlil olunmıışdur. Onun «mənəviyyat folsofosi» adlandırdığı etika və tərbiyo nəzəriyyəsində maraqlı psixoloji hadisələrə toxunulmuş, təlim və tərbiyonin kömoyi ilə insanın əxlaq və mənəviyyatını məqsədəuyğun surotdo dəyişdinnəyin mümkünlüyü ideyası əsaslandırılmışdır. Homin ideya M. F. Axundovun əsərlərindo daha ba-riz şəkildo özünü bümzə vermişdir. Böyük yazıçı-mütofəkkir Mirzə Fətəli Axundovıın əsorləri, xüsusilə «Hindistan şahzadosi Kəmalüddövlonin öz dostu İran şah-zadosi Cəlalüddövləyo yazdığı üç moktub və Celalüddövlənin ona göndərdiyi cavab» adlı məşhur fəlsəfi-siyasi, elmi-tənqidi əsori Azorbaycanda psixoloji fıkrin inkişafını öyronmok üçiin xüsıısi ohomiyyoto malikdir. M. F. Axundova görə ruh «cismin müstoziyyatındadır və cisim ilo qaimdir», ruh bədonin ayrılmaz xassəsidir vo müstoqil yaşaya bilmoz, varlığın dərk edilməsi mürəkkob proscsdir, idrakda insan əqli əsas götürülməlidir. Tolqinin, şayəilorin psixologiyasi, bir sıra başqa külləvi psixoloji hadisələr barodə M. F. Axundovun əsərlə-rində maraqlı mülahizolor vardır. Psixoloji idcyalann zənginliyi baxımından M. F. Axundovun bodii əsərləri do böyük maraq doğurur. S.Ə.Şirvani, M.Ə.Sabir, C. Məmmədquluzadə, H.Zərdabi, Ə.Haqverdiyev, Ü.Hacıbəyov kimi görkomli mütofəkkirlərin osor-lərində də psixologiyanın miixtolif problemlərinə aid maraqlı mülahizələr vardır. Bu, daha cox homin sonotkarlann maarifçilik ide-yası, insan psixologiyasını dəyişdirmək, onu yeniləşdirmək, döv-rün tələbləri səviyyəsinə qaldırmaq meyli ilə bağlı olmuşdur. Xü-susən do M. Ə. Sabirin əsərlərində ауп-ауп qrupların, milli xüsu-siyyətlorin sosial-psixoloji baxımdan xarakteristikası diqqoti cəlb cdir. Xüsusən də «Molla Nosrəddin» jurnahnda miixtolif sosial qrupların, cləcə də ayn-ayrı xalqların etnik-psixoloji xüsusiyyətlə-ri geniş planda əks etdirilmişdir. XIX osrin sonu - XX əsrin əvvəllərində mütərəqqi rus peda-qoq vo psixoloqlarının əsərlori vasitosilo psixoloji biliklor Azorbaycan maarifçiləri arasında geniş yayılmışdır. Azorbaycan peda-qoqlarının əsərlərində yaş vo pedaqoji psixologiya məsələlərinə daha geniş yer verilsə do, onlar psixoloji səpkidə də maraqlı idi. Bu haqda aydın təsəvvür əldə ctmək üçün təkcə görkəmli Azorbaycan pedaqoqu Məhəmməd Tağı Sidqinin «Nümuneyi-əxlaq» osərini xatırlamaq kifayətdir. M. Т. Sidqinin həcmcə on böyük vo maraqlı əsərlərindən olan «Nümuneyioxlaq» 1894 - 1896-cı illərdə Naxçıvanda «ТəгЫуə məktəbinin şagirdləri üçün» onlara «gözəl əxlaqi sifətlər torbiyə ctdirmək vo imla yazdırmaq məqsədilə» tərtib edilmişdir. Dərslik-də «fəhm və zəkavətli», «diqqətli», «qeyrətli və çahşqan», «ədəb-li və tərbiyəli», «səbrli», «doğruçu», «zirok və huşyar», «nəfsi sə-lamət», «təmkinli», «səxavətli», «gülərüzlü», «qəlbi saf», «cosur və ürəkli», «qısqanc», «ata-anasını və müəllimini sevən uşaq» və s. kimi miixtolif uşaq tipləri təsvir edilmişdir. Klassik ədəbiyyatımız yalnız bədii təfəkkürün məhsulu, tə-cəssümii hesab edilə bilmoz. Həmin ədobiyyat bodii vo elmi təfək-kürün vəhdoti nəticəsində yaranaraq dövrün elmi fıkir və ideya-larını da özündə əks etdirir. Bu baxımdan klassik irsimiz psixoloji fikir və ideyaların da zongin mənbəyidir. Onları araşdırmaq, homin ideyaların inkişaf meyllərini aşkar etmək yalnız tarixi əhəmiy-yətə malik məsələ hesab edilə bilməz. Bu, nəinki bu günü başa düşmək və düzgün qiymətləndirmək, hom do onu daha əlverişli surotdo təşkil etmək cəhətdən faydalıdır. Psixologiya elmi öz tarixinin birinci mərhələsində fəlsəfənin bir sahəsi kimi inkişaf edirdi. Müxtəlif ictimai formasiyaları əhatə edən bu mərhələdo psixologiya elminin inkişafında təbiətşünaslıq elmləri də müəyyən rol oynamışdır. Lakin bununla belo birinci mərhələdə psixologiya elmi, hətta təbiətşünaslıqla bağlı ideyaları da fəlsəfi baxımdan mənalandırır vo tohlil edirdi. Birinci mərhəlo-də onun osas üsulu özürrümüşahidə və müşahidədən ibarət idi. Psixologiya elmi oslindo təsviri xarakter daşıyırdı. XIX osrin ortalarında psixologiya elmi bir sıra nailiyyotlor ol-do etdi. Onlardan on başlıcası iso bundan ibarot idi ki, homin dövrdən eksperimental üsullar tədricən psixologiya elmino niifuz edirdi. 1879-cu ildo iso Leypsiq şohərində Vilhelm Vundt məşhur eksperimental psixologiya laboratoriyasını yaratdı. Əslində Vundtun laboratoriyasi psixologiya tarixində üçüncü laboratoriya idi. Lakin birinci iki laboratoriya diqqoti colb etməmiş vo psixologiya elminin inkişafında əsaslı rol oynamışdır. Vundtun laboratoriyasi iso qisa miiddot orzindo noinki Almaniyada, hom do bütün dünyada psixologiya elminin inkişafına böyük təsir göstərdi. О bir növ dünya psixologiyasının Məkkosino çcvrildi: psixoloqlar miixtolif ölkələrdən Leypsiq şəhərino axışıb golir, Vundtun laboratoriyasi ilə tanış olur və öz ölkolorindo onun timsalında eksperimental laboratoriyalar yaradırdılar. Bir qədərdon sonra Vundtun laboratoriyasi osasında dünyada ilk Eksperimental Psixologiya İnstitutu təş-kil olundu. Bcloliklo, psixologiya eksperimental elmə çevrilməklə yanaşı, müstəqil bir elm kimi inkişaf etməyə başladı. 1885-ci ildo Parij şəhorində psixoloqların I Beynolxalq Konqrcsi keçirildi. Konqrcsdo on böyuk nümayəndə Rusiya psixo-loqlannin niimayondosi idi. Rusiyada ilk eksperimental psixologiya laboratoriyasi V. M. Bexterov torofindon 1886-ci ildo Kazan şəhərində təşkil olunmuş-dur. Bundan sonra Rusiyamn miixtolif şohorlərində do belo laboratoriyalar foaliyyətə başladı. 1912-ci ildo Moskva Universitetinin nozdindo Eksperimental Psixologiya institutu onun üçün xüsusi tikilmiş yeni binada işo baş-ladı. Özünün iş şəraitinə vo avadanlığına görə Eksperimental Psixologiya institutu dünyada on yaxşı institut hesab olunurdu. Azorbaycanda ilk psixologiya laboratoriyasi 1926-ci ildo F. Ə. İbrahimbəyli torofindon yaradılmışdır. Lakin bu yaxşı başlanğıc rcpressiya illərində heçə endirildi. Yalnız Böyük Vətən müharibəsindon sonra, yoni XX əsrin 50-ci il-lərində orta moktəblərdə psixologiyanın tədrisinə başlanması ilə olaqodar olaraq rcspublikanın əsas ali məktəblərində psixologiya 66 şöbələri (ADU, APİ) təşkil olunur. Bu cəhət psixologiya üzrə elmi kadrların hazırlanmasına da mühüm təkan oldu. Əsrin 60-cı illori-nə qodər onlarla mütəxəssis namizədlik dissertasiyası müdafiə edərək psixologiya üzrə elmi doroco aldı. Bununla bərabor, əsrin 60 - 70-ci illorindo psixologiya üzro ana dilində dorslik vo dərs və-saitləri yazılıb çap olundu. Bu sahədə xüsusən do M.C. Məhərrə-mov, F.Ə.İbrahimbəyov, Ş.S.Ağayev, Ə.S.Bayramov, Z.M.Mehdizadə, Ə.Ə.Əlizadə, M.Ə.Həmzəyev, Ə.Ə.Qədirov və başqalarının xidmətləri böyük olmuşdur. Həmin dövrlərdə psixologiya elminin ayrı-ayrı problemlorinə dair monoqrafiyaların nəşr edilmosi do diqqoti cəlb edir. Elə bunun noticəsi olaraq 60 - 70-ci illərdə, elocə də sonrakı dövrlordə res-publikada psixologiya üzrə elmlər doktorlarının sayı artmağa baş-ladı (Ş.S.Ağayev, Ə.S.Bayramov, M.Ə.Həmzəyev, Ə.Ə.Əlizadə, Ə.M.Qodirov, M.S.Nəcofov, Q.E. Əzimov, Ə.T.Baxşəliyev, S.İ.Seyidov, B.H.Əliyev və b.). Psixologiya elminin inkişafı üçün Bakı Dövlət Univcrsiteti nozdindo sosial elmlor vo psixologiya (1991) fakültəsinin təşkili də mühüm rol oynamışdır. Həmin fakültənin psixologiya şöbəsini bi-tirən onlarla gone mütəxəssis ciddi elmi-tədqiqat işi aparmış və respublikamızda psixologiya elminin inkişafına yaxından köməklik göstonnişlər. Əlbəttə, bütün bu müvəffəqiyyətlərlə yanaşı respublikada psixologiya elminin miiasir səviyyədə inkişaf etdirilməsi üçün hələ çox işlər görülməlidir. Bunun üçün ilk növbədə elmi-tədqiqat psixologiya labaratoriyalarının yaradılmasına, onlann yüksək ixtisaslı elmi kadrlarla, müasir cihazlarla təmin edilməsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. 3. XX əsr psixologiyasının əsas cərəyanları haqqinda XX əsrdə psixologiyada bir sıra corəyanlar əmələ gəldi. Frey-dizm, bihcviorizm cərəyanları onlann icorisindo xüsusi yer tutur. Freydizm cərəyanı XIX osrin sonu - XX əsrin əvvəllərində əmələ gəlmişdir; Qərb ölkələrində qısa müddət ərzindo incəsənə-tə, ədəbiyyata, insanla bağlı müxtəlif clm sahələrinə, xüsusilə tə-babət, antropologiya, sosiologiya, mədəniyyət tarixinə, pcdaqogika və s.-yə gcniş nüfuz etmişdir. Onun banisi Avstriya psixiatrı vo psixoloqu Ziqmund Freyddir. (1856 - 1939). Freydin adı ilə cərəyan Freydizm adlanır. Freydin özü isə onu «psixoanaliz» adlandınrdı. Freyd əvvəlcə praktik həkim-nevropotoloq və psixiatr kimi fo-aliyyətə başlamış, bir sıra maraqlı faktlar müəyyən etmiş, indi do psixologiyada gcniş işlənən miixtolif anlayışlar vo tenninlori (mo-sələn, frustrasiya, idcntifikasiya vo s.) işləmişdir. Freydo goro, insan davranışı ictimai inkişaf qanunlan ilo deyil, irrasional (latınca - irrationalis ağılla idaro olunmayan demokdir), şüursuz psixi qiivvolor torofindon idaro olunur. İnsan guya öz mii-hiti ilo həmişə gizli müharibə voziyyotindo olur. İntellekt - bu toh-təlşüuru qüvvələri, instinktiv meylləri başqalarından gizlətmək üçün aparatdır. İnsanın bütün hərəkətlərini, bütün tarixi vo ictimai hadisələri Frcyd şüursuz meyllərin, hər şeydən ovvol, seksual meyllərin təzahürü kimi tohlil edirdi. Freydin fikrincə, insanın ruhi hoyatının hərəkətverici qüvvəsi seksual (cinsi) başlanğıcdan - libidodan ibarətdir. Scksual osasda davranışda qəribə cəhətlərin əmələ golməsi haqqinda fıkirlor nev-rologiyada holo Freyddən ovvəl məlum idi. Freyd Parisdo moşhur fransız nevroloqu Şarkonun laboratoriyasında işlərkən tanış olduğu bu faktlara xüsusi əhəmiyyət verməyə və onları əsaslı surotdo öy-rənməyə başladı. O, əvvəlcə nevrozda cinsi mcyllərin rolunu fızioloji amillərlə izah edirdi. Lakin sonralar psixoanaliz tirixinə Anna adı ilo daxil olmuş bir xəstənin əhvalatlan ilə bağlı olaraq, Freyd fikirlorini köklü surotdo dəyişdi. Freyd xəstəni məşhur nevroloq Breyerlo birlikdo miialicə edirdi. Anna isteriya simptomlarından əzab çəkirdi, onun görməsi, nitqi, hərəkətlori pozulmuşdu. Breyer belə güman edirdi ki, qeyd olunan simptomlar özünütolqin effektidir: Anna xəstə atasına kömək edo bilmədiyi iiçün özünü giinahkar hesab edir vo oz hisslorini bil-dirməmək üçün onları gizlətməyə çalışırdı. Hipnoz voziyyotindo Anna «ürəyini boşaltmağa» çalışırdı, hokimlor onun bu söhbətlərini katirsis-əzablı hisslərdon xilas olmaq meyli kimi qiymotlondirir-dilər. Lakin bu zaman qəribə bir hadisə baş vcrdi: xəstə qız hokim Breyerə aşiq olmuşdu. Bu Breyeri çaşdırdı və o, sonrakı müalicə-don imtina etdi. Freyd isə Annanın davranışını daha ətraflı öyron-moyə başladı. Əvvəllər xəstoliyin gedişini fizioloji amillərlo (sinir enerjisinin zəifləməsi ilo) izah edirdi. Psixi xəstənin davranışını öyrəndikco, Frcyddo do yeni fıkirlər yaranırdı. O, belo bir nəticə-yə gəldi ki, xostə guya əwol öz valideynlorino bəslədiyi məhəb68 bət hissini həkimin üzorino yönəltmişdir. Freydizmin sonrakı təkamülü prosesindo bu notico osaslandınlmış vo onua osas müddəala-rından biri kimi irəli sürülmüşdür. Freydizm baxımından insan asosialdır, mahiyyət ctibarilo biitiin xüsusiyyətlərinə vo ya bir çox cəhətlərinə göro heyvana bon-zəyir. İnsanın davranışı iki prinsipə - «zövq prinsipinə» (burada başlıca olaraq heyvan instinktlərinin eyni olan cinsi həvəsin toza-hiirləri nəzərdə tutulur) və «reallıq prinsipinə» (cəmiyyətin təlob-lərinə müvafiq olaraq scksual həvəsi boğmaq zorurətinə) tabcdir. «Zövq prinsipi» ilo «rcallıq prinsipinin» toqquşması nəticəsində «təmin olunmamış seksual hovəs» do məhz bu sahədən insanın davranışını idarə etmoyo başlayır. Dcmoli, insan davranışında şüu-run rolu azaldılır. Frcydi birinci növbodə onun öz təlobolori - K.Yunq və A.Ad-ler tənqid ctməyo başladılar. Freyd bir çox maraqlı psixoloji mosə-lələro diqqoti cəlb ctsə do, onlan elmi şəkildə izah edə bilmədi. Bu da ondan irəli gəlirdi ki, Freyd insanı ictimai varlıq kimi təhlil et-mirdi. Freydizmin çiçəklonməsi dövrü indi çoxdan artıq arxada qal-mışdır. 70-ci illorin əvvollərindon etibaron, hətta freydizmin nüma-yəndələri vo tərəfdarlan icorisindo onun böhranları haqqinda da geniş söhbətlor gcdir. XXIX Bcynəlxalq psixoanalitik konqresdo (London, 1975), Z\ Freydin qızı - xarici ölkəlordə özünün psixoloji tədqiqatlan ilə moşhur olan A. Freyd freydizmin böhran, özünəməxsus xostolik keçirdiyini tosdiq etmişdir. Moşhur ingilis psixo-loqu X. Ayzcnk iso 1978-ci ildə «psixoanaliz-elm və ya mövhu-mat?» sərlövholi moqaləsindo Karl Popper,Corc Kelli vo başqa görkənıli aliıııləTlamı freyrirznıi ciddi tənqid etmişdir. s^Qjiheviorizmin tarm_X]X^əirin sonu - XX əsrin əvvəllorindo Edvaron*örfIäaykTrr( 18 73Л949) heyvanlar üzərində apardığı tədqi-qatlarla başlayır. Lakin buna baxmayaraq homin cəroyanın RƏZəri lideri Con Uotson (1878 - 1958) hesab olunur. 1913-cü ildə «Psixoloji xəbərlər» jurnalında Uotsonun «Psixo-logiya: biheviorist onu песо görür» adlı məqalosi nəşr edildi. Mo-qalədə «Stimul - reaksiya» - biheviorizmin osas devizi kimi elan olundu və həmin сəгəуашп başlıca ideyaları şorh edildi. Buna goro do sonralar homin moqaloni «biheviorizmin manifcsti» adlandir-dilar. Biheviorizmin osas müddoalan aşağıdakılardan ibarotdir: psi69 xologiya guya şüuru deyil, davranışı (cərəyanın adı da buradan əmələ gəlmişdir; inkiliscə (- behavior davranış deməkdir) öyrən-məlidir. Psixologiyanın əsas vəzifəsi yalnız miixtolif şəraitdə dav-ranışın qanunauyğunluqlarını, - qıcıqla orqanizmin cavab hərəkət-ləri arasındakı asılılığı öyrənməkdən ibarotdir. Bihevioristləro goro davranış ancaq xarici stimullarla (S) şərtlənən sekretor və əzələ reaksiyalanndan (R) təşkil olunmuşdur. Davranışın təhlili ciddi surotdo obyektiv xarakter daşımalı vo bütün təbii elmlordə olduğu kimi, zahirən müşahido olunan fenomcnlərlə məhdudlaşmalıdır. Bcloliklə, bihcviorizm stimul (S) və reaksiya (R) arasındakı olaqoni davranışm vahidi kimi qobul edir, psixika və şüuru iso psi-xologiyanın predmeti kimi inkar edirdi. Təsadüfi deyildir ki, bihe-viorizmi «psixikasız psixologiya» adlandırırlar. Biheviorizm mexaniki nəzəriyyədir: o, insanın davranışını xət-ti determinizm prinsipləri ilo izah edir, sözdo obyektiv metoddan danışsa da oslindo onun mahiyyətini təhrif edirdi. Buna görə do akademik İ.P.Paviov hələ 30-cu illərin owəllərindo «Fizioloqun psixoloqa cavabı» əsərindo bihcviorizmi kəskin tənqid etmişdir. Biheviorizm qısa müddət ərzində Amerikan psixologiyasının əsas cərəyanına çcvrildi və Avropa ölkəlorinə də yayıldı. Bu iso tə-sadüfı deyildir: XX yüzilliyin əvvəllorində psixologiyanın nailiy-yətlərindən praktik məqsədlərlə istifado olunması mosələləri kəs-kin surotdo qarşıda durıırdu. Lakin bihcviorizm metodoloji cəhot-dən nöqsanlı olduğu üçün artıq 20-ci illərin sonu - 30-cu illərin əv-vəllərində onun daxilində müstəqil istiqamotlər əmələ goldi; neo-biheviorist (yunanca neos - yeni demokdir) cərəyanlar formalaşdı. XX əsrin əvvəllərindo Amerikada yaranmış vo miiasir psixolo-giyanın ən başlıca cərəyanlarından birinə çevrilmiş biheviorizm 60-cı illərin əvvəllərindən etibaron əhəmiyyətini itirməyə və təd-ricən koqnitiv psixologiya ilə əvəz olunmağa başlamışdır. Son 15 il orzində koqnitiv psixologiya Amcrika psixologiyasının aparıcı is-tiqaməti kimi noinki biheviorizmi əvoz ctmiş, hom do bir sıra ölkə-lərdə geniş yayılmışdır. Koqnitiv (latınca cognition - bilik, idrak demokdir) psixologiya 50-ci illərin sonu - 60-cı illərin əvvəllərində oməlo gəlmişdir. Onun əsasını belo bir müddəa toşkil edir ki, psixoloji proseslərin coroyanında və insan davranışında biliklor, koqnitiv struktıırlar həl-lcdici rol oynayır (C. Bruncr, U. Naysser, R. Atkinson və b.). Bu baxımdan koqnitiv psixologiya hafizə və təfəkkürün toşkilindo bi70 lıklorin rolunu öyronir. Bununla bərabor, həmin cərəyan şəxsiyyə-II. fərdi forqlori, emosiyaları vo s. koqnitiv nozoriyyo baxımından fehlil edir. Əslində iso bu gün koqnitiv psixologiyada irəli sürülon I las problemlər sovet psixologiyasinda çoxdan öyrənilməyə başla-mlmış vo bu sahədə aparılmış fundamental tədqiqatlar (B.Q.Anan-Jev, L.M.Vckker, L.S.Vıqotski, A.V.Zaporojcts. V.P.Zinçenko, A.L. Yarbus, A.N.Leontyev, B.F.Lomov, A.R.Luriya, A.A.Smir-п<>\, S.L.Rubinşteyn vo b.) dünya psixologiya elmini zənginləşdir-mişdir. B.M.Veliçkovski koqnitiv psixologiyanın əsas banilorindon biri hesab edilən professor U.Naysserin «İdrak və reallıq» (M.. 1981) kitabına yazdığı giriş moqaləsindo düzgün olaraq qeyd edir ki. koqnitiv psixologiyanın idrak proscslərinə (fəaliyyotino) yanaş-ma torzinin bozi momentlori bizim psixologiya vo Fiziologiyada u/un müddət ərzindo inkişaf etdirilən görüşlərə yaxınlaşır. Lakin sovct psixologiyasinda bu məsələlorin qoyuluşunda vo hollindo prinsipial forqlor do özünü göstərir. Sovet psixologiyasinda biliklorin formalaşması prosesi insamn praktik vo nozori foaliy-yotinin öyrənilməsi zominindo tohlil edilir. Koqnitiv psixologiya iso insamn davranışında biliklorin rolunu fonnal baxımdan aydm-laşdırır, şəxsiyyotin koqnitiv strukturlan ilo şortlonon motivlori, sorvot meyllorini oslindo inkar edir. Koqnitiv psixologiya miixtolif ıstiqamotlordə aparılan ayn-ayn todqiqatlan vahid konseptual .tsasda birloşdiro bilmədi, biheviorizmin vo başqa psixoloji coro-yanlann böhranının aradan qaldırılması sahosindo ona boslonon ümidlori mahiyyot etibarilə doğnıltmadı. «Humanistik psixologiya»da 50-ci illorin ovvollorindo Qerbdo, \iisuson amcrikan psixologiyasinda biheviorizm vo freydizm coro-yanlarma rcaksiya kimi omolo gelmişdir. Onun banilori (K.Rocers, O.Olport, A. Maslou vo b.) belo hesab cdirdilor ki, biheviorizmdon vo freydizmdon forqli olaraq «humanistik psixologiya» psixologiya dmindo üçüncü yoldur» vo ya qiivvodir). «Humanistik psixologi-\;ını», başqa sözlo, «ekzistensial» (latınca ex (s) istcntia - mövcud, olmaq demokdir) psixologiya da adlandırırlar. «Humanislik psixo-logiya» insanı hisslərlə yaşayan varlıq kimi götüriir. Onlann fikrin-Ө insana öz imkanlarını hoyata keçirmək iiçiin kömok etmok lazimdir. «Humanistik psixologiya» bu köməyi psixoterapevtik aspektdo lohlil edir. Onlann fikrinco insan psixoterapevto «xosto» kimi yox, müştəri kimi miiraciot etmoli, onu narahat edon, hoyocanlandiran 71 həyati problemləri özü həll etməlidir, həyatının mənasını başa düş-məlidir, psixoterapevt isə ancaq məsləhətçi funksiyasını ycrinə yc-tirməlidir. Təsadüfi deyildir ki, «humanistik psixologiya» ən çox psixoterapiyada yayılmışdır. Onun əsasında ümumi psixoloji nəzə-riyyə təşəkkül ctməmişdir. Təkcə bu fakt onun birtərəfli corəyan olduğunu göstərir. Əsl psixoloji cərəyan heç də təkcə xəstələr və ya defektli adamlar üçün tətbiq olunmaqla məhdudlaşa bilməz. «Humanistik psixologiyanın» elmi-metodoloji baxımdan ən başlıca nöqsanı ondan ibarətdir ki, o, şəxsiyyətin təşəkkülünün ic-timai-tarixi amillərlə şərtləndiyini qəbul etmir; onun istinad etdiyi humanizm mücərrəd humanizmdir. @ Sovet psixologiya elmi Böyük Oktyabr sosialist inqilabından sonra Rusiyada psixoloji fıkrin inkişafında da yeni tarixi mərhələ başlandı. Çünki ölkədə yeni ictimai quruluş, insanlar arasında yeni sosial miinasibotlor bərqə-rar oldu. SSRI-nin yaranmasi ilo xalqlann yeni ictimai-tarixi birliyi omolo goldi, vahid ideologiya ilo birləşən bütün sovet xalqları ol-kodo iqtisadi vo sosial toroqqini tomin etmoklo elm vo maarifin in-kişafına da çox ciddi tokan verdi. Bu zəmində başqa elmlorin cosgun surotdo inkişafı ilo yanaşı osl elmi psixologiya yarandi vo inki-şaf ctdi. O, psixoloji fıkrin zənginləşməsində mühüm rol oynamış-dır. L.S Viqotski 1927-ci ildo göstərdi ki, yeni comiyyot yeni insan yaradacaqdır. Gələcək comiyyotdo psixologiya hoqiqoton yeni insan haqqinda elm olacaqdir. Yeni insamn psixologiyasi özünün bu böyük tarixi vəzifəsini müvoffoqiyyətlə yerinə yetinnişdir. Bu, do-rin ictimai-tarixi kökləri olan tamamilə qanunauyğun elmi nailiyyot idi. Çünki gone Sovct dövləti qabaqcıl materialist elmin inkişafına gündəlik qayğı göstərirdi. 1918-ci ildo Xalq Komissarları Soveti Dövlət Beyin İnstitutunun yaradılması haqqinda qərar qəbul etmiş-di (institutun rəhbəri məşhur rus alimi V.M.Bcxtcrev idi). Sovet hakimiyyotinin ilk illərində RSFSR Xalq Maarif Komissarlığı nozdindo Psixoloji Tədqiqatlar Bürosu, Moskva ŞXMŞ-ı psixologiya laborariyası və s. təşkil edilmişdir. Moskva universitetinin psixologiya institutunda omək psixologiyasi şöbəsi yaradılmışdı. Xalq Ko-missarlığı Sovcti 1921-ci ilin yanvar ayının 21-də akademik 72 I l'.Pavlovun rəhbərlik etdiyi labaratoriyaya kömək haqqinda məş-lııır dekrct qəbul etmişdir. So vet psixologiyasının inkişaf yolu metodoloji cəhətdən aydın ulı Psixika və şüur haqqmda K.Marks vo F.Engels torofindon ya-radılmış dialektik materialist təlim V.İ.Leninin əsərlərində inkişaf ddırilmişdi. O, hələ 1894-cü ildə «Xalq dostları» nədir vo sosial dcmokratlara qarşı onlar песо mübarizə edirlər?» əsərində metafi-zik psixoloqdan fərqlənən yeni tipli tədqiqatçı kimi «alim psixolo-qun» xarakteristikasını vermis vo böyük uzaqgörənliklo elmi psixologiyanın gələcək inkişaf yolunu göstərmişdi. Onun fıkrincə «Psi-xi prosesləri ayrıca aydınlaşdırmadan ruh haqqinda mühakimə ye-ritmək olmaz: burada tərəqqi mohz ondan ibarət olmalıdır ki, ruhun nə olduğu haqqinda ümumi nəzəriyyələr vo folsəfı müddəalar bir yana atılsın, bu və ya başqa psixik prosesləri xarakterizə edən faktlann öyrənilməsi elmi zənıiıı üzərində qurula bilsin.» Bu müla-hizə əlbəttə, sovet psixologiyasi üçün prinsipial əhəmiyyətə malik idi. Sovet psixologiya elminin inkişafı tarixini dörd dövro bölürlər. Aşağıda həmin dövrlərin xüsusiyyətləri qısa nozordən keçirilir. 1917 - 1931-ci illordə (birinci dövr) sovet psixologiyasının ən mühüm vəzifəsi idealist psixologiya ilə mübarizə olmuşdur. Onun əsasını və başlıca istiqamətini psixologiya uğrunda mübarizə təşkil edirdi. Birinci dövrdə sovet psixologiyasi özünün bu tarixi vəzifə-sini müvəffəqiyyətlə yerinə yetirirdi. 1931 - 1945-ci illərdə (ikinci dövr) kapitalist ölkələrində psixologiya sahəsində əmələ gəlmiş böhranın elmi-tənqidi təhlili, freydizmlo mübarizə şəraitində psixoloji nəzəriyyonin metodoloji məsələlərinə xüsusi diqqət yetirilir, fundamental təhqiqatlar aparı-lırdı. Lakin Böyük Vətən müharibəsinin başlanması psixoloji təd-qiqatların da istiqamotini dəyişdi. Müdafiə əhəmiyyəti olan horbi-qospital psixologiyasi problemlərinin tədqiqinə xüsusi fıkir vcrildi. 1945-1960-cı illərdə (üçüncü dövr) sovet psixologiyasının me-todolojinozəri prinsiplorinin işlonilməsində yeni mərhələ başlan-dı. Eksperimental tədqiqatlar geniş vüsot alırdı. Psixikanın reflektor konsepsiyasına xüsusi diqqət yetirilirdi. Ölkənin miixtolif universi-tetlərindo və bozi pedaqoji institutlarında yüksok ixtisaslı psixologiya mütəxossislərinin hazirlanmasi dövrün salnamosində xüsusi yer tutur. 1960-cı illərdən sonrakı (dördüncü) dövrdo psixologiya elminin ictimai praktika ilo olaqosi daha da giiclonir. insan haqqinda 73 elmlor sistemindo psixologiya mühüm yer tutmağa başlayır. Psixologiya elminin bir çox yeni saholəri təşəkkül edir. Akademik A.N.Leontyevin «Psixikanın inkişafı problemlori» osori Lenin mii-kafatma layiq görülür (1963). 1971-ci ildo SSRİ EA sistemindo psixologiya institutunun ya-radılması psixoloji tədqiqatlann inkişafında mühüm rol oynadı. Sovet psixologiya elminin inteqrasiyasi vo diferensasiyasi oslindo yeni morholoyo qodom qoydu. Sosial psixologiya daha vüsətlə inki-şaf etməyo başladı. Yeni sahəlor- miihondis psixologiyasi, kosmik psixologiya vo s. yarandı. Əmək vo idman psixologiyasi vo s. ge-nişləndi. Psixologiya elminin ayn-ayn saholorinin mctodoloji-nozori məsələlərinin öyrənilməsinə xiisusi diqqot yetirilirdi. Hor bir psixoloji tədqiqatın somoroliliyini miioyyon etmok üçün yeni prin-siplor irəli sürülürdü; nəzoriyyə, eksperiment vo praktikanin voh-doti clmi-tcxniki tərəqqi dövrünün miihiim tələbino çevrilirdi. Vaxtilo eksperimental psixologiya psixologiya elminin bir sa-hosi kimi toşokkül etmişdi. Bu giin eksperimental metodlar psixo-logiyasmin biitiin saholorino niifuz ctmişdir. Miiasir sovet psixologiyasi qudrotli eksperimental psixologiyaya çevrilmişdir. Riyazi psixologiya haqqinda da eyni sözlori demok olar. 70-ci illorin ov-vollorindo bir çox müəlliflər riyazi psixologiyani psixologiyanm bir sahosi kimi nəzərdən keçirirdilər. Elmşiinaslann proqnozlarına görə, yaxın golocokdo psixologiya elminin biitiin saholori riyazilo-şocokdir. Sovet psixologiyasinda bu proses artıq özünii aydm şokil-də göstorirdi. Miiasir diinya psixologiyasinda miixtolif moktob, coroyan vo istiqamotlor - biheviorizm (neobiheviroizm). freydizm (neofrey-dizm), humanist psixologiya, koqnitiv psixologiya vo s. mövcud-dur. Sual olunur: psixologiya elminin tarixi vo inkişaf montiqi ba-xımından sovet psixologiyasını da moktob, coroyan vo ya miioyyon istiqamot hesab etmok olarmı? Məşhur sovet psixoloqu L.S.Vi-qotski holo 1927-ci ildo yazdığı «Psixoloji böhranın tarixi monasi» adli fundamental metodoloji todqiqatinda homin suala tarn qotiy-yotlə monfi cavab vermişdir. Onun fikrinco sözün həqiqi monası vo işin mahiyyətinə görə biz «marksist psixologiya» terminini assosiativ, eksperimental, empirik. empirik psixologiya temıinlərinin işləndiyi monada işlədə bilmorik. L.S.Vıqotski yazirdi: «Marksist psixologiya mokloblor arasinda moktob deyil, elm kimi osl yeganə psixologiyadir; bundan 74 ' basqa digor psixologiya ola bilmoz». О göstorirdi ki, marksist psi-ılogiya anlayışı moktob vo ya hotta istiqamot anlayışından geniş-Marksist psixologiya elmi psixologiya anlayışına uyğun golir. I S.Viqotskinin fikrinco, holo 1921-ci ildo P.P.Blonski elmi psixo-iva terminini işlədərək bu baxımdan tamamilo haqh idi. Homin к I min «bizim elmimizin osas xarakterini, bizim moqsodimizi vo... \.»/ifolorimizi, işin mozmununu vo icra metodunu» bütünlüklo ifa-»1.» edir. Demoli, psixologiya elmi tamamilo ideolojiloşdirilir vo хами ölkələrdə mövcud olan psixoloji cəroyanlara qarşı qoyulur. Biitiin bu illor orzindo sovet psixologiyasi osl elmi psixologiya kimi inkişaf etmiş vo böyük nailiyyotlər qazanmışdır. Sovet alim-İMinin fundamental tədqiqatları psixologiya elmini zonginləşdir-moklə miixtolif ölkolərdo psixoloji fıkrin inkişafına mühüm təsir göstərir. 1^5^ Psixoloji biliyin xüsusiyyətləri Bir dəfə A.Enşteyn göıkəmli İsvcçrə psixoloqu Jan Piajenin uşaqlarda idrak proseslərinin təşəkkülünü əks etdirən məşhur əsər-lorinin əlyazması ilə tanış olandan sonra ona demişdi ki, psixologiya elmi fızikadan no qodor do çolin elm imiş. XVIII yüzilliyin əvvollərindən başlayaraq, fızikanın oldə etdiyi nailiyyətlor psixologiya elminin inkişafında mühüm rol oynamış-dır. Fiziklərin və astronomlann müşahidolori zominindo duyğular-da səhvlər problcmi yaranmışdı. Psixologiya tarixçiləri bu əhvalatı tarixi fakt kimi qeyd edirlor: 1796-cı ildo Qrinviçdə rosodxananin assistenti Bredli mctodu ilo uldıızlann yerini müoyyənləşdiıərkən təxminən bir saniyo sohvo yol verdiyinə görə işdən azad cdilmişdi. 1816-ci ildo Könsbcrq astronomu Bessel bu hadiso haqqinda bir molumatla tanış olandan sonra belo bir fıkrə gəldi ki, Qrinviç ro-lodxanasirnn assistenti sohvo heç do diqqotsizlik iiziindon yol ver-məmişdir. О, diiz on il müddətində öz hcsablamalarını homkarları-nın hesablamalan ilo miiqayiso etdi. Bessel belo bir noticoyo goldi ki, qavrayış fəaliyyətində «şəxsi tonlik» mövcuddur (astronomiya-da «vaxt tonliyi» termini var. Bessel «şoxsi tonlik» terminini, görü-nür, ona müvafıq olaraq işlətmişdir.). Bu müqayisələri bəlkə do psixologiya tarixindo ilk eksperimentlor hesab etmok olar. Sonraki on illiklordo do bu faktlar fiziklori vo astronomlan düşündürürdü. 1860 —1870-ci illor arasinda aparılan todqiqatlar noticosindo iso bc75 lə bir nəticəyo gəldilər ki, bu, psixoloji problcmdir, müşahidəçinin yönümündən (ustanovkasından) vo diqqətinin istiqamotindən asılı-dir. Hotta Vundt 1861-ci ildo bu hadisəlori öyronmok üçün xüsusi cihaz düzəltdi. Başqa bir misal. Psixologiyada totbiq olunan ilk eksperimental mctodlar icorisindo psixofiziki metodlar osas yer tuturdu. Hossasliq vo hodlor problemini bu mctodlarla öyronirlor. ilk eksperimentci psixoloqlann bir qismi, məsələn, Fexner, Helmhols öz təhsillərinə görə fızik idilər. Eksperimental psixologiyanın inkişafında onlann rolu əvəzsizdir. TəsadüFı deyildir ki, XIX osrin sonu - XX osrin birinci yansinda psixoloqlann çoxu fizikanı həvoslo öyronirdilər, hotta sonralar görkomli sovet psixoloqlan kimi tanınmış akademik Luriya vo Zeyqamik 20-ci illorin axirlannda aspirant olarkon XX osrin məşhur alimi A. Eynşteynə «Eksperimental fizikadan» minimum imtahanı vermişdilər. Əgər belodirso, onda psixologiya elmini fizika ilo miiqayiso etmok, hotta gizli şəkildə olsa da, ona miioyyon üstünlük vermok no dərəcədə doğrudur? - Belo miiqayiso hansi formada olursa-olsun, sohvdir. A. Eynştcyn do bu elmlori miiqayiso etmir, psixologiya elminin Fızikadan çətin olmasını qeyd edərkon, görünür, onlann ob-yektini nozordo tuturdu. Özünüz miiqayiso cdin: Hor hansi bir ma-yenin vo ya bərk cismin istilikkeçinnə xassəsini öyronmək çətin-dir, yoxsa insan hisslərinin çalarlarını, insan münasibotlərinin so-yuqluğunu vo ya horarotini? Əlbətto, insanı öyronmək çətindir. Bu faktlar A. Eynşteynə yaxşı molum idi. О, psixologiya ilo yaxından maraqlanırdı. A. Eynşteyn geştaltpsixologiya cərəyanının banilərindən biri olan məşhur alman psixoloqu M. Vcrthcymcrlo dostluq edirdi. Hotta o, Vcrtheymerin təcrübolərində iştirak etmişdi: M. Vcrthcymer «Рго-duktiv təfəkkür» (1945) kitabının bir foslini A. Eynşteynlə keçirdi-yi intervyü matcriallarının təhlilino hosr etmişdir. Maksim Qorki insanı əbos yero dünyanın möcüzəsi adlandır-mamışdır. İnsanı öyrənmək çətindir. Təsadüfi deyildir ki, yerin ca-zibə qüvvəsi çoxdan kəşf edilmişdir. İnsanın isə cazibə qüvvəsi holo koşf edilməmişdir. Bu monada da bəzən dcyirlər ki, fizikanın Nyutonu var, amma psixologiyanın Nyutonu yoxdur... Bu çətinliklər psixoloji biliyin xüsusiyyətlərində də öz əksini tapır. Bir cəhəti doqiqləşdirək: biz psixoloji bilik deyəndə, mütə76 \»ssislərin deyil, psixologiyanı öyrənən və ya öyrənmiş adamlann, I cümlədən, tələbələrin biliyini nəzərdə tuturuq. Psixoloji biliklərdə elmi anlayışlarla güzəran anlayışları özüno-moxsus şokildə uzlaşır. Bunun köklərini aydınlaşdırmaq çotin deyildir. Bir torofdon, psixoloji anlayışlar vo kateqoriyalar son doroco miicorrod vo ümumiloşdirilmiş xarakter daşıyır. Biz tutaq ki, tolo-boyo Fikrin vo ya qavrayışın özünü bilavasitə göstərə bilmirik. Hotta, miioyyon bir psixi prosesi göstərmok mümkün olduqda belo, to-ləbə on yaxşı halda onun bir anını, bir çalarını goro bilir. Digor torofdon, hor bir tələbənin (o cümlədən hor hansi bir başqa adamın) psixoloji həyat təcrübəsi vardır. Elmi-psixoloji biliklor no qodor ümumiləşmiş vo miicorrod xarakter daşıyırsa-daşısın, onlar bilava-sito hor bir toloboyo xas olan psixi hadisolor duyğular, hafizo, hisslor, xarakter vo s. haqqinda biliklordir. О homin biliklori, ado-ton öz təcrübəsi fonunda mənimsəyir, başqa sözlə, elmi anlayışları giizəran anlayışları zominində mənimsəyir. Halbuki elmi-psixoloji anlayışlarla güzəran anlayışlarınm mənası bir-birinə uyğun gəlmir. Məişətdə insanlar psixoloji terminlərdən və anlayışlardan ge-niş istifado edirlor. Dilimizdə özünəməxsus psixoloji mənası olan yüzlərlə ümumişlək sözlər vardır. Onlardan bir qismi Azorbaycan psixologiyasinda elmi termin kimi istifado olunur. Qarovluq, qarov adam buna misal ola bilor. Prof. M. Mohorromov В. M. Teplovun «Psixologiya» (1950-ci il) kitabim Azorbaycan dilinə tərcümə cdərkən «Svetovaya slepota» anlayışını doqiq ifado edon «qarovluq» sözündən elmi termin kimi istifado etmişdir (gccələr vo ya qa-ranlıqda zəif görən, yaxud görməyən adamlara xalq içində qarov adam deyilir). Lakin bununla belo insanların məişətdə istifado et-diklori psixoloji termin vo anlayışların hüdudu doqiq müəyyon olunmamışdır, adamlar сох vaxt eyni bir termin vo anlayışı miixtolif monada başa düşürlər. Biz tolobolərin, məsolən, mohobbot haqqinda anlayışlarını tohlil etsok, bunu aydm goro bilorik. Elmi anla-yışları öyrənəndo tələbə əgər təkco öz güzəran təcrübəsinə istinad cdirsə, elmi anlayışlarla güzəran anlayışlannı eyniloşdirirsə, onları birtorofli başa düşür və səhv izah edir. Halbuki əksinə olmalı idi, toləbə elmi-psixoloji bilikloro yiyələndikcə, insanlar haqqinda gü-zəran təcrübəsi ilə bağlı olan səhv, məhdud vo birtərəfli tosovvür-lordən uzaqlaşmalıdır. İnsanın clmi-psixoloji anlayışları öz təcrübəsi əsasında mənim77 səməsinin bir səbəbi do psixoloji biliklorin öz xarakteri ilo bağlıdır. Axi, psixologiya insan haqqinda elmdir. Psixologiyanı öyrənərkən misal axtannaq lazim deyil, bu prosesdo insamn özü on tosirli nii-munəyə çevrilir. Bu fakt onda ifado olunur ki, tələbə, adətən özü-nü, obrazlı desok, kitabla miiqayiso edir vo bir qayda olaraq biitiin psixoloji xarakteristikaları öz nümunosindo öyronir. О, özünü psixologiya güzgüsündə gönrıək əvəzinə, çox vaxt psixologiyam öz «Mon»inin güzgüsündə görür. Bu zaman, birinci növbədə, «tanışlıq cffekti» yaranır: öyrənilon mücorrod anlayışlar toləbəyə tanış gəlir, o, bu effcktin təsirilə materiah bir vo ya iki dəfə oxuyur. Ən başlı-cası iso onu səthi başa düşür və səhv izah edir. Onda elə təəssürat yaranır ki, guya psixologiya elmini öyrenmişdir. Halbuki sonralar (seminar məşğəlolərindo vo ya imtahanda) məlum olur ki, bu yalan-çı təəssürat imiş, tələbənin psixologiya haqqinda biliklori heç do sistemli xarakter daşımır, lazımi elmi molumata malik deyildir. Psixoloji biliklor tolobo, eloco do bu elmi öyrənon hor bir adam üçün bir növ güzgüyə çevrilmolidir. Hor bir adam özünü homin güzgüdo görməli, bu baxımdan tohlil etmoyi bacarmalıdır. Psixologiya ancaq bu zaman, insamn noinki başqa adamlan, hom do özü-nü dork ctmosinin on səmorəü vasitosino çcvrilir. Beləliklə do biz miihiim bir məsələyə gəlib çıxırıq: insan psixoloji biliklordon песо istifado edo bilor? Sual prinsipial ohomiy-yoto malikdir. Biz onu nəzərdon keçirməklə psixoloji biliyin bir miihiim xiisusiyyotini do aydınlaşdıra bilorik. Golin belo bir situasiya tosvir edok: tutaq ki, hor hansi bir psi-xoloq V - VIII sinif şagirdlərinin riyazi anlayışlarının xiisusiyyot-lorini öyrənmişdir. Görəsən, riyaziyyat müəllimi homin todqiqatın noticolorini cynilo dors dediyi V - VIII sinifdo totbiq etmoklo, dor-sin somoro vo keyfiyyotini avtomatik surotdo yiiksoldo bilormi? Şübhosiz ki, miiollimin psixoloji biliklorinin artmasi onun pedaqo-ji ustalığına istər-istəmoz təsir göstərməlidir. Lakin o, istonilon no-ticoni oldo etmok üçün ovvolco dors dediyi sinfın xiisusiyyotlorini öyrənməli, onlan nozoro almaqla bu vo ya digor todqiqatin notico-lorindon istifado etmolidir, yoni onlan mexaniki şəkildə deyil, ya-radıcılıqda totbiq etmolidir. Bu onunla bağlıdır ki. psixi hadisolor variativ xarakter daşıyır. Onlar coroyan etdiklori konkret şoraitdən asılı olaraq miixtolif for-malarda tozahiir edirlor. III F Ə S İ L PSİXOLOGİYANIN SAHƏLƏRİ VƏ PSIXOLOJI PRAKTİKANIN VƏZİFƏLƏRİ 1. Psixologiya elminin əsas sahələri XIX osrin sonu - XX osrin əvvəllərindən etibaron başqa elm sahələrində olduğu kimi, psixologiya elmindo do diferensiasiya prosesi başlayır. ictimai praktikanın tələbatına miivafiq olaraq ovvolco yaş vo pedaqoji psixologiya, tibbi psixologiya, daha sonra omok psixologiyasi, sosial psixologiya, bundan sonra miihondislik psixologiyasi, təyyaroçilik psixologiyasi, kosmik psixologiya vo s. formalaşmış vo inkişaf etmişdir. 70-80-ci illordo iso psixologiya elminin bir cox yeni saholori, mosolon, siyasi psixologiya, iqtisadi psixologiya, kommunal psixologiya, idaroctmo psixologiyasi vo s. toşəkkül ctmişdir. Bu şəraitdə psixologiya elminin inteqrasiyası (latinca inteqrato - sözündən olub hissolori bütöv halda birləşdinnok demokdir) mo-sololori daha böyük əhomiyyət kosb cdir. Psixologiyanin ayn-ayn saholorindo oldo cdilon nailiyyətləri iimumiloşdirmok, psixologiya nozoriyyosini daha da zonginloşdimıok son doroco miihiim vozifo-dir. Elmin bir sistem şəklində inkişafı da bunu tolob edir. Diferensiasiya prosesi inteqrasiya prosesi ilo iizvi surotdo bağlıdır. Bu miihiim mosololori iimumi psixologiya holl edir. Bcloliklo do, psixoloji elmlor sistemi iimumi psixologiyadan vo psixologiya elminin miixtolif saholorindon ibarotdir. § 1. iimumi psixologiya haqqinda məlumat Ümumi psixologiya psixologiya elminin osas problemlorini nozori vo eksperimental istiqamotdo işləyir. Psixologiyanin mctodo-loji, nozəri-tarixi mosololorinin, mosolon, psixi proscslorin omolo golmosi, psixoloji qanunlarm miioyyon edilmosi, todqiqat metodla-rının nozori-praktik mosololorinin öyrənilmosi onun başlıca vozi-fosidir. Ümumi psixologiya foaliyyot vo iinsiyyotin, eloco do şəx- Konkret foaliyyot saholorino gore siyyətin iimumi psixoloji məsələlorini öyrənir. Psixi proseslərin, psixi halların vo fordi psixoloji xüsusiyyotlərin qanunauyğunluqla-rını aydınlaşdırmaq, psixologiya elminin osas anlayışlannı xarakte-rizo etmok iimumi psixologiyada miihiim yer tutur. Bununla borabor iimumi psixologiyada xarici obyektiv alomin subyektin beynindo inikas qanunlanna daha artiq diqqot yetirilir. Homin inikas prosesinin beyin mexanizmləri aşkar edilir. Ümumi psixologiya daha çox obyektiv alomlo, predmetlorlo insan arasındakı münasibətə diqqot yetirir, insamn alomi песо dork etmosi, informasiyanı qəbul edib yenidən işləməsi prosesinin daxili mexanizmini öyrənir. Başqa sözlo, iimumi psixologiyada on plana subyekt-obyekt münasibəti keçir. Ümumi psixologiya psixologiya elminin hor bir sahosinin inki-şafının fundamental əsasını toşkil edir. § 2. Psixoloji fan hrin təsnifatı Miiasir ensiklopediya vo lüğətlordo psixologiya elminin yiiz-dən çox sahosi haqqinda molumat verilir. Onlan sadalamaq yolu ilo tosvir etmok elmi idrakın metodologiyası baxımından moqsodouy-ğun deyildir. Bos, psixologiyanin bu miixtolif saholorini песо tos-nif etmok olar? Psixoloji todqiqatlar göstərir ki, psixoloji fonlorin böyük əksəriyyəti konkret foaliyyot saholorini öyrənir. Onlann bir çoxu iso inkişafın psixoloji aspektlorini vo şoxsiyyotin cəmiyyətə münasibətini öyrənir. Homin cohəti nozoro alsaq təsnifatın osası kimi: 1) konkret foaliyyot, 2) inkişafın psixoloji aspektləri və 3) şoxsiyyotin cəmiyyotə münasibəti məsələlorini götürmək məqsə-dəuyğundur. Şokil 18-də psixoloji fonlorin bu baxımdan təsnifatı verilmişdir. Psixoloji fonlorin böyiik oksəriyyəti konkret foaliyyot saholorini öyrənir. Miixtolif foaliyyot sahələrində insan amilini giiclon-dirmək üçün onlardan hor birinin böyük əhəmiyyəti vardır. Bu haq-da aydın təsəvvür oldo etmok üçün pcdaqoji psixologiyanı qisa xa-rakterizo etmok kifayotdir. Pedaqoji psixologiyanin predmetini tolim vo torbiyo prosesinin psixoloji qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi təşkil edir. О şa-girdlərdə qavrayış, diqqət, hafizə, təfəkkür, təxəyyül və s.-nin tər-biyəsi məsələlərini tədqiq edir, intellektual foaliyyotin səmərəli 80 insamn cəmiyyotə münasibo-tino görə Şokil 18. Psixoloji fonlorin təsnifatı. yolu vo vasitələrinin müoyyonloşdirilmosi problemlorini öyrənir. Miiasir dorso verilon psixoloji tələbləri müəyyən cdir, pedaqoqla -şagirdlər arasmdakı qarşılıqlı miinasibotlori vo şagird kollcktivin-doki miinasibotlori, şagirdlərin fərdi-psixoloji xiisusiyyotlorini ay-dınlaşdırır. Pedaqoji psixologiyanin aşağıdakı sahələri vardır: tolim psixologiyasi (didaktikamn, xiisusi metodikalann, proqramlaşdırılmış to-limin, oqli omoliyyatlann formalaşmasının vo s. psixoloji osaslan); 157 6 tərbiyə psixologiyasi (şəxsiyyətin tərbiyəsi metodikasının psixoloji əsasları, şagird kollcktivinin psixologiyasi, islah-əmək pedaqogi-kasının psixoloji osasları); müəllim psixologiyasi, anonrıal uşaqlar-la təlim-tərbiyə işinin psixologiyasi. İnkişafın psixoloji aspektlərini və şəxsiyyətin cəmiyyotə mü-nasibətini öyrənən psixoloji fonlorin do ohəmiyyəti böyükdür. Böyük Vətən müharibəsindən sonrakı illərdo yaş psixologiya-sının inkişafında yeni mərhəlo başlamışdır. Psixologiya elminin bu sahəsi uzun Iqtisadi psixologiya Sosial psixologiya Təbliğatin psixologiyasi [ Etnopsixo[- logiya Idarəetmonin psixologiyasi Siyasi psixologiya 81 Yaş psixologiyasi Cinsi tərqlərin psixologiyasi Psixodiaqnostika İnkişafın psixoloji aspektlorinə göro [ anomal inkisafın Г psixologiyasi diferensial psixologiya miiqayisoli psixologiya Əmok psixologiyasi Incəsənot psixologiyasi Tibbi psixologiya Pcdaqoji psixologiya Dədii yaradıcılı-ğın psixologiyasi Pa tops ixologiya Elmi yaradacihgin psixologiyasi Hüquq psixologiyasi Horbi psixologiya Psixoformakologiya Estctik qavrayi-şın psixologiyasi Kosmik psixologiya Ticarot psixologiyasi Psixolerapiya Kommunal psixologiya Təyyaroçilik psixologiyasi Parapsixologiyasi Miihondislik psixologiyasi Idman psixologiyasi müddət uşaqların yaş xüsusiyyətlərini öyronmiş və düzgün olaraq u.şaq psixologiyasi adlanmışdır. Hal-hazırda o, uşaq-lar və ycniyetmələrlo yanaşı gonclərin, yaşlı adamın və qocaların da yaş xüsusiyyətlorini öyrənir. Bu monada da ona у a ş p s i x o l o g i y a s i dcyilir. Anormal uşaqların psixoloji xüsusiyyətlorinin öyrənilməsinin do praktik əhəmiyyəti aydındır. Bu sahədə apanlan tədqiqatlar yaş psixologiyasi mosololorinin öyrənilməsi baxımından da qiymətli-dir. Miiasir psixoloji fənnlor icorisindo sosial psixologiya da mü-hüm yer tutur. Bu, hor şcydon əwəl, özünü onda göstərir ki, bu sa-hodo apanlan todqiqatlar psixologiya elminin digor saholorindo bir sıra problemlərin həlli üçün böyük mona kosb edir. Son zamanlar yaş, pedaqoji, kosmik, hərbi, miihondislik, idman, kommunal, siyasi, ticarot, incosonot psixologiyasi vo s.-do totbiqi sosialpsixoloji problemloro daha çox diqqot yctirilir. Psixologiya elminin, demok olar ki, hor bir sahosinin sosial-psixoloji problemləri vardir. Sosial psixologiyanin prcdmetini nozoro alsaq, bunu tamamilo qanunauy-ğun hal hesab etmok olar. Sonrakı bölmələrdə sosial psixologiyanin vacib mosololori ba-rodə otrafli molumat verilocoyini nozoro alaraq burada etnik psixologiyanin osas problemlori haqqinda nisbotən geniş molumat ver-moyi zoruri hesab cdirik. Çünki etnik psixologiya barodə ilkin qisa molumat belo, xalqı, etnosu öz psixologiyasina yaxindan bolod ol-mağa vo özünü dork etmoyo yönoldə bilor. Bu iso miiasir dövrdə xalqımızın hor bir övladı üçün çox vacibdir. §3. Etnik psixologiyanin əsas problemhri Etnik psixologiya nədir vo nəyi öyrənir? Homin suallara çavab verməzdən əwəl söhbətə bir neçə misalla başlamaq istordik. 82 Bitkiləri qorumaq vo gülləri, çiçokləri qırmamaq üçün Alp çomənliklərində lövhələr asılmışdır. Fransız dilində yazılmışdır: «Bu gözəl çiçəklərdən zövq alın, amma onu nə iiçün qınrsınız?» İngilis dilində yazılmışdır: «Zəhmot olmasa, çiçəkləri qırmayın». Alman-lar üçün artıq bu, xahiş deyil, qadağanı bildirir: «Çiçəkləri qırmaq qadağandır!» Heç bir şərh vemıədən soruşmaq istordik: Homin lövhələrin hamısını eyni məzmunda yazmaq olmazdımı? Nə üçiin onlann hor birisi ayn-ayrı xalqın dilindo başqa cür yazılıb və bunun xüsusi sə-bəbi varmı? Bir «xırda» misal. Almanlarda belo bir qayda var: kimsə küçə-dən keçərkən çirkli vitrin və ya çox çirkli avtomaşın görsə onu vu-rub sındınnağa haqqı var. Heç kos onu bu iş üstündə no hüquqi, nə də mənəvi cəhətdən cozalandıra və ya tonbeh cdo bilməz. Çünki onlann etnik adət-ənənəsində möhkəmlənib ki, heç bir şeyi çirkli qoymaq olmaz. Təsadüfı deyildir ki, onlar çox zaman küçələri sabunla yuyurlar. Bos, belə ctnik-psixoloji xüsusiyyolləro bələd ol-maq azmı əhəmiyyətə malikdir? Oradan yaxşı cəhət götüro bilərik-mi? Yaxşı şeylərdən ibrət götünnəyimiz — yəni, səkilərimizi təmiz saxlamaq, sabunla yumaq bir yana qalsın, heç olmazsa insaf edib (Bakı şəhərinin öziində belə) beşinci, altmcı vo ya daha yuxarı mərtəbələrdən icorisindo şüşə qablar və ağır cisimlor olan zibil tor-balannı bəzən adamlar keçib gedən səkilərə atmayaq... Onun pis nəticəsi barodə nə üçün düşünmürük? Bir ibrotamiz misalı da xatırladaq. Məşhur alman fılosofu Hegel öz xalqının bir miihiim etnik psixoloji xüsusiyyətini belə ifadə edirdi: «mənim xalqım arxivariusdur (və ya arxivarius xalqdır). Ar-xiv öz taxçalarında tarixi hadisolori vo faktlan hifz etdiyi kimi, alman xalqı da öz yaddaşında öz tarixini hifz edib, qoruyub saxlaya-raq gələcok nəsilləro verir». Yəni alman xalqı ilk növbədə öz tarixini yaxşı bilməklə seçilir. Bos, bunun etnik psixoloji mənası nə-dir? Əvvəla, öz tarixini yaxşı bilon, ona dərindən bolod olan xalq özünü yaxşı dork edir, özünü, öz mövqeyini düzgün qiymətləndirir. İkincisi, belo xalq öz tarixinə bolod olduqda onun ibrət dorslo-rini də yaxşı mənimsəyir, ilk növbədə öz tarixində cəlbedici nə varsa, onu hifz edib saxlamağa və inkişaf ctdirməyə cəhd edir. De-moli, öz xalqının tarixinə dorindən bələdlik onun üçün süzgəc ro-lunıı oynayır. Yaxşıları seçib götürmək, pislərindənsə yaxa qurtar-maq, uzaqlaşmaq! Hor hansı bir xalqın belo bir gözəl etnik psixoloji xüsusiyyətini bilmək, ona yaxından bələd olmaq bizim üçün azmı ohəmiyyət kosb edir? Onu öyrəndikdə hcç olmazsa özümüz-dən soruşa bilorik: bos bizdo necədir, biz do elə olsaq, yaxşı olmaz-mı? Homin misallar bizi daha mürəkkəb suallarla qarşılaşdırır: etnik psixoloji xüsusiyyətlər nədir, onlar песо əmələ gəlir, onları bil-məyin, onlara bələd olmağın.nə kimi clmi-nəzəri vo praktik əhə-miyyəti var? Yaxud bu problemlə hansi elm sahəsi məşğul olur, onun respublikamızda inkişafı barədə nə demək olar? Əlbəttə, burada homin sualların hamısına tam tofsilatı ilo cavab vennək mümkün deyildir; ona görə do, osason problemlə ilkin ta-nışlıq üçün zəruri olan cəhətlərə toxunmaq istəyirik. Gotirilmiş misallardan da aydın olur ki, hor bir xalq, hor bir millot özünün məxsusi psixoloji xüsusiyyətlərinə görə də bir-birin-dən ciddi surətdə fərqlənir. Bunlar hər bir millətə və ya xalqa xas olan etnik psixoloji xüsusiyyətlər adlanır. Homin etnik psixoloji xüsusiyyətlorin mahiyyəti, səbəbləri, mexanizmi və təzahür xiisu-siyyətləri xüsusi bir elm sahəsi - etnik psixologiya torofindon öyrənilir. «Etnik psixologiya» söz birloşmosindo «etnik» sözünün özünə-məxsus məntiqi mənası vardır: burada öyrəmlən psixoloji hadisə-lərin yalnız spesifik cohətləri «etnik» sözü ilo ifadə olunur, başqa sözlə, etnik psixologiya ayrı- ayrılıqda etnik vo ya psixoloji hadisə-ləri öyrənmir. Onun əsas məğzini etnik psixoloji hadisolor toşkil cdir. Bunu песо başa düşmək olar? Homin suala cavab vennok üçün ilk növbədə anlayışın lüğəti monasına diqqət yetirmək lazimdir. Etnik psixologiya - etnopsixologiya (yunan dilində etnos -xalq, tayfa demokdir) əvvəllər sosial psixologiyanin mühüm bir sa-hosi kimi miioyyon qrupda insanların etnik ümumiliyi və milli mənsubiyyoti ilə şərtlənon psixi xüsusiyyətlərini, davranış vo rof-tar tərzini öyrənmişdir. Hazırkı dövrdo iso etnik psixologiya fənlə-rarası bilik sahəsi olub insanlann psixikasınm etnik xüsusiyyətləri-ni öyrənir. Yəni milli, irqi, etnik mənsubiyyəti nəzəro almaqla insanların psixoloji xüsusiyyətlərini öyronən bir elm sahəsidir. Məlumdur ki, etnik milli psixologiyanin problemləri çox və rongarəngdir. Buraya bu vo ya digor xalqa məxsus olan etnik ste-reotip və yönümlər, adətənənələr, milli xarakterlər, hisslər və s. daxildir. Lakin burada bir песо cəhət diqqoti xüsusi olaraq cəlb 84 edir. Başqa sözlə, hor bir xalqın etnik psixologiyasi, yaxııd ctnik psixoloji xüsusiyyətləri molız həmin cəhətlərin məzmun və xarak-terinə, təzahur xassələri və intensivliyino görə təyin cdilir. Demo-li, hor etnos, hor bir xalq özünəməxsus etnik psixoloji xüsusiyyətlərə malik olur və həmin xüsusiyyotlər onlann davranış və rəftar tərzində, miinasibotlor sistemindo, adətənənələrində, sərvət meyllorində və s. özünü biruzo verir. Yoni ctnik qarşılıqlı miinasibotlor sayəsində elə psixoloji xüsıısiyyətlər təşəkkül edir ki, onları yalnız homin qrupun etnik xüsusiyyotlərini araşdırmaq sayəsində izah etmok olar. Sual olunur: etnik psixologiyada hansı problemlər ön plana kc-çir və xalqın, millətin özünü dork ctmosino, özüno dərindən bolod olmasına, özünütəkmilloşdinnəsinə yaxından kömək edir? Elo bunlar etnik psixologiyanin osas problemloridir. 1. Etnik özünüdərketmənin xüsusiyyotlori, mexanizmi, etnik özünüduyumun vo monlik şiiunınun formalaşması, təzahür fonna-ları vo soviyyolori problemi. Homin problemlo olaqodar olaraq etnik inkişafın xüsusi pillosi kimi özünüdərketmənin, milli şüurun tə-şəkkülü, fonnalaşması, inkişaf soviyyolori, etnos üzvlərinin rəftar və davranışma, özünə və başqalarına olan miinasibotlor sistcminə, özünüduyumuna təsir mexanizmi və təzahür xüsusiyyətləri də araşdınlır. 2. Miixtolif səciyyəli etnik qrupların psixoloji xüsusiyyotləri-nin araşdırılması problemi. Bu problemlo olaqodar olaraq etnik psixologiya, sosial psixologiyada olduğu kimi, etnik qruplann miixtolif parametrlorini nozoro almaqla orada baş veron etnik psixoloji hadisolorin mahiyyotini, xarakter xiisusiyyotlorini, etnos iizvlorinin roftar vo davranışlarına tosiretmo dorocosini vo s. araşdırır. Böyük etnik qruplarda, xalq vo millot (makromiihit) soviyyosindo miioyyon morasimlorin, adot-ənənəlorin, modanın, şayiələrin, ictimai ohvallann, dini morasim vo ayinlorin yayilmasimn, tozahiirlorinin qanunauyğunluqları, başqa sözlə, böyük etnik qrup kimi xalqin, millotin psixoloji problcmləri araşdınlır. Kiçik etnik qruplarda (mikromiihitdo) etnik psixoloji hadisolorin öyrənilmosi. Buraya qapali etnik qruplarda psixoloji uyuşma, şoxsiyyotlərarası miinasibotlor, qrup iqlimi, qruplann tiplori, qrup yekdilliyinin soviyyolori vo soboblori, qrupun sorvot mcyllori vo s. kimi məsələlər daxildir. Mosolon, ogər ailəni kiçik etnik qrup hesab etsok, onda validcyn vo uşaqlar arasmdakı miinasibotlorin xa85 rakteri, dinamikası, orada etnik adət-ənonolərin xüsusiyyətləri və s. kimi mosələlər etnik psixoloji araşdırmanın obyekti ola bilor. 3. Etnik stereotip vo yönümlor problemi. Burada etnik stcreotip vo yönümlorin mahiyyoti, toşəkkül etmo mexanizmi, tozahiir xiisu-siyyətləri, şəxsiyyətlərarası vo etnoslararasi miinasibotlor sistemindo yeri todqiq edilir. 4. Etnik (milli) xarakter problemi. Etnik vo milli xaraktcrin to-şəkkülü, fonnalaşması çox mürəkkəb psixoloji hadisə olub, qrup üzvlərinin rəftar vo davranışında, foaliyyot və ünsiyyətində, ümu-mən miinasibotlor sistemindo özünəməxsus şəkildə təzahür edir. Tipik etnik vo ya milli xarakter əlamətlorinin formalaşması, ona şəxsiyyətin yetişdiyi sosial şəraitin, təlim-tərbiyə sisteminin, eləcə də təbii imkan və xüsusiyyətlərinin tosiri mosololorinin araşdırıl-ması homin problemin holli üçün ciddi əhəmiyyət kosb edir. 5. Etnik adət-ənənələr, milli hisslər problemi. Məlumdur ki, etnik adətənənə etnos üzvlərinin tarixən yaranmış və nosildən-nəsi-lə keçən foaliyyot və davranış formalan, rəftar qaydaları, onlarla bağlı olan anlamlar və təsəvvürlərdir. Müsbət etnik adət və ənənə-lərin təşəkkülü ilə yanaşı tarixi prosesdə onlann dəyişilməsi, tə-bəddülatı və ya pozulması da yalnız ayrı-ayrı şəxslorin dcyil, həm do etnik qrupun davranış vo roftanna ciddi təsir göstərir, onu bəzən poza bilir. Buna görə do ctnik psixologiyada homin problemlorin miixtolif aspcktlərdən tədqiqinə xüsusi diqqot yctirilir. Demoli, etnik psixologiya insanların miioyyon etnik qrupda, xüsusi etnik mühit və şəraitdə formalaşması ilo olaqodar olaraq onlann psixi simasında, psixoloji xüsusiyyətlərində baş verən dəyi-şikliklərin qanunauyğunluqlarını, təzahür xüsusiyyotlərini öyrənən elm sahəsidir. Bu vo ya digər xalqın vo ya etnosun etnik psixoloji xüsusiyyət-lərinə boləd olmaq, onları öyronmək miixtolif xalqlar və millətlər arasinda qarşılıqlı miinasibotlorin düzgün qurulmasına, onların opi-timal variantlarının tapılmasına yaxından kömok edir. Demoli, etnik psixologiyanin hom ciddi clmi-nəzəri, hom do çox böyiik praktik əhəmiyyəti vardir. XIX osrin sonu, XX osrin əvvəllərindən başlayaraq sosial psixologiya ilo yanaşı, etnik psixologiya da sürotlə inkişaf etmoyo vo müstoqil elm sahosi kimi fonualaşmağa başlayır. Bu dövrdə etnik psixoloji hadisolor, elmin sərhoddi, təsir dairəsi müəyyənləşdirilir, sosial stereotip vo yönümlərə, adot vo ənənələrə, milli xaraktcrlo86 ro, toqlid, tolqin vo s. aid material toplanib tosvir olunur, gerido qalmış xalqların etnik psixoloji xüsusiyyətləri barədə xcyli molumat oldo edilir. XX osrdo xiisuson do ctnik psixologiya problcmlərinin oyronil-mosi metodlan vo texnologiyasi sahosindo ciddi nailliyyotlor oldo edilmişdir. Etnik psixologiya öz mövzusuna vo todqiq etdiyi problemlorin xarakterino goro psixoloji elmlor sistemindo sosial psixologiyaya daha yaxın olduğu üçün sosial psixologiyada totbiq edilon todqiqat metodlarindan yerino goro, burada daha geniş miqyasda istifado olunur. Əlbətto, etnik psixologiyanin todqiqat metodlannin öz spesifik xiisusiyyotlorinin olmasi, onlann totbiqinin miioyyon tolobloro cavab vermosi vo hor bir etnopsixoloji todqiqatin moqsod vo vozifo-lərindən asılı olaraq özünəməxsus cohotlor kosb etmosi nozordon qaçınla bilməz. Etnik psixologiyanin osas qaynaqlari vo ya odow-nodii irsi-mizdo etnik psixoloji xüsusiyyotlərin inikası haqqinda. Etnik vo ya milli psixologiyanin miixtolif qaynaqlari var. Onlann araşdıııl-ması hor bir etnosun, xalqin vo ya millotin psixoloji xiisusiyyotlo-rini öyrənmək, müoyyənləşdimıək üçiin ciddi əhomiyyət kosb cdir. Bu cohotdon Azorbaycanda ctnik psixoloji ideya vo fikirlorin təşəkkülü diqqoti xüsusi olaraq colb edir. Azorbaycanda etnik psixoloji fikrin çox qodim tarixi vardir. Ilk etnik psixoloji tosovviirlorin təşokkülü xalqin qodim adot-onono, morasim vo ayinlori, oylonco vo oyunlan ilo bağlı olmuşdur. Ailo vo moişət (toy, yas vo s.) morasimlorindo kiitlovi sosial psixoloji hadisələrin maraqlı xarakteristikalarına təsadüf edilir. Xalqin hoyat müşahidələrinə vo empirik tocriibosino osason oldo edilon ctnik psixoloji biliklor, məişot təsəvvürləri təsviri bilik soviyyosindo, ilk növbodo şifahi xalq yaradıcılığı vo bodii ədəbiyyat niimunolorindo oks etdirilmişdir. Azorbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı bu baximdan diqqoti xiisusi olaraq colb cdir. Keçəl, Küpəgirən qarı, Kosa obrazlan uzun mud-dot, hom do xalqin miioyyon sosial etalon vo stcreotiplorini ifado etmişdir. Azorbaycan lotifolorindo xalqin miixtolif ctnik psixoloji hadisolor haqqındakı ictimai rəyi özünün parlaq ifadəsini tapmış-dii. Molla Nosroddin, Bohlul-Danondo xalqin zelmindo «insan sor87 rafi» kimi moşhurlaşmışlar, onlar песо deyorlor, osl praktik sosial vo etnik psixoloqlar idilor. Azorbaycan xalq ədəbiyyatının qodim yazılı - abidosi «Kitabi-Dodo Qorqud»da insamn miixtolif cmosional halotlori tosvir cdil-miş, davramş normalarında özünü biruzə veron xəyanot, lıosəd, qorxaqlıq, forarilik kimi monfı cmosional sifətlor tənqid edilmişdir. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanları insanlann qarşılıqlı münasi-bətlərinin etnik-psixoloji tohlili baxımından diqqoti xüsusilə cəlb edir. Dədə Qorqud qonağa hörmət etməyən tənbol qadınlan pislo-yir, yaxşı qadınları tərifləyirdi. Qadının başqa adama, məsələn, qonağa münasibotə görə səciyyələndirilməsi Azorbaycan ictimai fıkir tarixindo etnik-psixoloji xarakteristikanm ilk nümunosi kimi qiymotlidir. «Kitabi-Dədə Qorqud» nəinki tayfadaxili və tayfalararası miinasibotlorin psixoloji tohlili, hom do miixtolif etnik qrup üzvləri arasinda miinasibotlorin psixoloji tohlili, eloco do miixtolif etnik psixoloji fcnomcnlorin, xiisusilo stress şoraitindo etnik qrup iizvlo-ri arasinda miinasibotlorin tosviri baximmdan daha ohomiyyotlidir. XI osrdən başlayaraq Azorbaycanda ctnik vo sosial psixoloji ideyalar folsofi traktat vo bodii odobiyyat niimunolorindo daha ge-niş surotdo öz oksini tapir. Azorbaycanda sosial-psixoloji ideyalann inkişafında Bohmon-yar, Xaqani Şirvani, Nizami Goncovi, Imamoddin Nosimi, Mohom-məd Fizuli, Abbasquluağa Bakıxanov, Mirzo Fotoli Axundov, C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, Ə.Haqverdiycv, Üzeyir Hacıbo-yov, Hüseyn Cavid, Cofər Cabbarli kimi görkəmli folsofi fikir nii-mayəndələrinin, şair vo yazıçılanmn böyük xidmoti olmuşdur. Odur ki, odəbi-bədii irsimizdə öz oksini tapmış etnik xiisusiy-yətlərimizi dərindən öyrənib oradan lazımi nəticolor çıxara bilmok bu günümüz üçün daha vacibdir. Bununla da hom iimumon etnik psixoloji xüsusiyyətlərimizi dorindən öyrənmok vo adekvat surotdo dork etmok sayəsində xalqımıza özünü düzgün tanımaq vo qiy-motlondinnokdə yardım etmiş oluruq. Hom do ədobi-bədii irsimizdə öz oksini tapmış mənfı etnik psixoloji xüsusiyyotlori öyrənib dork etmok osasinda onlardan yaxa qurtannaq, yoni milli tokmilliyo nail olmaq miimkiin olar. Biitiin bunlarla yanaşı başqalarının bizim mənfı vo ya miisbot etnik xiisu-siyyətlorimizdən öz əleyhimizə istifado etmolorino yol vcrmorik. Nozoro almaq lazimdir ki, Azorbaycanda etnik psixoloji fikrin 88 inkişafında XIX vo XX osrin yazıçı vo miitoflokirlori daha miihiim rol oynamışlar. A.Bakıxanovun «Nosihotnamo» vo «Təhzibül-əх-laq» osorlorindo miixtolif ctik problemlor psixoloji kontckstdo tohlil olunmuşdur. Onun «Mənəviyyat fəlsəfəsi» adlandırdığı etika vo torbiyə nozoriyyosindo maraqh psixoloji hadisoləro toxunulmuş-dur, tolim vo tərbiyənin köməyi ilo noinki aynca bir insamn, iimumon etnosun əxlaq vo mənəviyyatını moqsodəuyğun surotdo do-yişdirməyin mümkiinlüyü ideyası osaslandırılmışdır. Homin idcya M.F.Axundovun osorlorindo daha bariz şokildə özünü biruzə ver-mişdir. Təlqin, şayiələr, bir sıra başqa kütləvi psixoloji hadisolor barədə M.F.Axundovun osorlorindo maraqh faktlar vardir. M.Ə.Sabir, C.Mommodquluzadə, Ü.Hacıbəyov vo s. kimi görkəm-li miitoffokkirlorin osorlorindo do xalqin psixologiyasını, yoni şüur səviyyəsini, mənfı stereotip vo yönümləri dəyişdirmək, onu yeni-loşdinnək, dövrün toləblori səviyyəsino qaldırmaq meyli güclü ol-muşdur. Xüsusən də M.Ə.Sabir osorlorindo nəinki ayrı-ayrı qruplarda, iimumon ctnosumuzda nozoro carpan mənfı ctnik psixoloji xüsusiyyətlərin aşkar cdilmosi, onlann aradan qaldırılmasına soy göstərilmosi daha ibrətamizdir. Etnik psixoloji baxımdan «Molla Nəsroddin»çiləri vo M.Ə.Sa-biri iki başlıca məsolə düşündüriir. Əwola, xalqımız, millotimiz necodir, başqa sözlə hansı etnik psixoloji xüsusiyyətləro malikdir? İkincisi, millotimiz, xalqımız песо olmalıdır və bunun üçün no etmok lazimdir? İlk nəzərdə Molla Nəsrəddinçiləri vo xüsusi böyük sənətkar M.Ə.Sabir osason birinci suala tam dolğunluğu ilo cavab vcrib, yoni, biitiin etnik xüsusiyyotlorimizi, xüsuson do onun mən-fı cəhotlərini, çatışmazlıqlarını tam dolğunluğu ilo açıb göstərir, yoni gcrçokliyin (etnik xüsusiyyətlərimizin) «modelini» yarada bi-liblər. İlk nəzərdo ikinci sualın cavabı nisbotən söniik kimi görü-nür. Əslindo belo deyildir. Birinci sualla bağlı «Molla Nəsroddin» jurnalında vo M.Ə.Sabir irsindəki tənqid və ifşa, yumor və satira son noticodo əslinə qalsa ikinci suala cavab vermoyə kömək gösto-rir. Çiinki, psixoloji cəhotdon, yumor vo kinayə kimi, satirada da hadisələrin zahiri komikliyi əsasında dram vo faciə toqquşmaları durur. Elə buna göro do satirik osorlordo həyatın məntı tərəflori çox vaxt qəsdən qabarıq, mübaliğoli, gülmoli, bozon də eybəcər şokildə tosvir edilir. «Molla Nosrəddin» irsi və xüsııson də Sabir satirası da mohz bu cəhotdon diqqoti colb edir. Homin satira yal89 nız ауп-ауп adamları deyil bütün milləti, xalqı belə etnik eybəcər-likdən xilas etmoyə, onu özünü yaxşı dərk etməyo, təkmilloşdir-məyə yönoltrnək istəyir. İlk növbədə etnosdakı fərdiyyətçiliyi, şoxsi mənafeyi hər şeydon üstün tutmağı, yaltaqlığı, mütiliyi, tez təsirə düşməyi, vəzifəli şoxslərə itaətkarlığı, elmə, maarifo biga-nəliyi, bir-birinin ayağından çəkmoyi və s. ifşa etmok yolu ilə yox ctmək istəyir. Bu mənfıliklori bir yerdə gördükdə, artıq heç şeydən qorxmur, yalnız harada müsəlman görür, ondan qorxur. Əsrinin ai-nəsi olan dahi sənətkar etnik naqisliklorimizi görməyə, açıb-tökməyə bilməzdi. Eyni problemlə C.Məmmodqııluzadə də rastlaşmış və ona göro də «MolIa Nəsroddin» jurnalını nəşrə başlarkən xalqın etnik psixoloji xüsusiyyətlərini aşkar etmok vo ilk növbədə onlann xoşagəlməyən cəhətlərindon xalqı xilas etmok yollannı axtarıb tapmaq qayəsini güdmiişdür. Hom do nozoro almaq lazimdir ki, C.Məmmədquluzadə irsi, xüsuson do «Molla Nosrəddin» jurnalı yalmz bir xalqin, bir etnosun etnik psixoloji xüsusiyyotlərini oks ctdinnir, orada miixtolif millot-lorin, xalqlann, etnik, sosial qruplann, ayn-ayn etnoslann etnik psixoloji xüsusiyyətləri oks etdirilmişdir. Buna goro do homin irsi vo xiisuson do jurnali etnik psixoloji xiisusiyyotlorin bodii inikasimn ensiklopediyası adlandinnaq olar. Bu cohotdon homin irs obrazli deyilso, dibsiz bir doryadir. Molumdur ki, C.Mommodquluzadonin «ÖIülər», «Danabaş kəndinin ohvalatlan» vo s. kimi məşhur osorlorindo vo hekayolo-rindo millotin, xalqin mənovi ölümünü doğuran amillorin sosial psixoloji vo etnik psixoloji köklori böyük məharətlo açılmışdır. Lakin dahi sənətkar köhnolmiş ctnik stcrcotoplori, monfı adət-ononə-ləri, əxlaq və davranış nonnalannı tonqid edib başqa millətlordon nümunə götürməyə, öyrənməyə çağırarkən, o, etnosun, millətin özünəməxsusluğunu qoruyub saxlamağm da zəruriliyini iroli sürür-dü. Böyük ədibin «Anamın kitabı» pyesi buna parlaq sübutdıır. Müəllif burada xalqı, etnosu, miioyyon etnik zümrələri tez tə-sirə diişmək, bayağı toqlidçilik kimi simasızlaşdırıcı cəhətlordən çəkindinrıəyə çalışmışdır, Umumiyyətlə, milli özünüdərk və özünüqiymətləndirmo kimi etnopsixoloji məsoləlor ədibin yaradıcılığında mərkəzi yer tutur. Bu cohotdon onun naşiri, rcdaktoru və osas müolliflərindon biri ol-duğu «Molla Nəsrəddin» jumalını yada salmaq kifayətdir. Homin 90 lurnalda xalqımızın etnopsixoloji xüsusiyyotlərinin tam və dolğun monzərəsi öz əksini tapmışdı. Bu da tosadüfı deyildir. Molumdur ki, elmin, tcxnikanın, başqa sosial problemlərin hol-li ilo olaqodar olaraq inkişaf etmiş ölkolərdo bir sıra hallarda çox ıstcdadlı mütəxəssislərdən ibarət tədqiqatçı qrup yaradılır vo elmin taleyi ilə bağlı ən aktııal problemin qısa müddətdə və çox yüksək •eviyyədo tədqiqi ona tapşırılır. Həmin analogiya üzrə C.Məm-modquluzadə «Molla Nəsrəddin» jurnalını nəşrə başlarkən sanki belo bir problem qarşısında qalmış və xalqının ən istedadlı sənət-karlarını həmin jurnal ətrafına toplayaraq onların qarşısına: «millə-im dordini tezliklə tapmaq və onu miialicə etmək уоПапш» müəy-yonləşdirmək vəzifosi qoymuşdur. Sanki o, qeyri-ixtiyari olaraq oslindo xalqin etnik psixoloji xii-siisiyyotlorini aşkar etmok vo ilk növbədə onlann xoşagəlməyən cohotlorindon xalqi xilas etmok yollanni axtanb tapmaq üçün belo istedadlı sonətkarlar qrupunu yaratmış vo nəticədə qisa miiddotdo bu sahodo cox böyük «clmi noticolon> oldo cdilmişdir. Böyük sə-notkar təsadüfon demirdi ki, «Molla Nəsroddin»i təbiət özü yarat-dı, zəmanə özü yaratdı. Bu elə bir zəmanə idi ki, millot, xalq de-mok olar ki, cəhalot yuxusuna dalmışdı, onu hər vasitə ilə oyatmaq mümkün olmurdu. Bunun üçün böyük sonətkarların satira qələmi lazım idi. Horn do bu elo nadir istedadlı qəlom olmalı idi ki, о düz hədofə dəysin, yəni K.Marksın sözləri ilo deyilso, gərək satirikin osərini oxuyanda xalq özii öz halından dohşətə golib titrəsin, onda qeyrət hissi baş qaldırsın və о dözülməz vəziyyotdon qurtannaq üeün rəşadət göstərsin. Təsadüfı deyildir ki, «Мо11а Nəsrəddin» jurnalının noşri üçün nəzərdə tutulan proqramda: atmacalar, felycton, yumorlu şerlər, yumorlu teleqramlar, satirik hekayələr, lətifəlor, yumorlu elanlar, karikatura və illüstrasiyalar, poçt qutusu vo s. Yəni 11 bonddən 9-u satira və yumorla bağlı idi. Bunu təsadüfı hesab etmək olarmı? Əsla yox! Burada ilk növbədə xalqin psixologiyasını dərindən öy-rənmək, onu diizgün nozoro almaq, ona təsir etməyin yol və vasitolərini adekvat surotdo müəyyənləşdınnək amalı ön plana keçirdi. «Molla Nosroddin» jurnalında karikatura, illüstrasiya və şəkil variantının seçilməsi, ona geniş ycr verilməsi etnik psixologiya nöqteyi-nəzərdən Cəlil Məmmədquluzadonin böyük koşfı idi. Əv-vola, о dövrdo xalqin icorisindo oxumağı bilənlər çox az idi, amma sokli, karikaturanı qavramağa, onun mənası üzorində baş sındırma91 ğa psixoloji cohotdon hazır olanlar сох idi. Bununla juraal gcniş kütlənin şüur səviyyəsino uyğunlaşdınlırdı. Çünki geniş kütlonin şüur soviyyəsini nəzərə aldıqda abstrakt sözlü - məntiqi izahdan oyani şorh üsulu daha müvafıq vo asan anlaşan olur. İkincisi, jurnalda sözdən istifado do tamamilo başqa səciyyə daşıyır, sözlü izahat, nəsihətçilik, bu vo ya digər məsələ barədə miicorrod mühakimolor konara qoyulur, insanı düşünmoyə, lazımi nəticələri özü çıxarmağa vadar edon yollar seçilir. Miiasir psixologiya və təlim nəzəriyyəsində bclə bir müddəa əsas götiirülür ki, hər şcy müqayisodə dork edilir. Əgər insan idra-kı oxşar cisimlər arasinda fərqli cəhotləri vo bir-birindən çox uzaq olan, ilk nəzərdə heç bir oxşarlığı olmayan obyektlər arasinda ox-şar cəhətləri tapa bilərsə onun idrak foaliyyoti daha səmərəli, daha mohsuldar vo foal olur. Yoni bu halda insan nəyisə axtarır və aktiv fıkri foaliyyot sayəsində onu tapır. Dcməli, idrak obyektlərini qarşılaşdınnaq, tutuşdunrıaq, onlar arasinda oxşar və fərqli cəhətləri, eloco do onlan törədən sobəblə-ri tapmaq insamn tofokkiir fəaliyyətini çox məhsııldar vo somorəli edir. Bu cohəti nəzərə alaraq hcç bir izahat vcrmədən ilk növbədo «Molla Nosroddin» junıalının 7 iyul, 1906- cı il, 14-cü nömrəsindo «lağlağı» imzası ilo cap olunan «Axund ilə keşişin vəzi» adlı mə-qaləni olduğu kimi vermok yerino düşər. «İrəvan quberniyasında bir kond var, adı «Samanlıq»dır. Kon-din camaatı yarıya qədor emıəni və yansı müsolmandır. Bir gün at ilo homin kəndin miilkodarı Rəhim bəyə qonaq gedirdim. Yay fəs-li idi. Uca atın üstündə oturub kəndin alçaq divarlanndan həyətlə-rin hamısını görürdüm. Həyətin birində bir crməni arvadı toyuq-cü-coyə don səpirdi. Bir hoyotdo bir müsolman arvadı arxın konarın-da qab yuyurdu. Həyotin birində bir crmoni uşağı ağacın kölgəsin-də oturub kitab oxuyurdu. Bir həyotdə 12-13 yaşında bir miisəl-man uşağı pişiyin quyruğuna ip bağlayıb həyotin о tərəfinə, bu to-rofino qaçırdı vo pişik movuldaya-movuldaya uşağın dalınca dal-dalı horəkot cdirdi. Həyətin birində böyük tut ağacının kölgəsindo bir ncçə ermə-ni oturub çörək yeyirdilər. Keşiş ayaq üsto dumb sağ olini yuxarı qovzayıb danışırdı. İstoyirdim kcçib gedəm, haman keşişdon bir söz eşidib atı saxladım. Keşiş uca soslo dcdi: «Hayreniq. hayrcniq, hayreniq!» (hayreniq erməni dilindo «vətən» demokdir). Çünki mən erməni dilini başa düşürom, bir qədər dayandım kc92 sısin sözlorino qulaq asam. Bu hcyndə küçənin bir torofindon mü-solman danışığı eşitdim. Atı qabağa sürüb gördiim ki, küçə ayrı-mmda divarın kölgəsindo 4 müsəlman oturub. Bunların, biri Axund Molla Qurbanqulu Molla Qurbanəliyev idi. Bu axundu mon çoxdan tanıyırdım, özü də İran əhlidir. Molla Qurbanqulunun olindo bir kitab var idi. Molla özü do kitabı oxuyurdu vo kəndlilər diqqəti-tam ilo qulaq asırdılar. Keşiş uca soslo kondliloro bu sözləri deyirdi: «Ermoni milloti-nin dünyada üç sevgili balasi var «voton», «millot» vo «dil» vo no qodor ki, biz homin iic sevgili balaların yolunda fəda olrnaga qadi-rik, no Osmanlinin homdiyyo osgori vo kiirdlori, no Rusiyamn Qa-lisinlori vo no zomanonin qeyri bir təğazası ermoni millotinin bo-qasina xolol yetiro bilmoyocoklor. Kcşişin bu sözlorindən sonra Qurbanqulunun sosi goldi. Molla kitabdan bu sözləri oxuyurdu: «Babi-hoftum: ogor bir şoxs yata yu-xusunda hocomot goro, haman şəxs dünyada heç bir bolaya vo na-xoşluğa giriftar olmayacaq». Keşişin belo sosi golirdi: cy monim ermoni qardaşlanm! Diin-ya xolq olunandan indiyo kimi cnnoni tayfasi miixtolif millotlorin cövr vo zülmünə düçar olub, qarışqalar at nalının altinda ozilon kimi ermənilər qüvvətli vo bimürvət tayfaların yumruğunun altinda pamal olublar. Bununla belo ermoni öliim halında can vero-vero ge-no deyib: «Voton, voton, millot, hayrcniq». Ey monim qardaşlarım, no qodor ki, millot, dil vo voton yolunda fəda olmağa biz qadirik. comi dünyanın tayfaları miittofiq olub bizim üstümüzə hiicum gotirolor, biz geno onlann qabağında dayanıb dilimizi vo votonimizi miihafizot edo bilocoyik. Yaşasın voton yolunda foda olan cnnoni milləti, yaşasın millot uğrunda şəhid olan qardaşlar. Gctso, getso, hayreniq! Molla Qurbanqulu kondliloro deyirdi: ağacın altinda, suyun qi-rağına böl etmok yaxşı deyil, çünki həmzad, əcinno, şəyatin insana zorər yetirər. Çaharşənbo, şonbo vo tok giinii qobiristana vo hama-ma gctmok olmaz, çünki bu gi'mlordo ocinno vo divlor qobiristana vo hamama com olub qonaqliq cdorlor vo homin giinlor bunlann bayramıdır, insani görsələr zoror yetirorlor. Ogor bir kosin belo bir qoza başına gəlsə, durmayıb golsin monim yanima, vaxt ikon ona «həft həsar»duası yazım...» İmza Lağlağı. Məqalənin təhlilindən aydm olur ki, əvvəla, iki qonşu etnosun psixoloji xüsusiyyotləri песо məharətlə qarşılaşdırılır, iiz-üzo qo93 yulur. Yoni bir moqalodo etnik psixologiya elminin çox miihiim b' problemi - etnik xüsusiyyətlərin tozahiirii vo törənməsi səbobləri песо məharətlə açılır. Başqa sözlo, torbiyovi təsir üsulları vasitosilo yaradılmış stereotip və yönümlər ayn-ayn xalqlarda etnik psixoloji xüsusiyyotlərin fonnalaşmasının osas mexanizmi kimi açılıb göstərilir. Təsadüfı deyildir ki, etnik psixologiyanin görkomli nümayəndələrindən olan alman psixoloqu V.Vundt göstorirdi ki, şox-siyyot miioyyon mədəniyyətə xas olan tipik torbiyo metodlan vasH tosilo formalaşır. Elo xalqin tipik torbiyo iisullan etnik ümıımiliyi, başqa sözlə, etnosun psixologiyasını formalaşdırır. İkincisi, ilk nəzərdə giizoran psixologiyasi soviyyosindo «Mol-la Nosrəddin» jurnalı sohifolorindo bu vo ya digor etnosun psixoloji xiisusiyyotlori barodo elo molumatlar verilir ki, onlar sözün hoqi-qi monasında özünün adekvatlığı ilo seçilir vo elmi ümumiləşdir-mənin bəhrosi olduğuna şübhə yeri qoymur. Başqa sözlə, «Molla Nəsrəddin» jurnalında etnik psixoloji xüsusiyyotlorin inikası faktların təsbit vo tosvir edilməsi soviyyosindo qalmır, onlann tohlili vo mənalandırılması özünün elmi adckvatlığı ilo diqqoti colb edir. Eyni yanaşma torzi vo psixoloji monalandinna M.Ə.Sabir irsin-do do aydin surotdo nozoro carpir. Azorbaycan xalqı özünün bonzorsiz xiisusiyyotlori ilo seçilir. Bizim ədobiyyatımızda arvadının gözəlliyi ilo açıq-aşkar foxr edon, öyünən kişi obrazı yoxdur. Azorbaycanlı ana yeni dogulmus qız uşağı üçün cehiz yığmağa başlayır. Dünyada boşanma, ailədə qeyri-sabitlik. xoyanot baş alıb ge-dir, biz isə «ər evi ~ gor evi» deyirik vo bu ülvi anlamla da ailəmi-zin saflığını, möhkəmliyini qoruyub saxlaya bilmişik. Ailoni uşaq kökündə qururuq. «Uşaqların ruzisini Allah yetirir» - deyirik. Amerikada göz vurmaq adi ünsiyyət vasitəsi sayılır və uşaqlara ki-çik yaşlarından onun qaydalannı öyrədirlər. Biz isə uşaqların göz vurmasını rəğbotlondinnirik. İllah da ki, qız uşağı göz vura... Bu xüsusiyyotlor ilk baxışda bəlkə də adi görünür, oslindo iso xalqın bənzərsiz psixologiyasını bilavasitə öz damlasında oks etdirir. Homin psixologiyanin formalaşmasında zəngin ədəbi-bədii irsimiz də mühüm rol oynayıb. Onları öyronmək, izah etmək vacibdir. Zəngin ədəbi-bədii irsimizdo oks olunan etnik psixoloji xüsusiyyətlorimizin, eloco do miiasir faktlann tohlili osasinda belo qo-naoto golmok olar ki, iimumon xalqımız özünün ctnik psixoloji xii94 susiyyotlorino holo kifayot qodor yaxşı bolod deyildir. Elo bunun noticosidir ki, özümüzü lazımınca yaxşı dork etməmişik. Xüsuson do milli özünüdərk, iimumi milli şiiuıun fonnalaşması istonilən so-viyyədə deyildir. Etnik vo ya milli psixoloji xiisusiyyotlorimi/in dork edilmosi bir çoxlarında yaxşı halda bölgə, rayon, hotta mohol-1ө səviyyəsilə mohdudlaşır vo noticədo xırda yerliçilik hissi iimu-mmilli hisso, amala, iimumi votonporvorliyo, milli birliyo iistiin golir. Buradan da çox asanlıqla mohəlliçilik, yerliçilik, dostəbazlıq psixologiyasi nəşət edir vo intişar tapir. Belo bir parçalanmada maraqh olan xarici vo daxili qiivvolor bu cohotdon iimumi milli mo-nafeyo, iimumi dövlətçiliyo, milli birliyo qarşı сох moharotlo istifado edirlor. Mohdud düşüncəli votəndaşlarımız da belo bir tora asanlıqla düşürlor. Hotta qonşusu, yaxud iş yoldaşı ilo sözü diiz gol-moyondo bunu rayon vo ya bölgo fərqi vo ya xiisusiyyoti kimi qo-lomo verirlor. Bu cəhot ауп-ауп müəssisələrdə rəhbərlik vo idaro-ctmo sahosindo nozoro çaфdıqda bunu homin müossisə başçısının «psixoloji nadanlığının fenomenal səviyyəyə çatması» kimi qiymətləndirmok olar. Yoni homin sahədəki soriştəsizlik, başqa söz-lə, yalnız etnik psixoloji xüsusiyyətlorə deyil, hotta ауп-ауп adamlann psixologiyasina, onlann davranış vo roftanna nabolodlik son nəticodo idaroetmo işinin pozulmasına, çox ciddi münaqişo vo konfliktlərə gətirib çıxanr. Buna goro do holo 9-10 il bundan ovvol ciddi xəbərdarlıq kimi deyilon: «Psixoloji səriştosizliyimiz xalqı-mıza ağır başa golocok» - fıkrino qayitmaq, onu da olavo etmok istordik ki, miiasir şəraitdo yoni miistoqilliyimizin, iqtisadi vo modo-ni əlaqələrimizin genişləndiyi bir dövrdo xalqımızın etnik psixoloji bilikloro cox ciddi ehtiyaci var. Homin ehtiyacı ödomok iiçiin so-lahiyyotli orqanlar rcspublikamizda, noinki etnik psixoloji todqiqat-lara, hom do etnik psixoloji biliklorin geniş təbliğinə ciddi kömək-lik göstormolidirlor. Bu sahədə orta vo ali moktob miiollimlorimi-zin, tərbiyəçilərin üzərinə daha ciddi vo məsuliyyətli vəzifə düşür. Homin vozifoni xalqımızın hor bir qeyrotli övladı vaxtında vo şoroflo yerino yetirtlmolidir. Sonra, indi olduğu kimi, artiq gee olar. Axi, etnik psixoloji xiisusiyyotlorimizdon biri do gee ayılmağımız, long 1əфəптəуЈ1Гпг, vaxtında görüləsi işlərimizi, adəton, sonraya saxlamağımızdır. Bolko, elo ona görə: «А11аһ sonrakı bolalardan saxlasın!» - deyirik. Ən böyük bola isə xalqımız üçün, ilk növbədo, milli birlik şüurunun, etnik psixoloji ümumiliyin, milli özünüdərkin lazımınca toşəkkül tapmaması olur ki, homin bolanın tezliklo ara95 dan qaldırılması üçün təsirli üsullardan istifadə etmoklə yanaşı, zəngin ədəbibədii irsimizə də fəal surətdə dönməyimiz və ondan bəhrələnməyimiz zəruridir. Psixoloji elmlər sırasında xüsusən do müasir dövrdə respubli-kamız üçün ciddi əhəmiyyət kosb cdən mühüm sahələrindən biri hüquq psixologiyasıdır. Hüquq psixologiyasi (latin sözü - yuris - hüquq) psixologiya elminin miihiim sahosi kimi insanlarm hüquqla tənzim edilon miinasibotlor sahəsində onlann psixi fəaliyyətinin qanunauyğunluqla-rını və mexanizmlərini öyronir. XIX əsrin sonları vo XX əsrin əvvollorində hiiquq psixologiyasi sahəsində ilk eksperimentlər aparılıb. Homin dövrlərdə ən çox şahid ifadəlorinin və dindirmolorinin psixoloji mosololorinin öyro-nilməsinə diqqot yetirilib, sonra cinayətdə iştirakın diaqnostikası problemləri araşdırılmışdır. Burada, olbəttə, cinayətkarların psixologiyasi mosololorinin aydınlaşdırılması, onlann həyat tərzinin vo davranışının xüsusiyyətlərinin öyrənilmosi önəmli yer tutur. Şahid ifadələrində sohvlərin meydana golməsi səbəbləri və şəraiti do hü-quq psixologiyasinda xüsusi olaraq araşdırılır. Deməli, hiiquq psixologiyasının miixtolif saholori vardır. Bura-ya ilk növbədə kriminal psixologiya - cinayətkar davranışın psixoloji mexanizmi və cinayotkarın şəxsiyyətinin psixoloji xüsusiyyot-lorini öyronən sahə aid edilir. Məhkəmə psixologiyasi daha geniş saholori əhatə edir, yoni mohkəmə işi vo məhkəmə psixoloji ekspertiza məsələləri ilə bağ-lı problcmləri öyronir. Yoni burada osason cinayotin morhololori-ni, xüsusən motiv və moqsədlərini (kim vo ya nə insanı cinayətə tohrik edir, cinayət nəyin xatirino edilir), cinayotin hazirlanmasi və hoyata keçinlməsi zamanı təzahür edon iradi vo cmosional proscs-lərin xiisusiyyotlorini, cinayotlo bağlı olan psixi halətləri araşdırı-hr. Məhkomə psixologiyasi hom də istintaq və mohkomə işinin psixoloji əsaslarını, yəni cinayətkarın vo homin cinayotin açılma-sında iştirak cdən şəxslərin (müstəntiqin, hakimin, miidatiəçinin, ittihamçının, müqəssirin, şahidlərin vo başqalarının psixoloji xüsu-siyyətlərini öyrənir. Eloco də təhqiqat vo məhkəmo prosesinin gedişində cinayətdo iştirak edən şəxslərə göstərilon psixoloji təsirlərin, ауп-ауп istintaq əməliyyatlarının dindirmə, üzləşdirmə, tanınmaq üçün təd96 qiqctmə, hadisə yerinin, eloco də lazımi şəxslərin müayinə edilmə-м. axtarışaparma, istintaq eksperimcnti və s. təşkilinin, planlaşdırıl-tnasının vo icrasmın psixoloji osaslarını araşdınr. Əlbəttə, hüquq psixologiyasinda əmək islah psixologiyasi mə-solələri - yəni hüquq pozanların tərbiyəsi və yenidən tərbiyəsi problcmləri, adamlarda hüquqi şüurun formalaşdırılması, onun po-/ıılması səbəblorinin aydınlaşdırılması da önomli ycr tutur. Deməli, hüquq psixologiyasi insanların hüquq nonnalarının tətbiqi, hüquqla bağlı foaliyyətdə iştirakı ilo olaqodar olaraq meydana çıxan psixi həyat hadisələrini vo onlann qanunauyğunluqları-nı öyrənir. Burada mövcııd hüquq normalarına subyektiv münasi-bətin aşkar edilməsi, onun düzgün istiqamətləndirilmosi ön plana kcçir. Xüsuson do bizim etnik xüsusiyyotlorimiz vo sosial-psixoloji münasibətlərimizin məxsusi cəhətləri hüquq psixologiyasinda ycni yanaşma tərzinin formalaşmasını zoruri cdir. 2. Psixologiya elminin başqa elmlərlə olaqosi İnsan haqqinda elmlor kompleksindo psixologiya elmi miihiim yer tutur. Elmşünaslar bu cohoti aynca qeyd edirlor. Moşhur sovet lilosofu akademik B.M.Kedrov clmlərin təsnifatını işlərkən elmlor sistemindo psixologiyanin roluna xiisusi diqqot yetirmişdir. Homin təsnifat şokil 19-da verilmişdir. Diqqotlə baxsaq B. M. Kedrovun təsnifatında clmlərin üçbucaq şəklində «tosvir» olunduğunu görorik. Bu montiqi cohotdon diiz-gündür; clmləri adətən üç böyük qrupa bölürlər: f o l s o f i clmlər, h u m a n i t a r elmlor vo t о b i i (tobiot vo ya tobiot-şünaslıq) elmlor (texniki elmlori uzun miiddot tobii elmlor sırasına aid etmişlor, son zamanlar onlan aynca elm sahosi kimi forqlondi-rirlor). В. M. Kedrovun tosnifatında başlıca cohot ondan ibarotdir ki, burada psixologiya «clmlor üçbucağının» lap morkozindo yer-loşdirilmişdir. Bu о demokdir ki, psixologiya folsofi, humanitar vo tobii elmlori bir-birilə əlaqolondirən vəsilo rolunu oynayir. Elmi biliklorin iimumi sistemindo psixologiyanin on başlıca tunksiyası clo ondan ibarotdir ki, psixologiya bir çox elm saholori-nin nailiyyotlorini sintc/ edorok insanı öyronon elmlorin bolko do hamisinin inteqrasiya vasitosi kimi özünü göstərir. Görkomli sovet psixoloqlan В. Q. Ananyev, В. F. Lomov vo b. göstərdikləri kimi, Biologiya Psixologiya Folsofi Sosial Fizika Kim vo labial qcyri-üzvi yoni _cojn]y^4Hofəj^ ŞoMW.B.M.Kadrovagöroe.mlerin.e snifat. onun tarixi vozifosi do mohz bundan ibarotdir, onun inkişaf perspektivlori do elo bununla bağlıdır. Psixologiyanin öyrondiyi məsolələr miixtolif elmlori maraq-landinr. Homin elmlorin tam olmayan siyahısı, bclodir: sosiologi-ya, demoqrafiya, estetika, etika, siyasi, hiiquqi, iqtisadi, tarixi elmlor, pedaqogika, dilçilik, kriminologiya, semiotika, ctnoqrafiya, antropologiya vo s. Bu baximdan biz psixologiya elminin folsofi, humanitar vo tobii elmlorlo qarşılıqlı olaqosini miixtolif faktlar əsasında aydınlaş-dıra bilorik. Tarix. iqtisadiyyat, etnoqrafiya, sosiologiya, linqivistika, odo-biyyatşünaslıq, sənətşünaslıq, hiiquqi, siyasi, tobii elmlorin öyron-diyi proses vo hadisolorin todqiqi mahiyyot etibarilo psixoloji prob-lcmlərin qoyuluşuna gotirib çıxarır. Psixologiyanin yuxanda qeyd etdiyimiz ayn-ayn saholori - psixolinqivistika, iqtisadi, sosial, pedaqoji, tibbi, miihondislik psixologiyasi vo s. bu baximdan noinki miihiim elmi, hom do praktik ohomiyyoto malikdir. Psixologiyanin başqa elmlorlo olaqosi о qodor çoxcohotlidir ki, hotta onlann hiidu-dunda aynca psixoloji bilik saholori fonnalaşmışdır. Mosolon, ictimai elmlorlo (sosiologiya, iqtisadiyyat, hiiquq vo s.) psixologiyanin hududunda sosial psixologiya, eloco do onunla bilavasitə bağlı olan tarixi, iqtisadi, etnik. hiiquqi, siyasi, pedaqoji vo s. psixologiya, psi-xolingivistika, incosonot psixologiyasi və s. fonnalaşmışdır. Tobii elmlorlo psixologiyanin hududunda iso zoopsixologiya, miiqayisoli psixologiya, psixofiziologiya, psixobiokimya, tibbi psixologiya, ncyropsixologiya vo s. təşəkkül etmişdir. Texniki elmlorlo psixolo-kiyanin hududunda omolo golon elmlor icorisindo iso miihondislik psixologiyasi miihiim yer tutur. Təyyarəçilik psixologiyasi vo kos-mik psixologiyanin meydana gəlməsi vo inkişafı da clmi-tcxniki to-roqqi ilo bağlıdır. Bir cohoti do aynca qeyd etmok lazimdir. Psixologiyanin özü-nün do miistoqil elm sahosi kimi fonnalaşması da folsofi, humanitar vo tobii elmlorlo bilavasito bağlıdır. Bir torofdon, folsofi vo humanitar elmlorin, dikor torofdon iso tobii elmlorin inkişafı prosesindo psixoloji elmlorin problemlori omolo gəlmişdir. Miiasir dövrdə psixologiyanin miixtolif elmlorlo qarşılıqlı olaqosi şəbəkəsi daha da genişlonmişdir. Psixologiya psixi hoyatm qa-luinlanni öyrənərkən bu vo ya digor dorocodo insan problemini todqiq edon biitiin başqa elmlorin nailiyyotlorindon istifado edir. O, bu nailiyyotlordon istifado ctmodon inkişaf edo bilmoz. Psixologiya elminin metodlan da. birinci növbodo, bu prosesdə formalaşmış-dır. Elmi-texniki inqilab şəraitində hor hansi bir elmin başqa elmlorlo qarşılıqlı olaqosi no qodor zoruri olsa da, burada bir elmin nozori sxemlorinin vo mctodlannin mexaniki surotdo başqa bir elm sahəsinə keçirilməsi üçün imkan yaranır. Elmşünaslıqda belo halla-ra reduksionizm (latınca reductio - qayıtma, geriyə çəkmək demokdir) dcyilir. Son zamanlar psixologiyada reduksionizm haqqinda az danışıl-mır. Psixologiya sahosindo reduksionizm psixi hadisolorin fiziolo-ji, biokimyovi, biofıziki hadisələro müncər edilməsi, onlarla qarış-dırılması, hotta ovoz edilmosi kimi özünü göstərir. Bu cohotdon psixologiyada rcduksionizmin miixtolif formalanm fizioloji, bioloji, kibemetik, sosioloji, riyazi vo s. formalanm forqlondirirlor. Reduksionizm mahiyyot etibarilo psixoloji qanunauygunluqlan tohrif edir vo ya bilavasito inkar cdir. Sistcmlilik prinsipinin totbi-qi reduksionizm hallannin aradan qaldırılması üçiin xüsusi ohomiyyoto malikdir. Psixologiyanin başqa elmlorlo qarşılıqlı olaqosi onun inkişafı-nın başlıca şərtidir. Yeni problemlor mohz bu zomindo meydana çı-xır, onun osasinda yeni mctodlar formalaşır, yeni faktlar oldo olunur, yeni konsepsiya vo nozoriyyələr yaradılır. Humanitar Nəzəriyyə, eksperiment və praktika Elmi-tcxniki tərəqqi dövrünün sociyyəvi xüsusiyyətlərindən biri ondan ibarətdir ki. elm cəmiyyətin nəinki sosial, hom do iqtisadi həyatına nüfuz edir, bilavasito məhsuldar qüvvəyə çevrilir; el-mi-texniki fıkrin nailiyyətlori sonayenin, kond tosorrüfatının, maa-rifın, səhiyyənin və s. inkişafında miihiim rol oynayır. Bütün elm sahəlorində olduğu kimi psixoloji tədqiqatın metodolokiyası və metodikasında da bu zomində yeni paradiqmalar (yunanca parade-iqma -misal, niimuno demokdir) və ya müddəalar omolə golmişdir. XX osrin 30-cu illorində psixoloji todqiqala verilon osas tələb belo idi: nəzəriyyəsiz eksperiment hom kordur, hom do kardır. Elmi-tcxniki torəqqi dövründo iso psixoloji tədqiqatın metodologiya-sı və mctodikasının ən başlıca paradiqması aşağıdakıııdan ibarotdir: nəzəriyyə, eksperiment, praktika. Bu baximdan başqa elm sahələrindo olduğu kimi, psixologiyada da totbiqi todqiqatlar xiisusi ohomiyyot kosb edir. Lakin buradan səhv nətico çıxanb belo hesab etmok olmaz ki, miiasir dövrdo fundamental todqiqatlann rolu guya azalmağa başlamışdır. Məsolənin belo qoyuluşu tamamilo birtorofli olardı. Başqa saholordo olduğu kimi psixologiyada da fundamental todqiqatlann ohomiyyoti noin-ki azalmir, oksino, clmi-tcxniki tərəqqi dövriindo daha da artir vo onlar bu şoraitdo totbiqi todqiqatlann inkişafında miihiim rol oyna-mağa başlayırlar. Psixologiyada totbiqi todqiqatlar osason iki istiqamotdo apan-lir. Birinci istiqamot üçün başlıca cəhət ondan ibarotdir ki, totbiqi problemlor fundamental todqiqatlar osasinda miioyyon olunur vo ya fundamental todqiqatlann noticolori bilavasito praktikaya totbiq edilir. Miixtolif elmlorin inkişaf tarixi göstərir ki, homin istiqamot totbiqi todqiqatlann somərəliliyi baxımından da böyük imkanlara malikdir: fundamental todqiqatlar vasitosilo kəşf cdilmiş vo ya miioyyon olunmuş qanunauyğunluqların praktikaya totbiq olunmasi üçiin bu zaman olverişli şorait yaranır. Bir çox elm saholorindo (nozori fızika, riyaziyyat, kimya, biologiya və s.) apanlan fundamental todqiqatlann, mosolon, texnikanın inkişafı üçiin ohomiyyətini xa-tırlasaq, fıkrimiz aydin olar. Bu cohot psixologiya elmi üçün do so-ciyyovidir. Totbiqi todqiqatlann inkişafında ikinci istiqamot do miihiim yer tutur: bu istiqamot daxilindo totbiqi todqiqatlar bilavasito funda100 mental todqiqatlann noticosi kimi deyil, praktik tolobatlar osasinda meydana çıxır. Bu zaman xalq təsərrüfatı vo modoniyyotin miixtolif saholori totbiqi psixoloji todqiqatları maliyyələşdirir vo bununla da elmin inkişafı üçiin olverişli şərait yaradırlar. Homin istiqamot çərçivəsindo totbiqi psixoloji todqiqatlann bozi xiisusiyyotlori ilo tan ış olaq. İctimai hoyatin ayn-ayn saholorindo comiyyotin obyektiv inki-şaf qanunlanna miivafiq olaraq miixtolif praktik mosololor meydana çıxır. Bu zaman clo bir voziyyot yaranir ki, elmdo (bizim misa-lımızda psixologiyada) holo öyronilməmiş hor hansi bir mosolo ictimai hoyatin konkret bir sahəsindo böyük praktik ohomiyyot kosb edir. Totbiqi problemlərin holli baximindan burada iki yol vardir: praktika ya «oturub» homin problemin elmdo haçansa holl olunaca-ğı günü gözlomoli, ya da özünün inkişafı namino problemin tezlik-lo holl olunmasi iiçün tosirli yol tapmalıdır. Miiasir dövrdo ictimai praktika mohz ikinci yola üstünlük verir: bilavasito yaranmış praktik tolobatlann tomin olunmasi moqsodilo apanlan totbiqi psixoloji todqiqatlar da bu zomindo meydana çıxmışdır. Miioyyon bir praktik vozifoni bilavasito holl etmok. miivafiq tədqiqatın noticolorini tczliklo totbiq cdorok comiyyotin maddi vo ya monəvi hoyati-mn hor hansi bir cohotini daha da tokmilləşdirmək vo s. onlann osas vəzifəsini təşkil edir. Təbiotşünaslıq (xüsusilo fizika, riyaziyyat. kimya, biologiya vo s.) vo texniki elmlor sahosindo totbiqi todqiqatlann ohomiyyoti, birinci növbodo, onlann iqtisadi somorosi ilo miioyyon olunur. iqtisadi somoro psixoloji todqiqatlar sahosindo do miihiim göstorici hesab edilir. Hotta psixologiyanin bozi saholorindo, mosolon, miihondislik psixologiyasi vo ya təyyaroçilik psixologiyasi sahosindo iqtisadi somoro todqiqatlann ohəmiyyətini göstərən osas meyar kimi meydana çıxır. Lakin bununla yanasi psixologiya sahosindo totbiqi todqiqatlann psixoloji somorosi xiisusi ohomiyyot kosb edir. Bu to-sadiifi olmayib, hor şeydon ovvol, onunla bağlıdır ki, psixoloji tod-qiqatlarda iqtisadi somoro dolayi yolla - psixoloji somoro vasitosilo oldo edilir. Mosolon, doqiq miioyyon edilmişdir ki, kollcktivdo sosial-psixoloji iqlimin saflaşdırılması noticosindo omok mohsul-darlığı 18 faiz artir. Burada i/ahata, песо deyorlor, ehtiyac yoxdur. Tokco bu fakt psixologiya sahosindo totbiqi todqiqatlann hom do böyiik iqtisadi ohomiyyoto malik olduuunu osash surotdo siibut et-di. 101 Çernobıl AES-də baş vermis qəza göstərdi ki, psixoloji tədqi-qatın nəticələrino məhol qoymamaq böyük iolakətlə nəticələnə bilor. Qəzadan bir neço ay ovvol psixoloqlar miioyyon etmişdilər ki, blokda iş şəraiti operatorlarda yeknəsəqlik (monotoniya) vo stress halları əmələ gətirir və nəticədə bəzən 30 - 50 saniyə operatorun şüurunun yaymması, yaxud yalançı qəza siqnalı «eşitmək» halları-na tosadüf edilir. Belo halların qarşısmı almaq üçün psixoloji tövsi-yələr hazırlanmış və AES-in rəhbərliyinə təqdim edilmişdir. Lakin həmin tövsiyolərin nozəro alınması rəhbərlik torofindon təxirə sa-lınmışdır. Yalnız qəzadan sonra bu fakt aşkar edilmiş və «Pravda» qəzcti haqlı olaraq, bu hadisəni bir sıra müəssisə rəhbərinin «psi-xoloji nadanlığının fenomcnal səviyyəyə çatması» ilo izah cdir. Deməli, psixoloji savadsızlıq bir sıra hallarda, nəinki ауп-ауп mü-ossisolordə, hətta böyiik bir regionda adamlara çox baha başa gəlir. Bu cəhət rəhbərlik və idarəetmə sahosindo daha aydın surotdo nozoro çarpır. Belo ki, idarəetmədə təzyiq və qorxutma, adamları kabus kimi izləmək və uzun müddot xof içində saxlamaq, sosial gərginliyi artırmaqla mohdudlaşmır, işdən, foaliyyətdən, mənəvi sərvətlərdən yadlaşmanı güclondirir, ümıımin monafeyinə biganolik artır. 4. Psixoloji tədqiqatın metodları §1. Psixoloji todqiqatlann metodoloji əsaslan Psixoloji tədqiqatın metodları dedikdə, bu clmin öz predmetini, mövzusunu todqiq etmək üçün istifado etdiyi yol və vasitəlorin məcmusu nozordo tutulur. Hor bir elm sahosindo olduğu kimi, psixologiyanin da todqiqat metodları onun mctodologiyasi ilo bağlıdır. Metodologiya nodir? Miiasir elmdo metodologiya termin-i üç monada işlənilir. Bunlar aşağıdakılardan ibarotdir: 1. Ümumi metodologiya; 2. Xiisusi metodologiya; 3. Metodologiya - konkret metodik priyomlarm mocmusu kimi. I. Ümumi metodologiya dedikdə tədqiqatcının istinad etdiyi iimumi folsofi yanaşma, iimumi idrak iisulu nozordo tutulur. Sovet psixologiyasimn mctodoloji osasim dialcktik vo tarixi materiali/- min prinsip vo müddoaları təşkil edirdi. II. Xiisusi metodologiya dedikdo miivafiq elm sahosindo, bizim 102 misahmizda, psixologiyada totbiq olunan metodoloji prinsiplorin mocmusu nozordo tutulur. Elmin prinsiplori elmin metodoloji osaslanni ifado edir. Klas-sik psixologiyanin prinsiplorindon forqli olaraq sovet psixologiyasinda yeni prinsiplori - determinizm priıısipi. şüur vo foaliyyotin vəhdəti prinsipi. psixikanm fəaliyyətdə inkişafı prinsipi for-mulo cdilmişdi. Bu prinsiplər sonraki illordo miixtolif istiqamotlor-do totbiq olunmuş, daha da dəqiqləşmiş vo sözün osl monasmda so-moroli todqiqat strategiyasma çcvrilmişdir. Psixologiyada bunlarla yanaşı bir sira miihiim prinsiplor do işlənilmişdir ki, onlann icorisindo sistemliiik prinsipi diqqoti daha çox colb edir. Determinizm (latinca determunase - miioyyon etmok demokdir) ictimai vo tobii hadisolorin sobobi haqqinda tolimdir. Determinizm prinsipino goro psixoloji hadisolor maddi hoyat vasitolori, istehsal üsulunun inkişaf qanunlan ilo, ictimai miinasibotlorlo, sosial hoyat torzi ilo miioyyon olunur vo onlann dəyişilməsi ilo do doyi-şilir. Beləliklə do homin prinsip psixoloji hadisolorin mənşoyini, onlann yaranmasini şərtləndirən amillorin, başlıca inkişaf qanunauyğunluqlarının tohlil edilmosini nozordo tutur. idealist psixologiya determinizm prinsipini ya tamamilo inkar edir, ya da idealist mahiyyot daşıyan, obyektiv sobobiyyoti inkar edon indetenninist, ya da mexaniki determinizm konsepsiyalan iro-li sürür. XX yüzillikdə təbiətşünaslığın oldo etdiyi nailliyyotlor ba-xımından belo konsepsiyalar tamamilo əsassız körünür. Onlar insa-m oslindo maşın kimi tosvir cdir, psixi hoyati mexaniki qanunlar osasinda aydınlaşdırırlar. Belo determinizmo xotti detenninizm de-yilir. Xotti determinizmo goro cavab horokoti bilavasito xarici so-boblo miioyyon olunur. Bu mexaniki prinsip özünün parlaq ifadosi-ni klassik biheviorizmdə tapmışdır. «Stimul - reaksiya» formulun-da stimul (S) həmişə səbəb, reaksiya (R) iso homişə noticodir. No-inki insamn, hotta hcyvanin belo davranışını bu prinsipo goro doqiq tosvir etmok miimkiin deyildir. Misal göstərək: tutaq ki, meşədə ovçu güllə atmışdır. Bu zaman otrafdakı heyvanlar песо hərəkət edərlər? Biheviorist bu sua-la təxminən belo cavab verəcokdir: heyvanlar qaçacaqlar, halbuki çox vaxt bclə olmur. Yaralanmış vo ya yenico balalamış heyvan adətən başqa ciir hərəkət edir. ъф Başqa bir misala müraciət edək. İki adam təsəvvür edin. Onlar103 dan biri üçiin «kitab», digəri üçün isə «büllur qab» və ya qızıl şey-lər dünyada ən qiymətli sorvətdir. Tutaq ki, mon Nizaminin nofis şəkildə çap olunmuş «Sirlər xəzinəsi» kitabını almışam və sevindi-yimdən az qalıram ki, uçam, hər ikisi mənim kefımin saz olduğunu görüb onun səbəbi ilə maraqlanırlar. Mon qürur hissi ilə deyirəm ki, Nizaminin «Sirlor xəzinosi» kitabını çotinliklo əldə etmişəm; görəsən, onlann hər ikisi monim sevincimə eyni dərəcədə şərik ola bilorlərmi? Əlbottə, yox. Çünki onlann sərvət meylləri başqa-başqadır. Deməli, S - R formulu ilo bunu izah etmək mümkün deyildir. Xotti determinizm insamn psixi həyatının qanunlarını elmi şokildə ay-dınlaşdınnaq imkanı vennir. Çünki bu halda eyni bir stimulun hor bir kəsin sərvət meyli, dünyagörüşü, inamı, oqidosi ilo şərtlənən şəxsi linzadan песо sınıb keçəcəyini nozoro almirlar. Sovet psixoloqlannin todqiqatlan osasli surotdo göstərdi ki, xarici alomin insana göstərdiyi tosirlor birbaşa deyil, vasitoli xarakter daşıyır: xarici alomdon olan tosirlor insamn daxili alomindo oks olunduqdan sonra bu vo ya digor efi'ekti verir. Bu qanunauyğunlu-ğu yuxarıdakı misalla izah edok: haqqinda danışdığımız hor iki adam özlərinin daxili alomi (bizim misalnnizda sorvot meyllori: biri kitabi, digori büllur qabı, qı/.ılı sorvot hesab edir) ilo bir-birindon forqlonirlor. Buna goro do onlardan birincisi monim sevincimə şə-rik çıxır, ikincisi iso, əksinə, üz-gö/ünii turşudur, hotta təoccüblə-nir. Dcmoli, sobob olaqolorinin miixtolif tipləri mövcuddur. Hal-hazirda bu miihiim mosolo psixologiyada sistcmlilik prinsipi baxi-mındaş öyrənilir. Miixtolif elm saholorindo, о ciimlədən psixologiyada sistemli yanaşma son zamanlar daha gcniş miqyasda totbiq olunur. Psixi hadisolor sistemli xarakter daşıyır. Holo psixologiyanin miistoqil bir elm kimi inkişaf etdiyi dövrlərdo ayrı-ayrı psixoloqlar bu cohoto diqqoti colb etsolor do. sistemli yanaşmanın bir elmi prinsip kimi totbiq olunmasından ötrü psixologiya elmi uzun inki-şaf yolu keçmişdir. Sistemli yanaşma prinsipi psixoloji hadisəlori - müxtolif koor-dinatlar sistemindo nəzərdən kcçimıək vo onlan şərtləndirən amil-lori elmi baximdan otrafli tohlil etmok imkani verir. Foaliyyot prinsipi do psixologiyanin osas prinsiplorindon biri-dir. Ümumi psixologiyada şüur vo foaliyyotin vohdəti, psixikanin 104 foaliyyətdə inkişafı prinsiplori çoxdan vətondaşlıq hiiququ qazan-mış vo geniş totbiq olunur. Psixika inkişafın mohsulu vo foaliyyotin noticosi kimi nozordon kcçirildikdo, diizgün başa düşülə vo adekvat izah oluna bilor. Şüur vo foaliyyotin vohdoti, psixikanin fəaliyyətdo inkişafı prmsiplərinin totbiqi ilo psixologiya tarixindo oslindo yeni morho-lo başlayır. Məsolənin kökü ondan ibarotdir ki, psixika vo şüur psixologiyanin tarixi boyu miixtolif idealist coroyanlar torofindon oy-ronilmişdir, lakin onlar psixika vo şüura xarici alomlo olaqosi ol-mayan xiisusi substansiya (latinca substantia - mahiyyot demokdir) kimi yanaşmış, onu davranış vo foaliyyotdon konarda todqiq etmiş-lor. Bu cohot introspektiv (latinca intro - daxil, spesto - baxiram demokdir) psixologiyada biitiin aydınlığı ilo tozahiir edir. introspektiv psixologiyanin osasmı şüur haqqinda idealist to-səvvürlər təşkil cdir. Onun osas müddəası bundan ibarotdir ki, xarici alomdon forqli olaraq insamn şüuru ancaq özünümüşahidə vo yaxud daxili tocriibo, daxili gönnə yolu ilo dork oluna bilir. Bclo-liklo do introspektiv psixologiya şüuru introspeksiya - özünümüşa-hido yolu ilo dork olunan fonomenlorin mocmusu hesab edirdi. Özünümüşahidə onun yegano mctodu idi. Lakin bu yol elmi baximdan nöqsanlı idi. Özünümüşahido şüur faktlarını izah etmok üçün ilkin material vero bilor, lakin bu yolla psixi hoyatin qanunauyğun-luqlarim obyektiv surotdo öyrənmok mümkiin deyildir. introspeksiya bir todqiqat metodu kimi biitiin hallarda ancaq subyektivizmo gətirib çıxarır. Elmin vozifosi tobiot vo comiyyot hadisələrinin, о ciimlodon psixi hadisolorin obyektiv qanunauyğunlııqlarını öyronmokdən ibarotdir. Şüur vo foaliyyotin vohdoti prinsipi psixi hadisolori obyektiv surotdo öyronmək üçiin yeni yol açdı. Bu prinsipin mahiyyoti ondan ibarotdir ki, şüur vo foaliyyot birbirlorino oks olmadığı kimi onlar bir-birinin eyni do dcyildirlər. Şüur vo foaliyyot vohdot-dodir. Şüur foaliyyotin daxili planim, onun proqramim toşkil cdir. Şüur foaliyyot prosesindo formalaşıb inkişaf edir, foaliyyot prosesindo do tozahiir edir. Bu о demokdir ki, psixika vo şüurun obyektiv qanunauyğunluqlarını özünümüşahidə yolu ilo deyil, yalniz onun foaliyyotdo - omok, tolim vo oyun prosesindo tozahürlorini öyrənmək yolu ilo miioyyon etmok olar. Bu obyektiv yoldur: ona goro obyektivdir ki, bu zaman biz «...adamlar haqqinda, onlann öz oyinlorinə geydiklori gözəl libasa goro deyil, özləri üçiin götiirdük105 ləri gurultulu loqobə görə deyil, onların hərəkətlərinə görə və hə-qiqətdə nəyi təbliğ etdiklərinə görə...» (V.İ.Lenin) tikir yürüdürük. Bir cohəti doqiqləşdirək. Özünümüşahido əsas tədqiqat meto-du kimi qəbul edilə bilməz. Lakin bu, ümumiyyətlə özünümüşahi-dəni inkar ctmək üçün osas vcrnıir. Нəг bir adam özünü müşahidə cdo bilər. O, bu zaman özünün psixi hoyatı (mosolon, hissləri, diqqoti, hafizəsi, təfəkkürü, nitqi, əməlləri, davranışı, roftan vo s.) haqqinda başqa adama da molumat vero bilor. Belo şifahi hcsabatlar psixoloqlar üçün do maraqlıdır. Lakin bu zaman onlar özünümü-şahidodən metod kimi istifado etmir, insamn özü haqqındakı şifahi hesabatlarını ilkin köməkçi material kimi todqiqat obyektinə çevi-rir, onu yeno do obyektiv metodun montiqino miivafiq olaraq işin nəticəsinə görə qiymotləndirir. Əsl elmi psixologiya obyektiv todqiqat metodlanna istinad edir. Şüur vo foaliyyotin vohdoti, psixika vo şüurun fəaliyyətdo in-kişafı prinsiplori digor prinsiplorlo birlikdo psixologiyanin todqiqat strategiyasini miioyyon edir. Xiisusi metodologiyamn da osas vozi-fosi mohz bundan ibarotdir. III. Metodologiyani konkret metodiki priyomlarin mocmusu kimi nəzərdən kcçirdikdə adoton psixoloji todqiqat metodikalarını aydınlaşdınrlar. Hor bir psixoloji todqiqatin konkret metodikasi olur. Konkret todqiqat metodikasi iimumi vo xiisusi metodologiya osasinda işlənilir. Onu hcç do todqiqat mctodlan, proseduralan vo texnikasi kimi başa düşmok olmaz. Hor bir konkret todqiqat meto-dikasinm nəzəri-metodoloji şortləri vardir ki, onlar iimumi vo xiisusi metodologiyamn miiddoalanni oks etdirirlor. Konkret todqiqat metodikalanmn spesifık cohotlori, hor şeydən ovvol, onlann komo-yilo holl edilon elmi vəzifənin vo öyrənilən psixoloji hadisonin xarakteri ilo miioyyon olunur. Bu cohotdon respublikamizin psixoloqlan torofindon miixtolif istiqamotlordo konkret todqiqat metodikaları işlənilmiş vo miivoffoqiyyotlo totbiq olunmuşdur. Konkret todqiqat mctodikasini işlorkən onun elmi xarakter da-şımasına xiisusi diqqot yetirmok lazimdir. Bunun üçün psixologiyanin yuxarıda nəzərdən keçirdiyimiz prinsiplori ilo yanaşı elmi idra-kın metodikasindan iroli golon, todqiqatin somoroli olmasim şərtləndirən mcyarlan - metodun əsaslı olmasi (validliyi), mötə-borliliyi, reprezentativliyi, informasiyanin doqiqliyi vo s. nozoro alinmahdir. Bu meyarlar yuxarıda nəzərdən keçirdiyimiz bozi prinsiplor kimi nisboton iimumi xarakter daşıyır vo elmi biliyin 106 M I I I \tolif saholorindo, mosolon, sosiologiyada, demoqrafiyada, pedaqogikada vo s.-do elmi idrakın metodikasının zəruri toloblori kimi nozordo tutulur. Homin meyarlara goro, todqiqat metodlan todqiqatin moqsod ve vozifolorino miivafiq olmalidir, nozordo tutulan bu vo ya digor elamoti miioyyon etmok vo ölçmək imkanı vermolidir (metodun validliyi). Konkret todqiqat metodikasını elo işlomək lazimdir ki, o, hotta miixtolif şəraitdo tokrar edildikdo, eyni notico almsin (todqiqatin mötəbərliyi). Bu cohotdon todqiqat sahəsinin vo öyroniləcək adamlann miqdannin diizgün scçilməsi do miihümdür. Xüsusilo kütləvi prosesləri todqiq edərkən, mosolon, rəyi öyrəniləcək adam-ları elə seçmək lazimdir ki, bu zaman miixtolif sosial qruplann nis-boti diizgiin nozoro alınsın (todqiqatin rcprezentativliyi). informasiyanin doqiqliyi do böyük ohomiyyoto malikdir. Psixoloji todqiqatda informasiyanin doqiqliyi öyrənilon adamlann miqdan ilo bilavasito bağlıdır. Todqiqat prosesindo no qodor cox adam öyrənilsə, informasiyanin doqiqliyi bir о qodor yiiksok olar. Konkret psixoloji todqiqat metodikasında, şərti surotdo olsa da, dörd mərhəloni fərqləndirmək olar. Birinci mərhəlo hazırlıq morhələsidir. Bu mərholodə miixtolif yollarla (müşahido, anket vo s.) ilkin molumat toplamhr: onlann osasinda todqiqatin empirik (faktlann ayird edilmosi, todqiqat me-todlarının işlənilməsi), montiqi (bir müddoadan çıxarılması, onlann arasinda olaqonin miioyyon edilmosi) vo nozori (sobobin axtanl-ması, prinsiplərin aşkar edilmosi, forziyyo vo ya qanunlann miioyyon edilmosi) vozifolori holl edilir. Bu zaman todqiqatin nozori problemlorinin işlonilmosino xiisusi diqqot yetirilmolidir. Forziy-yonin formula edilmosi psixoloji todqiqatda da miihiim yer tutur. Bir cox psixoloji todqiqatlann miiasir tolobloro cavab vermomosi onlarda fərziyyənin olmamasi vo ya zoif olmasi ilo bilavasito ola-qodardir. Todqiqatin ikinci mərhələsi eksperimental xarakter daşıyır. Bu morholodo todqiqatin konkret metodikasi reallaşdırılır. Yoni miixtolif metodlann totbiqi ilo cmprik faktlar toplamr. Todqiqatin üçüncü mərholosində todqiqat matcriallan komiy-yət baxımından tohlil olunur. Dördüncü mərhələdə iso material-lar psixoloji nozoriyyo osasinda şərh edilir, notico etibarilo forziy107 yonin düzgünlüyü vo ya sohv olmasi aydınlaşdırılır vo todqiqatin noticələri şorh edilir. § 2. Psixologiyada todqiqat metodlanntn tosnifatt Psixologiya elminin todqiqat metodlari muxtolifdir. Onlan aşa-ğıdakı dörd qrupa bölo bilorik: Birinci qrup metodlara müqayisəli, longityudal (uzunmuddotli) vo kompleks metodlar daxildir. Onlar teşkilati metodlar adlanir. Todqiqat prosesi homin metodlann köməyi ilo təşkil olunur: onlann somoroliliyi todqiqatin son (nozori vo praktiki) nəticoləri ilə miioyyon olunur. Ikinci. on geniş metodlar qrupu elmi matcriallar, faktlar oldo et-moyin empirik üsullarından ibarotdir. Bu qrupa aşağıdakılar daxildir: a) müşahidə vo özünümüşahidə; b) eksperimental metodlar: laborator, tobii vo s.; v) psixodiaqnostik metodlar (tcstlor. an-ketlor, sosiometriya, intcrvyii vo s.); q) foaliyyot prosesləri və mohsullarının tohlili priyomlari vo ya praksimetrik metodlar (xronomctriya, profesioqrafik tosvirlor, molumatin, görülmüş işin, о ciimlədən şagird işlərinin, miixtolif növlü əsərlərin və i. a. qiy-motlondirilməsi;) ğ) modclleşdirmo (riyazi, kibernctik və i. a.); d) bioqrafik metodlar (insamn hoyat yoluna aid faktların, tarixlorin vo hadisolorin, sənədlorin, şəhadətnamələrin vo s. tohlili). Nəzərdon kcçirdiyimiz mctodların hansılarından və песо istifado olunmasi tədqiqatçının hansı toşkilati mctodlardan (müqayisəli, longityudal vo ya kompleks) istifado etməsindon asılıdır. Üçüncü qrup metodlar materialların işlonilməsi priyomlarını ohato edir. Homin metodlar aşağıdakılardan ibarotdir: a) komiyyot (riyazi-statistik) tohlili; b) keyfiyyət tohlili (materiallar tip, qrup vo variantlara göro təsnif olunur. tohlil ctmək üçiin sociyyəvi nümunolor seçilir və s.). Dördüncü qnıp metodlar şərh metodlari adlanır. Onlar struk-tur vo genetik metodlann miixtolif variantlarından ibarotdir. Bu metodlann kömoyilə öyrənilən psixi proses vo ya xassonin, mosolon, tofəkkür, hafizo, toxoyyiil, qabiliyyotlor vo s. strukturu tohlil olunur vo yaxud miioyyon bir yaş dövründə (tutaq ki, 3 yaşından 6 yaşına, 3 yaşından 10 yaşına, 3 yaşından 15 yaşına kimi) inkişaf xiisusiyyotlori aydınlaşdırılır. Beloliklə do miiasir psixologiyada todqiqatin biitiin silsilosini 108 ohato edon metodlar sistemi - təşkilati. empirik, elmi materiallarin komiyyət-keyfıyyət tohlili vo interpretasiya metodlari yaranmışdır. Bu metodlar psixologiyanin miixtolif saholorindo - sosial, siyasi, hiiquq. ctnik, əmək, yaş vo pcdaqoji psixologiyada, eloco do başqa saholərdə öziinəməxsus şokildə totbiq olunur. §3. Psixologiyanin tədqiqat metodlari (psixologiyada insamn psixi hoyalmi öyrənərkən faktik materi-allan osason ikinci qmpa aid etdiyimiz metodlann vasitosilo topla-yirlar. Onlardan bəziləri ilo tanış olaq. Elmin öyrəndiyi saho ilo olaqodar oldo edilon ilkin molumat müşahidə, yoni bilavasito homin hadisəni nəzərdən kcçinrıok yolu ilo müoyyon_e^TıJ\ Müşahi-do mctodu dedikdo psixi hadisolorin cəroyanına miidaxilo ctmodon onu baş verdiyi tobii şəraitdo moqsodəuyğun vo miintozom surotdo izlomok nozordo tutulur. Müşahido psixoloji faktlan öyronmok, tosbit etmok üciin böyük ohəmiyyotə malikdir. Müşahido vasitosilo istor aynca bir şəxsin, istorso do miioyyon qrupun psixoloji vo-ziyyoti barodo qiymotli molumat oldo etmok miimkiindiir. Onun köməyilə insamn şoxsi vo ictimai hoyatinda nozoro çarpan hadiso vo dayişiklikləri müoyyonləşdirmok olar. C^lüşahidə mctodunun totbiqinin miioyyon şərtləri vardir: 1. Müşahidə elmi cohotdon miihiim problemin öyrənilmosino yönəlməlidir. 2. Müşahidə mütəşokkil və ardıcıl surotdo təşkil cdilmolidir. 3. Öyronilən hadiso barodo daha ətraflı molumat oldo ctmək iiçün homin hadiso miixtolif şoraitdo nozərdən keçirilmoli, ona to-sir edon bütiin amillor otraflı vo doqiq surotdo aydınlaşdırılmalıdır. 4. Elmi müşahidolərin nəticəlori doqiq surotdo qeyd edilməli vo lazım goldikdə asanlıqla bərpa olunmalıdır. 5. Müşahi4ə_iio onun nəticəlorinin tohlili müşahidəçidən ob-ycktivlik tələb eeUr^ Müşahidənin etibarlı notico vcrməsi üçün qarşıya çox doqiq və aydın məqsod qoymaqla yanaşı, miioyyon sxemdən do istifado etmok lazimdir. Bu hom do müşahidə nəticələrini asanlıqla tosbit et-moyo kömok göstərir. Müşahidə matcriallarını tosbit etmok üçün miixtolif texniki vasitolordon (maqnitofon. foto, kino, stcnoqram. gizlin kinoya çəkmə, sosyazma vo s.-don) istifado edilir. Bu zaman hadisolorin tobii gedişinə xələl gətirən heç bir horəkətə yol ver109 mək olmaz. Yəni üzərində müşahidə apanlan adamlar hansi niy-yətlə, nə məqsodlə, nə üçün müşahidə edildiyini bilmoməlidir. Tədqiqat prosesində müşahidə mctodundan miixtolif formalar-da istifado etmok mümkündür. Son zamanlar uzunmüddətli (bir песо il orzindo apanlan) müşahidoləro daha böyiik ohomiyyot verilir. 70-ci illorin ikinci yarısından başlayaraq müşahidonin xiisusi bir növü kimi «iştiraklı müşahidə»dən» istifado edilir. Belo müşahidə aşağıdakı kimi təşkil olunur: tədqiqatçı omək qnıplarında, yaxud xüsusi dəstəlordo miixtolif miinasibotlori öyrənmək üçün homin sahədə işə girir, müşahidə ediləcək hadisələrə qoşulur, yoni təbii prosesin iştirakçısı olur. Bununla da hor hansi miihitdo foaliyyot göstorən adamlann keçirdikləri hiss vo hoyocanlan bilavasito özü yaşamalı olur, onlann psixoloji voziyyotini daha doqiq surotdo oy-rənmək, başa düşmok, mənalandınrıaq iiçün tobii proscsin iştirak-çısına çevrilir. Müşahidə metodu psixoloji hadisolor barodo miioyyon qodor qiymotli material vero bilir. Lakin onun bir sıra nöqsanları da vardir. Bu nöqsanların bir qismi müşahidə obyektinin xiisusiyyotlorin-dən asılıdır. Mosolon qrupda şoxsiyyətlorarası miinasibotlorin biitiin çalarlarını (hotta iştiraklı müşahidədo belo) əhatə etmok olmur. Burada vaxt amili do miihiim rol oynayır. Müşahidəçini maraqlan-dıran cohotin özünü no zaman biiruzo verocoyini qabaqcadan miiəyyənloşdirmok çotindir, onu gözləmək lazım golir. İkinci qəbil nöqsanlar isə müşahidoçinin öz foaliyyoti ilə olaqodardır. Onun təcrübə zənginliyi, işə münasiboti, qarşıdakı todqiqatin moqsod vo vozifəsini kifayot qodor aydın dork edo bilməsi, faktlan seçə bil-mək, mənalandınnaq, elmi tohlildən kcçirmok bacarığı və s. müşa-hidoyə təsir edir. Deməli, müşahidə matcriallarının şorhindo todqi-qatçının şoxsi keyfıyyotlorindən asılı olaraq miioyyon qodor sub-yektivlik özünü göstəro bilir. Bundan başqa, müşahidə vasitosilo oldo edilon faktların təbiiliyi ilə yanaşı, onlann no dərəcodə qanıı-nauyğun olduğunu müəyyənloşdirmək, başqa sözlo, qanunauyğıın-luğu təsadiifdon ayırd etmok də çətinlik törədir. Bütiin bu çatışmamazlıqlar başqa metodlann, ilk növbədə ise eksperimentlorin kömoyi ilə aradan qaldırıla bilor. (jEksperimcnt m e t о d u müşahidodən fərqli olaraq nisboton qı-sa mucldətdo daha doqiq nəticolər əldə etməyə imkan verir. Ekspe-riment zamanı alimpsixoloq (eksperimentator) öyrənilocok ada-mın foaliyyot göstərmosi - hor hansi bir eksperimental tapşırığı ye110 ппо yetirməsi ücürı şəraiti niyyətli surotdo yaradır və həmin şorai-ti istədiyi vaxt dəylşırl) Ekspcrimcntdə adoton iki kəmiyyoti - asılı olmayan (A) vo ası-lı (B) kəmiyyotləri fərqlondirirlər. Eksperiment zamanı alim-psixoloq A kəmiyyətini (iş şoraitini, iştirakçıların tərkibini, hadisolorin ardıcıllığını, məsələnin xarakte-rıııi. təlimatı vo s.) doyişir, bundan sonra isə В kəmiyyətində baş vcron dəyişikliklori miioyyon edir. Beləliklə, ckspcrimcnt prose-iində A vo В kəmiyyətlori arasındakı asılılıq öyrənilir: A kəmiyyə-tı В komiyyətindon ovvol golir və onun səbəbini təşkil edir, В kə-miyyəti iso notico kimi özünü göstərir. Eksperimentdo miixtolif cihazlardan, texniki vasitələrdən, şo-killordən, mətnlərdən və s.-dən istifado olunur (şokil 20). Belo cksperimentlər adoton laboratoriyalarda vo ya xüsusi otaqlarda apa-rılır (şəkil 39). Bu cəhoti nozoro alaraq onlara laboratoriya eksperi-ıncnti deyirlor. Göründüyii kimi, miişahidodon forqli olaraq ekspcriment za-manı tədqiqatçı foal tərof kimi çıxış edir, miioyyon psixoloji hadi-wnin mahiyyətini izah etməkdon ötrü zəruri olan şəraiti özü yara-dır. Psixoloji hadisoləri todqiq etmək üçün eksperimcntin qoyuluşu bir sıra çətinliklorlə olaqodardır. Eksperimentin obyckti sadəcə canlı orqanizm dcyil, yüksok şüura malik insanlardır. ünlar əxlaq vo davranış normalan vo s. barodo nəinki miioyyon bilikloro malikdir, hom do homin biliklorin monboyini vo təşokkül yollarını bi-lirlor. Bu cohotlori do doqiq surotdo nozoro almaq vo öyrənmək hec do asan deyildir. Xüsusilə özləri üzərində eksperiment qoyulduğunu hiss etdik-do, onlann rəftar vo davranışında, emosional aləmində istor-isto-moz miioyyon doyişiklik baş verir. Bu da eksperimental şoraiti çə-linloşdirir. Homin çotinliyi aradan qaldırmaq üçün nisboton siini •eciyyə daşıyan laborator eksperimentlo yanaşı tobii eksperiment növündon do geniş istifado edilir (Tobii eksperiment ilk dofo 1910-cu ildo A. F. Lazurski torofindon totbiq olunmuşdur.) Tobii ekspcrimentdo xiisusi eksperimental şərait yaradılmır. Hadiso tobii şəraitdo, mosolon, dors zamani öyrənilir. Psixologiyada eksperimentin xiisusi formasi kimi foımalaşdın-cı eksperimcntdon istifado olunur. Onun adi mahiyyotini doqiq ifa-do edir: forcnalaşdırıcı eksperiment todqiqat prosesindo şagirdlərin 111 və ya başqa şexslərin öyrədilməsini, onlarda müəyyən keytiyyət lərin inkişaf ctdirilmosini nəzərdə tutur. Psixoloji hadisolor çox mürəkkob və rəngarəng olduğu üeün onlan miixtolif yol və vasitələrin köməyi ilo todqiq etmok müm-kündür. Təbiətşünaslıq elmlərinin miixtolif saholorindo olduğu kimi, müşahido vo eksperiment metodlari psixologiya elmində osas metodlar hesab e d i l i r . Başqa metodlar iso kömokçi metodlar kimi nəzordən keçirilir. Bu baximdan psixodiaqnostik metodlann ohomiyyotini qeyd etmok lazimdir. Psixologiyada psixodiaqnostika moqsodilo holo XIX osrin sonlarından başlayaraq testlordon istifado olunur. Test - ingiliscə^ sınaq demokdir. Psixologiyada da bu monada işlodilir vo fordi fərqlori öyrənmok moqsodilo totbiq olunur. Testlor miixtolif tapşırıq vo suallar şəklindo mütəxossislor tə-» rolindən işlonilir. Testlərin psixodiaqnostik ohomiyyoti onlann elmi cohotdon no dərəcodə osaslı olmasindan bilavasito asılıdır. Psixodiaqnostik metodlar icorisindo sosiometriya (latinca şosietas - comiyyot vo yunanca - metrco - ölçmok demokdir.) mii hum yer tutur. Bu vo ya digor qrupda (kollcktivdo) insanlar arasr dakı qarşılıqlı miinasibotlori öyronmok moqsodilo ondan istifad olunur. Sosiometriya amerikan psixoloqu C. Moreno torofindon işlə-nilmisdir. Biz artiq bilirik ki, hor hansi metoddan danışarkən iki co-hoti - onun metodologiyasi vo texnikasi mosololorini forqlondir mok lazimdir. Bir texniki priyom kimi sosiometriya qarşılıqlı miinasibotlori öyrənmək üçün olverişlidir. Sosiometriyanın totbiqi qaydaları ilo qısa tanış olaq. Şagirdlo-ro, tutaq ki, aşağıdakı məzmunda vəroqo verilir: Kiminlo birpartada oturmaq istordin? 1-ci ..... 2- ci ..... 3- cü ..... Şagird suala cavab verorkən iiç nəfərin adını qcyd edir. (l-cii kiminlo oturmaq istəyir, əgor bu mümkün olmasa, 2-ci və 3-cii kiminlo otunnaq istoyir?) Müvaliq suala sosiometrik meyar dcyilir. Bir sosiometrik seansda ən çoxu 4 sualdan istifado etmok olar (Во zon sosiometrik təcrübolordo «Kiminlo bir partada otunııaq istə-məzdin?» tipli suallardan da istifado olunur). Şagird suala cavab verdikdən sonra scçmənin motivini öyrənmok lazimdir. Sosiomet112 rik təcriibonin noticələri osasinda cədvol və sosioqram tərtib olunur. Sosiometrik cədvəl formasına göro idman cədvəllorinə oxşa-yır. Codvəldo şaquli xətt üzro şagirdlorin (ovvolco qızların, sonra isə oğlanların) adı vo familiyası əlifba sırası ilə yazılır; üfliqi xott üzro onların sıra nömrəsi qcyd olunur (bax: cədvəl 1), Tutaq ki, A. Almaz 1-ci P. Səbinə, 2-ci İ. Korim, 3-cü iso D. Şolalə ilə otunrıaq istoyir. Onların cədvoldo sıra nömrəsi müvafıq olaraq 5, 7 və 3-dür. Almazın adının qarşısında üfıiqi xott üzro homin nömrələrin altinda 1, 2, 3 rəqomlorini qcyd edirik. Bu о demokdir ki, A. Almaz beşinci şagirdlə, yoni P. Sobino ilo 1-ci, yed-dinci şagirdlə - İ. Korimlo 2-ci, üçüncü şagirdlə - D. Şolalə ilo 3-cü otunriaq istoyir. Cədvəldo şagirdlərin oturmaq istədikləri şa-girdlorin adi iifiiqi xott üzro belo qeyd olunur. Şaquli xott iizro ki-min neço səs almasi vo onlardan neçosinin qarşılıqlı olmasi qcyd edilir. Codvol osasinda miixtolif fonnalarda sosioqramlar tortib oluna bilor (bax: şokil 22, 23). Sosiometrik codvol 157 8 Cədvəl J оо. QQQÇ Şokil 22 a. Sosioqramlar (C.Morcnoya görə) Jfc -------- ~~ Şəkil 23-də təsvir olunmuş sosioqram 4 kon-sentrik dairodon ibarətdir. Onu oxla iki hissoyə bö-lürlər: sağda oğlanlan, sol-da isə qızları müvafıq surotdo к və H işarələri ilo göstərirlər. к və H-da şagirdin cədvəldəki sıra №-si qeyd olunur. Mosolon sosioqramda A. Almaz 1, V. Lalo 2 vo yaxud Q. Mommod A kimi gostori-lir vo onlann kiminlo oturmaq istodiklori miixtolif xotlorlo qeyd edilir (birto-rəfli seçməmələri -> qarşı-lıqlı seçməni - vo s. kimi if ado etmok olar). 6 vo daha çox sos al-mış şagirdlər 1-ci dairədə, 3 — 5 sos alanlar 2-ci, 1 - 2 sos alanlar iso 3-cii dairo-də yerləşdirilir. Нес bir sos almayan şagirdlər iso 4-cii dairodo qeyd olunur. Bu о demokdir ki, 1 -ci vo 2- ci dairəyə düşmüş şa-girdlər sinifdə əlverişli mövqe tuturlar. 3- cü, xüsu-silə 4-cü dairəyə daxil ol-muş şagirdlərin isə öz həmyaşıdlan icorisindo mövqeyi əlverişli deyildir. Onlann səbəblərini öyrən-mək vo torbiyo işində nozoro almaq lazimdir. Sosiometriya hansi formada totbiq edilirso Şəkil 23. Sosioqram (Y.L. Kolominskiyə görə) edilsin, onun nəticələrini müşahidə, eksperiment vo s. yolu ilo do-qiqləşdirmək zoruridir. Ictimai rəyi, şəxsiyyotlorarası miinasibotlori vo s. öyrənmək iiçün totbiq edilon metodlardan biri do intervyüdür. İntervyü sorğu üsulları silsiləsinə daxil olub mənaca «qarşılaşma», «söhbət», «mü-sahibə» demokdir. О daha çox birtərəfli kommunikasiya prosesidir. Bu zaman hor hansi məsələ haqqinda miioyyon bir şəxsin miilahi-zəsi soruşulur. Psixologiyada intervyii, adoton: a) todqiqatin başlanğıc morho-ləsindo işçi fərziyyəni müəyyənləşdirmək, b) problem barodo ilkin molumat toplamaq, v) başqa metodlar vasitosilo yığılmış material-lara olavo faktlar colb etmok üçün totbiq edilir. Anket sorğusu za-mani intervyiidon forqli olaraq suallara yazılı surotdo cavab verilir. Homin metoddan sosioloji todqiqatlarda daha geniş miqyasda istifado edilir. Psixologiyada iso anket metodu diaqnostik moqsodlo istifado edilir. Mosolon, kollektivdə şəxsiyyətlərarası miinasibotlorin yax-şılaşdırılması, homin miinasibotlorin pozulması səbəblərini, qarşı-sını almaq yollanm, kollektiv iizvlorinin fikir vo mülahizəlorini öy-rənmək iiçün anketdon istifado etmok faydalıdır. Todqiqatin moq114 Şəkil 22 b. Sosioqramlar (C.Morenoya görə) səd vo vəzifələrindən asılı olaraq foaliyyot proscslori vo mohsulla-rının tohlili priyomlarından, modcllosdirmo, bioqrafık metodlardan öziinəməxsus şəkildə istifado olunur. Beləliklə, aydın olur ki, psixologiyanin todqiqat metodlari сох vo rongarongdir. Todqiqatin somoroli olmasi üçiin konkret problemin elmi surotdo hollino imkan veron adckvat metodlar sccilmosi-no xiisusi diqqot yetirilmolidir. 5. Psixologiyada statistik (riyazi) metodlann totbiqi Miixtolif metodlann köməyilə oldo edilmiş psixoloji faktlar tohlil olunmah, şərh edilməli vo ümumiloşdirilmolidir. Bu zaman todqiqatin noticosinin obyektiv olmasi üçün oldo edilmiş matcrial-ları komiyyət baxımından işləmək, miioyyon cdilmiş xassonin tipik olduğunu siibut etmok lazimdir. Psixologiyada homin moqsodlo statistik metodlardan istifado olunur. Statistik metodlar dedikdo, totbiqi riyazi statistikanin psixologiyada osason cksperimcntlorin nəticəsini işlomək moqsodilo istifado olunan ayn-ayn metodlari nozordo tutulur. Ehtimal montiqindon vo chtimal modcllorindon istifado etmok-lo psixoloji todqiqatin noticolorinin osaslı olmasını tomin etmok -statistik metodlann psixologiya sahosindo totbiq edilmosinin başlı-ca moqsodi bundan ibarotdir. Psixologiyada statistik metodlann totbiqi tarixi osason XIX yiizilliyin 60-ci illorindən başlayır. Miiasir elm üçün bu sahodo ohomiyyotli olan reqressiya vo korrelyasiya analizi idcyası F. Hal-tonun (1822 -1911) difcrensial psixologiya sahosindo apardığı tod-qiqatlarla bağlıdır. intellektual qabiliyyotlori todqiq etmok iiciin faktor analizinin bozi variantlan işlənilmişdir. Psixoloji testlorin keyfiyyotini yoxlamaq vo onlan peso seçimindo totbiq etmok iiciin bir sira xiisusi statistik metodlar yaradılmışdır. Hal-hazırda psixologiyada statistik metodlann totbiqi sahosindo aşağıdakı istiqamotlori forqlondirmok olar: 1) Təsviri statistika. Bu, özüno oldo edilmis matcrialin qruplaş-dırılmasını, qrafik oksini vo komiyyot tosvirini daxil edir. 2) Statistik n.ıticə nəzəriyyəsi. Bundan psixoloji todqiqatlarda 116 scçilmiş cəhotlorin yoxlanması nəticəlorini müoyyonləşdirmək üçiin istifado edilir. 3) Eksperimenthrin planlaşdırılması nəzəriyyəsı. Bu dəyişən-1өг arasinda səbəb olaqolərini miiəyyənloşdinnoyə vo yoxlamağa xidmət edir. Psixologiyada totbiq olunan riyazi metodlar çoxdur: Altcrnativ analiz metodu ilo miixtolif psixi xassolorin, olamot-lorin, keyfiyyotlorin olmasi vo ya olmamasi komiyyot baximmdan qiymətləndirilir. Əgor biz homin psixi xasso, olamot vo kcyfiyyot-lor arasmdakı asılılığı miioyyon etmok istəsok, başqa statistik me-toddan -korrelyasiya a n a l i z i metodundan istifado etmoliyik. Bundan başqa, hor hansi bir todqiqat zamam miioyyon bir xasso, olamot vo keyfiyyot miixtolif variantlarda tozahiir cdir. Qarşıya bu zaman miihiim sual çıxır: homin variantlardan hansi daha tipikdir? Variasiya analizi metodu tipik, xarakterik əlamotlori tosadüfi ola-motlordon forqlondirmok imkam verir. Alınan noticolərin mötəbor olubolmaması iso xiisusi meyarlara, mosolon, Styudent omsalma Vo s. goro miioyyon olunur. Psixologiyada riyazi metodlann miivoffoqiyyotlo totbiqi noin-ki adckvat metodlann işlonilmosindən. hom do nəzəriyyənin özü-niin inkişaf səviyyosindon asılıdır. XX yiizilliyin 70-80-ci illorindo statistik metodlann psixologiya elminin bir çox saholorino niifuz etmosi bu baximdan hec do to-sadiifi deyildir. Hotta son zamanlar riyazi psixologiya siirotlo inki-şaf etmiş vo psixologiya elminin nisboton miistoqil bir sahosino çevrilmişdir. Onun osas vozifosi riyazi metodlann psixologiyada totbiqi yollanm öyrənmokdən ibarotdir. Elmşünasların proqnozlarına göro XX osrin sonuna dogru vo XXI əsrdə psixologiya elminin biitiin saholori riyaziloşəcokdir, başqa sözlə, riyaziyyat, sözün əsil monasında, bütünliiklo vo tamamilo onun otino vo iliyinə hopacaqdır. Bu psixologiya elminin in-kişafında yeni keyfiyyot doyişiklikləri ilo olamətdar olacaqdır. Elmin ənənovi «qeyri-riyazi» saholorino riyaziyyatın niifuz etmosi elmi biliklorin inkişafır ın qanunauyğun hadisolərindon biridir. K.Marksın göstordiyi kimi, elm ancaq riyaziyyatdan istifado et-moyə başladıqda elmə çcvrilir. 117 6. Psixologiya elminin əhəmiyyəti, vəzifəlori və praktika ilə əməkdaşlığının formaları Psixoloji biliklor həmişə elmi dəyərlə yanaşı praktik əhəmiy-yotə malik olmuşdur. O, adətən insanların bir-birini tanımasına коток etmişdir. İndinin özündə do psixologiya elo bu mənada başa düşülür: adamlar üçün psixoloq, birinci növbodo, insan sorrafı demokdir. Та qodim zamanlardan insanları psixoloji cohotdon xarakterizə edondo, adətən onları bir-birindən fərqləndiron xüsusiyyətlərə daha çox diqqət yetirirdilər. Holo Qədim Yunanıstanda Aristotelin sevimli şagirdi Tcofrast «Etik xarakterlor» adlı məşhur traktatında miixtolif insan tiplərini moharətlə təsvir ctmişdir. Təkcə onu qeyd etmok lazimdir ki, Te-ofrastin bu traktati bir çox osrlər boyu moşhur olmuşdur. XVI -XVIII əsrlərin görkəmli mütəfokkirləri Mcntcnin «Təcrübəlor» (1580), Labryuyerin «Teofrastın xaraktcrlori» (1688), Laroşfukun «Düşüncolər, yaxud əxlaqi kəlamlar və prinsiplər» (1665) və b. osorləri do psixoloji müşahidələrlo zəngindir. Lakin bununla belo, qeyd etmok lazimdir ki, istor qodim zamanlarda, istorso do orta osrlordo biz insan xarakterinin parlaq niimunolorino mohz bodii odobiyyatda tosadiif edirik. XIX yiizillikdo psixologiyanin miistoqil bir clmə çevrilmosi ilo elmin özündo yeni şərait yaranmışdı. Fordi forqlor probleminin təkcə müşahidə yolu ilo öyrənilməsi artıq ictimai təcrüboni tomin etmirdi. Bu miihiim problemi eksperimental vo riyazi mctodlarla oyron-mok lazim idi. Elmdo bu zorurotin dork edilmosi noticosindo todri-con yeni bilik sahosi - diferensial psixologiya formalaşmağa başla-mışdı. Diferensial (latinca differentia - forq demokdir) psixologiya psixologiya elninin bir sahosi olub - insanlar eloco do insan qrup-ları arasındakı forqlori, onlann sobəblərini vo nəticəlorini öyrənir. О bilavasito ictimai praktikanin, xiisusilo pcdaqoji, tibbi vo miihondislik praktikasimn tosirilo omolo gəlmişdir. Diferensial psixologiya tennini ilk dofo alman psixoloqu V. Ştcrnin «Fordi forqlor psi-xologiyası» haqqındakı osorindo (1900) toklif olunsa da, onun osa-lan xcyli ovvol - XIX yiizilliyin 80-ci illorindo F. Halton torofindon işlənilmişdir. V. Vundt iimumi psixologiyanin, F. Halton iso 118 diferensial psixologiyanin banisi hesab olunur. Bu yeni istiqamotin ilk görkəmli nümayəndələri icorisindo A.Bine, A. Lazurski, C. Kettel vo b. miihiim yer tuturlar. Diferensial psixologiyanin osas metodu tcstlordon ibarot idi. Onlar ovvolco fordi, sonralar iso qrup tcstlori kimi totbiq olunur-du. Testlərdən fərdin əqli inkişaf soviyyosini vo s. miioyyon etmok iiciin istifado edilirdi. Testlorin noticolori faktor tohlili yolu ilo miioyyon olunur. Xarici ölkolərdə psixologiya sahosindo C.Spirmenin iki amil nozoriy-yosi vo multifaktor nozoriyyosi daha geniş yayılmışdır. İki amil nozoriyyosino goro foaliyyotin hor bir növü iki amillo - iimumi vo xiisusi faktorla şərtlənir. Ümumi amil foaliyyotin biitiin növlori, xiisusi faktor iso konkret (riyazi mosololorin holli, mu-siqi, rossamhq, bodii yaradıcılıq vo s.) foaliyyot sahosi iiciin sociy-yovidir. Multifaktor (latinca multum - çox demokdir) nozoriyyosi iimumi amili inkar edir. Homin nəzoriyyəyə goro oqli qabiliyyotlor miixtolif amillorlə şortlənir. Diferensial psixologiya uzun miiddot fordi forqlorin sobobi mosolosini elmi şəkildə holl edo bilməmişdir. Xarici ölkə psixologiyasinda bu sahədə mövcud olan nozoriyyolordo fordi-psixoloji xüsusiyyətlərin şəxsiyyətin hoyat torzindon, onun inkişafınm sosi-al-iqtisadi vo mədəni şərtlorindon asılı olmasi mahiyyot etibarilo inkar edilirdi. Sovet psixologiyasinda insanlar arasinda fordi-psixoloji forqlorin öyrənilmosi zəminində xiisusi bir istiqamot - diferensial psixo-fızologiya formalaşmışdır. Diferensial psixologiyanin oldo etdiyi faktlar vo onun noticolori bir cox praktik mosololorin: işçi heyotinin seçilmosi vo öyrodil-mosi, adamlarda ayn-ayn xassolorin, meyllorin, qabiliyyotlorin di-aqnostikasi, psixiatrik vo psixoterapevtik tosirlor, peso yararlığının miioyyon edilmosi, pcşəseçmə vo peşəyönümü vo s.-nin holli iiciin böyük əhəmiyyotə malikdir. Diferensnal psixologiya insanlara fordi yanaşmaq iiciin gcniş inıkanlar açırdı. Psixoloqlar bu mosololoro daha çox diqqot yetir-moyə başlamışdılar. Homin mosolo oslindo psixi sağlamlıq moso-lesi idi. Psixologiya psixi sağlamlıq mosololərini tokco öz imkanlan daxilindo holl edo bilmozdi. O, bu sahədə, başqa elmlorin, birinci 119 növbodə, təbabotin, xüsusilə psixiatriyanın nailiyyətlorindən istifa-də etməli idi. Psixologiya ilo tibb elminin qovşağında müstoqil elm sahosi -libbi psixologiya fonnalaşırdı. Onun yaranmasında psixiatriya da özünəməxsus rol oynamışdır. Lakin psixoloji elmlor sistemindo psixiatriyanın ohomiyyoti təkcə bununla mohdudlaşmır. Psixologiya vo psixiatriya bir-biri ilo qarşılıqlı olaqədə olan elm saholoridir. Psixologiya tarixinə nəzər yetirsok görərik ki, onun inkişafı psixi-atriyanın inkişafı ilo bilavasito bağlı olmuşdur. XVIII yiizilliyin sonundan etibaron psixiatrik ideyalar psixologiya sahosino daha geniş miqyasda niifuz etməyə başlamışdır. Alman iya, İngiltərə vo Amerikadan forqli olaraq bu sahodo on miihiim nailiyyət Fransada (F. Mesmcr, İ. S. Şarko, Т. Ribo, Pyer Jane, A. Bine vo b.) vo Rusiyada (E. Krepclin, V. F. Qij, V. M. Bexterev, A. F. Lazurski vo b.) oldo edilmişdir. Sonralar freydizm, biheviorizm, humanist psixologiya vo b. coroyanlar psixiatrik ideyalardan öz konscpsiyasına miivafiq olaraq istifado ctmişlər. XIX - XX osrin bir cox məşhur psixoloqları öz tohsillərinə goro psixiatr olmuşlar. Psixogigiyena, psixoprafilaktika, sosial-psixoloji treninq, autoken məşq, autostimulyasiya, frustrasiya, psixoloji müdafıo və s. problemlərin psixoaloji istiqamətdo öyronilməsi üçün psixiatriyanın ohomiyyoti az deyildir. Lakin bununla yanaşı olaraq qcyd etmok lazimdir ki, Qorb psixologiyasinda, о cümlədon ABŞ psixologiyasinda adamlann davranışını dəyişmok üçün miixtolif psixiatrik vasitəlordən, mosolon, psixotrop prcparatlardan vo s.-don istifado edirlor. Psixiatriyamn aktual elmi-praktik mosololorinin hollindo psixologiya elmi miihiim rol oynayır. Təsadüfı deyildir ki, miiasir psixiatrik klinikalarda psixoloji molumatlardan daha gcniş surotdo istifado olunmağa başlanılmışdır. Psixiatrik praktikada uzun miiddot belo bir «опəпə» borqorar olmuşdu ki, lazim goldikdo, psixoloji məsəlolori psixiatrın özü holl edirdi, hotta belo bir yanlış təsəvvür yaranmışdı ki, psixoloqu psixiatr tamamilo ovoz edo bilor. Bir olmuş əhvalatı yada salmaq istordik: bir dəfo məşhur psixiatrlardan birinə öz klinikasına işləmok üçiin psixoloq götürmoyi toklif ctmişdilor. О, rişxondlə bclə cavab vcrmişdir: «Baromctr monim noyimə lazimdir. Mon sadoco olaraq pəncorədon baxmaqla da havanın песо olacağını miioyyon edo bi-lərəm». Bu kəlam iki cohotdon maraqlıdır: psixiatr, bir torofdon 120 psixoloqu barometrə oxşadır. Homin sözlərdo böyük həqıqət vardir. Digor torofdon iso о, tosdiq cdir ki, psixoloji məsələlori psixi-atrın özü holl edo bilor. Halbuki bu hec do belo deyildir. Psixiatnn öz sözləri ilo desok, havam doqiq (elmi surotdo) miioyyon etmok iiçün mutloq barometr lazimdir. Miiasir psixiatrik klinikaların, xəstəxanaların işindo do mohz peşəkar psixoloqun iştirakı zoruridir. Bu, birinci növbədo, onunla bağlıdır ki, şəxsiyyotin anomal inkişafı məsoləlorini psixiatriya vo psixologiya eyni üsullarla öyrənmir. Psixiatnn osas üsulu klinik müşahidodir. О, xəstənin davranış və rəftarını bilavasito öyronir, müşahido etdiyi simptomlara osason diaqnoz qoyur. Yaxşı psixiatr həmişə obrazlı düşünür, xəstəliyi nə-ınki doqiq, hom do bodii cohotdon parlaq tosvir cdir. Psixologiya iso psixi hadisoləri mahiyyotcə başqa yolla tohlil edir. Şəxsiyyətin anomaliyasını öyrənon psixoloq tolobat, motiv, foaliyyot, miinasibot, mona vo b. kateqoriyalarla düşiinür. Onun osas diaqnostika vasitosi (aloti) klinik müşahidə deyil, eksperi-mentdir, bu vo ya digor test sınağıdır. Başqa sözlo, psixoloq insan haqqinda yalmz onun davranışını, adətlərini vo qəribə cəhətlərini müşahidə ctmək, yaxud, onun söz-söhbətino bilavasito qulaq as-maq yolu ilo dcyil, daha çox dolayısı ilo - eksperiment, sorğu vo test molumatları vasitosilo mühakimə yürüdür. O, ancaq bu məlu-matlara əsasən xəstənin şəxsiyyəti haqqinda əsaslı nəticə çıxanr. Təcrübodə az tosadüf olunmayan bir cohətə do diqqət yctirok: pasientin (xəstənin) təkcə zahiri görkomino, hotta bir jestinə göro onun ruhi vəziyyətini çox vaxt biitiin incoliyi ilo başa düşən psixi-atr-klinist oksər hallarda onlan nəzəri baximdan izah etmokdə çə-tinlik çəkir və əksinə, şəxsiyyət haqqinda nozori osorlorin miiəlli-fı olan alim-psixoloq müvafıq olamətləri incəliyi ilə görə bilmir. Psixoloji hadisolorin özünoməxsus qanunauyğunluqları vardır. Xəstəliyin klinik olamotlərinə görə onlan bilavasito miioyyon etmok mümkiin deyildir. Halbuki xostoliyin klinik əlamətlorini düz-gün başa düşmək üçün onları şərtlondirən psixoloji qanunaııyğun-luqları öyrənmok lazimdir. Psixiatriya üçün psixologiyanin, xüsusi-lo onun miihiim sahəlorindon biri olan tibbi psixologiyanin ohomiyyoti do, hər şcydən ovvol, bundan ibarotdir. Psixologiya pedaqogika elmi ilo do bilavasito əlaqədardır. Uşaqlann təlimtərbiyəsi həmişə psixologiya elminin totbiq sahosi olmuşdur. XIX osrin sonu - XX osrin ovvollorindo, yuxanda qeyd 121 edildiyi kimi, bu məsələlər о qədər aktuallıq kosb etmişdir ki, onlann öyrənilməsi zominindo psixologiya elminin iki miixtolif sahosi yaş psixologiyasi vo pedaqoji psixologiya formalaşmışdır. Gone noslin torbiyosinin elmi-praktik problcmlorinin oyronil-məsində yaş vo pedaqoji psixologiya elmlori miihiim rol oynamış-dır. Yaş psixologiyasi uşaqlann, yeniyetmələrin, gənclərin vo b. psixi inkişafının qanunauyğunluqlarını aydınlaşdırır. Bu məlumat-lann moktob təcrübəsi üçün böyük ohomiyyoti vardir. Homin fikri başa düşmək üçün təkcə bir cəhəti yada salmaq kifayotdir ki, uşaq və yeniyetmələrin psixi inkişafı tolim vo torbiyo prosesindo hoyata keçirilir. Bununla olaqodar olaraq yaş psixologiyasının məzmu-nu oslindo pedaqoji psixologiyanin məzmununa uyğun golir. Homin elm saholori -yaş vo pedaqoji psixologiya tarixən qarşılıqlı əlaqodə inkişaf etmişlər. Pedaqoji psixologiya tolim vo torbiyonin psixoloji problemlorini öyrənmiş, bir torofdon, pedaqoji elmlorin inkişafma, digor torofdon, praktik mosololorin hollindo miiollim vo torbiyəçiləro yaxından kömək göstərmişdir. Miiasir dövrdə tohsilin sosial funksiyası... əhəmiyyətli dərəcə-do zənginləşir. Ali məktəbdə tohsili davam etdirmək üçün lazim olan yüksək bilik səviyyəsini təmin etməklə yanaşı moktob gonclori xalq təsərrüfatında ictimai-faydali omoyo istiqamotlondir-moli vo onlan buna hazırlamalıdır. Əmək tərbiyəsinə şoxsiyyəti formalaşdınnağın on miihiim amili kimi vo xalq təsərrüfatının omok ehtiyatlarına təlobatını ödomək vasitosi kimi baxılmalıdır. Tolim vo torbiyonin indiki təşkili, peso yönümü bu tolobloro holo uyğun deyildir. Moktobin, ailonin, istehsal kollektivlorinin, kiitlo-vi informasiya vasitolorinin, odobiyyat vo incosonotin, biitiin icti-maiyyotimizin olbir soylori ilo hor bir goncdo omoyo şüurlu tolo-bat torbiyo etmok birinci dorocoli iqtisadi, sosial vo monovi ohomiyyoti olan vəzifədir. Nəinki şagirdlərin, hom do tolobolorin omok tolimi vo torbiyosinin somoroli toşkili onlann psixoloji prob-lemlərinin öyronilməsini tolob edir. Aydın mosolodir ki, psixologiyanin totbiqi mosololori tokco göstərdiyimiz saholorlə məhdudlaşmır vo mohdudlasa da bilmozdi. XXI yiizillikdo ictimai praktikanin miixtolif saholorindo psı\ i > - logiyamn ohomiyyoti daha da artir. Çox maraqlidir ki, ictimai praktikanin bu vo ya digor sahosindo psixoloji məsolələr artiq praktik işçilərin özlərinin diqqotini bilavasito colb edirdi. Buna aid çoxlu faktlar göstərmok olar. Mosolon, 1926-ci ildo C.Cabbarli Azorbay122 I in Dövlət Universitetində köniillü surotdo psixologiya miihaziro-lorində iştirak etmişdir. Yazıçı üçün psixologiyanin ohomiyyoti ay-dmdır. O, oslindo elo praktik psixoloqdur. C. Cabbarlının özü do bu piheti qeyd edirdi. О deyirdi: «mon istəyəndə tamaşaçını güldürür, ısioyəndə ağladıram». Başqa bir misal. Təcrübəli hərbi sərkərdələrin müharibə döv-ründə müşahidə etdikləri bir fakt psixoloji baximdan çox maraqlidir. Böyük Voton müharibəsinin ilk dövrlərində müdafıə mövqe-yində hor bir əsgor özü üçün xondək qazmalı, orada müdafıə möv-qeyi tutmalı olurdu, lakin fordi xəndəklər arasinda əlaqə olmurdu, başqa sözlo, xəndəkdəki ətrafdakı yoldaşlarını gönrıür, onlardan sanki tam təcrid olurdu. Bclə şəraitdə osgərlərdə asanlıqla «tənha-lıq hissi» yaranırdı. Bu psixoloji fakt ölkənin hərbi sərkərdələrinin diqqotini colb etdi. Onlar miivafiq sistemin dəyişilməsini - tranşey qazılmasını təklif etdilər. Təcrübə göstərdi ki, tranşeyin qazılması və orada müdafıə mövqeyinin tutulması hər bir əsgərin başqalan ilo əlaqə saxlamaq imkanını artırırdı. Bu isə ovvolki «tənhalıq his-sinin», qorxu və həyəcanın xeyli dərəcədo zəifləmosinə ciddi surotdo təsir göstərirdi. Ölkənin məşhur konstruktorlan və mühəndisləri do psixoloji məsələlərə böyük ohomiyyot verirdilər. Miihondislik psixologiyasi elmi-texniki tərəqqi dövründə böyük praktik əhəmiyyətə malik olan elm sahosino çcvrilirdi. Miiasir dövrdə iso psixologiya elminin statusu ictimai praktikanin hor sahosindo tosdiq olunur. Bu gün inkişaf ctmiş ölkəlordə praktik psixoloqlara nəinki məktəblərdə və səhiyyə ocaqlarında, fabriklərdə vo zavodlarda, hom do idman komandalarında, islah omək düşərgolərində, milis otaqlarında və s. geniş miqyasda rast gəlirik. Çernobıl Atom Hlektrik stansiyasında qəzanın nəticolərinin aradan qaldırılmasında psixoloqlann iştirak etmosi psixologiya elmi iiçün əlamətdar hadisədir. Yaxşı olardı ki, psixologiya elmi bizim respublikada da bu səviyyədə inkişaf ctsin və mütoxəssis psi-xoloqun yardımından yerində və vaxtında düzgün istifado edilsin. Çox təəssüf ki, nə Qarabağ müharibəsi, no do 2000-ci ildə zəlzolə nəticəsində stressdən əzab çəkon minlərlə həmvətənimizə psixoloji yardım lazımi səviyyədə təşkil edilo bilmədi. Burada mütəxəs-sislərlə yanaşı səhiyyə təşkilatları da ciddi məsuliyyot daşıyır. İnsan başqa insanlar arasinda həmişə psixoloqdur. Bu kəlamda böyük hoqiqət vardir. Elmi-texniki təroqqi dövründə, insan amili123 nin rolunun artdığı bir şəraitdə psixologiya xususi ohomiyyot kosb edir. Harm torofindon qobul cdilmiş fıkrə goro, miiasir miitoxossi-sin psixoloji hazırlığının kifayot qodor olmamasi onun on zoif yeri-ni toşkil cdir. İnsan miinasibotlori XX yiizilliyin qlobal problemidir. Insamn keyfıyyəti özözlüyündə işçinin təkcə peso səriştəsi ilo deyil, hom do onun işo, özünə, yoldaşlarına münasibotləri sahosi ilo miioyyon olunur. Bu çox zərif, kövrək, dinamik, lakin miirak-kob sahodir. Onun rolunu obrazlı şokildə Arximed lingino bonzot-mok olar. Homin ling vasitosilo ictimai praktikanin hor bir sahosindo insan psixologiyasi ilo bağlı olan miirokkob bir mexanizmi ho-rokoto gotinnok olar. Bu faktlar psixologiya elmində çoxdan molumdur. Psixologiyada onlan xüsusi terminlo - insan amili vo ya şəxsiyyət amili tcr-minlori ilo ifado edirlor. Psixologiya elminin hor bir sahosindo insan amilinin əhəmiyyotini göstərən kiillii miqdarda faktlar miioyyon edilmişdir. Belo bir cəhəto nozor salaq: istehsalatda yeni texnologiyamn totbiqindon 6 -7 faiz somoro alındığı halda, psixoloji amilin düzgün nozoro alınmasından oldo edilon somoro 12 faizo borabordir. Psixologiyanin ohomiyyotindən danışmaq oslindo insan amilinin əhəmiyyətindən danışmaq demokdir. Lakin bununla yanaşı demok lazimdir ki, psixologiyada uzun müddət «insan ami-li» terminindon osason miihondislik psixologiyasinda istifado olunmuşdur. Miihondislik psixologiyasinda insan amili dedikdo insan-operatorun «insan-maşın» sisteminin somorəliliyinə təsir göstərən xassələrinin mocmusu başa düşülür. Hal-hazırda insan amili psixologiyada daha geniş mona kosb etmiş vo onun miihiim anlayışların-dan birinə çevrilmişdir. Psixologiyada insan amili dedikdo insana xas olan sosial-psixoloji, psixoloji vo psixofizioloji xassələrin gcniş dairosi nozordo tutulur. Homin xassolor insanlann konkret foaliyyotindo bu vo ya digor dorocodo tozahiir edorok onun somoro vo kcyfıyyətinə tosir göstərirlər. Burada söhbət insamn tolobatlan vo maraqlanndan, davranış motivlərindən, qabiliyyətləri vo yaradıcılıq imkanların-dan, omok qalibiyyotindon, intellckti vo emosiyalanndan, iradosi vo xarakterindən, şüııru vo mənlik şüurundan, sosial yönüm vo sor-vot mcyllərinin formalaşmasından vo s.-don gedir. İnsan amilinin mahiyyotinin, comiyyotin inkişafında onun rolunun vo foaliyyot mexanizminin aydınlaşdırılması kompleks elmi problemdir. Burada osas moqsod - əmoyin kcyfıyyəti vo inohsul124 darlığını, intensiv inkişafını, istehsal kollektivinin vo onun hor bir ı ı /vünün, hor bir işçinin sosial inkişafını tomin etmokdon ibarotdir. Insan amili probleminin bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan aspektlori ırisində psixoloji aspekt miihiim yer tutur. Insan amilinin giiclon-dırilməsinin yollan, vasitolori vo iisullarimn miioyyon edilmosi psixologiyanin biitiin sahəlorinin başlıca praktik vozifəsini toşkil cdir. Insan amilinin giiclondirilmosi ilo olaqodar olaraq ictimai hoyatin miixtolif saholorindo bir-birilə qarşılıqlı surotdo olaqodar olan aktual psixoloji istiqamotlor vo problemlor meydana çıxır. Onlardan aşağıdakıları qeyd etmok olar: a) omoyin somoro vo keyfiyyotinin yiiksoldilmosi; b) omok məhsuldarlığını artırmağın chtiyat monbolorinin müəyyən edilmosi; v) zəhmətkcşlərin (əməkçilərin) ictimai-siyasi fəallığının inki-şaf etdirilməsi; q) texnikanın layihələşdirilməsi, işlonilməsi və is-tismar olunmasi; ğ) E h T vo E h M totbiqi, istehsalatın avtomatlaş-dırılması və robotlaşdınlmasının psixoloji problcmləri; d) idaroet-monin psixoloji mosələləri, kadrların seçilməsi vo torbiyo olunmasi vo s. e) tolim vo torbiyo prosesinin somoro vo keyfiyyotinin artirilmasi, z) peso yönümiinün psixoloji mosololori, orta vo ali moktoblordo omok tolimi vo torbiyosi, adamlann psixi sağlamlığı-nın miihafizo olunmasi; i) xidmət sahosinin təşkili; 1) asudə vaxtin səmərəli təşkili vo s. Psixologiya elminin ideoloji funksiyasi haqqinda da aynca da-nışmaq lazimdir. insan problemi hom do ideoloji mübarizə problemidir. Bu problemin holli miioyyon ideoloji vo siyasi notico ilo bağlıdır. «Psixoloqlar sülh uğrunda, nüvə müharibosi əleyhinə mübari-zodo», «Uşaqlann siilh nıhunda torbiyo olunması» və s. kimi bcy-nəlxalq elmi məclislərdə və təşkilatlarda həkimlərlə yanaşı psixo-loqlar da foal iştirak edirlor. Beləliklə də aydın olur ki, xalq təsərriifatı, mədəniyyətin in-kişafı vo adamlann sağlamlığının mühafızəsi iiçün psixoloji biliklorin böyük ohomiyyoti vardir. Lakin aydın məsələdir ki, burada söhbət psixoloji biliyin tokco idrak ohomiyyotindon deyil, birinci növbodə, praktik ohomiyyotindon gedir. Psixoloji biliklor ancaq totbiq olunduqda sözün osl monasinda praktik ohomiyyot kosb edir. Qarşıya sual çıxır: psixoloji biliklori песо totbiq etmok olar? Psixologiya elmi praktika ilo hansi fonnalarda əməkdaşlıq edir.? 125 Psixoloji ideyalar ictimai hoyatin ayn-ayn saholorino miixtolif yollarla niifuz cdir. XX yiizillikdo bu istiqamotdo osason aşağıdakı yollardan istifado olunmuşdur: A) Elmi müəssisələr (elmi-todqiqat psixologiya institutlan, universitet vo institutlann psixologiya kafedralan vo s.) apardiqlan todqiqatlann noticolorini praktikaya totbiq etmişlor. Lakin psixoloji biliklorin bu yolla totbiqi nisboton mohdud xarakter daşımış, daha cox moktob tocrubosini, eloco do qismon tibbi vo hiiquq tocriibəsini əhato etmişdir. B) Ictimai institutlann vo müəssisələrin sifarişi ilo dövlət büdcosi vo ya təsərrüfat hesabı qaydasi ilo totbiqi todqiqatlar apanlmışdır. Ancaq bu yol da uzun miiddot mohdud xarakter daşımışdır, ondan yalniz bozi nazirliklər epizodik şəkildə istifado etmişlor. V) Nəzordon keçirdiyimiz yollann hor ikisi faydalıdır vo onlann ohomiyyoti günü-gündən artir. Lakin bu cohoti qeyd edorkon, bir torofdon, nozoro almaq lazimdir ki, psixoloqun işlədiyi tövsiy-ələri əksər hallarda onun özü deyil, praktik işçilər totbiq edirlor. Psixoloji totbiqi todqiqatin praktik somorosi onlann soyindon vo soriştəsindən bilavasito asılıdır. Digor torofdon, biitun ictimai insti-tut vo müəssisələrin «praktik sifarişlərini» yuxarıda göstərilon yollarla eyni vaxtda hoyata keçirmək mümkün deyildir. Belo bir şəraitdə osas çıxış yollanndan biri psixologiyanin na-iliyyotlorindon praktik işçilərin özlərinin faydalanması vo onlan bilavasito praktikaya totbiq ctmosindon ibarotdir. Qeyd etmok lazimdir ki, psixoloji biliklor praktikaya uzun miiddot mohz bu yolla daha cox niifuz etmişdir. Ayn-ayn müəllimlər, həkimlər, təbliğatçı-lar, rəhbər işçilər, sərkərdələr vo sairo psixoloji todqiqatlann noticolorini öz praktik foaliyyotindo nozoro almış, hotta bir sira hallarda bu sahodo miihiim nailiyyotlor oldo etmişlər. Moşhur sovet pe-daqoqu V.A. Suxomlinskinin təcrübəsi buna misal ola bilor. Praktik işçilorin psixoloji biliklordon bəhrələnməsi, bu yolla öz işlərini daha da səmərələşdirmoləri çox yaxşı haldır. Lakin bir cohoti ho-mişə nozoro almaq lazimdir. Psixoloji biliklorin totbiqi biitiin hallarda miiollimdon do, hokimdon do, mühəndisdən do zoruri surotdo yaradıcılıq tolob edir. Məsolə bundadir ki, hotta eyni bir sahodo foaliyyot göstərən iki briqada, şagird kollektivi vo ya idman komandasi zahiron bir-bi-rinə oxşasa da, onlann psixoloji xarakteristikaları heç vaxt eyni ol-mur. Mohz buna goro do miioyyon bir briqada vo ya şagird kollek126 livində apanlmış psixoloji todqiqatin noticolorini eynilə о birisino •id etmok olmaz. Praktik işçilər psixologiyaya öz təşəbbüsləri ilo miiraciot edorkon mohz bu nöqtədə çox vaxt ciddi sohvloro yol ve-rirlor. q) Elmi-texniki tərəqqi dövründo ictimai tocriibonin hor bir sahosindo geniş miqyasda praktik psixoloji problemlor meydana çı-lirdı. Bir cohot aydin idi: onlan əvvolki dövrlər üçün xarakterik olan yollarla holl etmok mümkün deyildi. Bu zorurotin aydin surotdo dork edilmosi noticosindo bir sira ölkələrdə totbiqi todqiqatlar aparmaq üçün geniş imkan yaradan psixoloji xidmot sistemi təşokkül ctməyə başladı. Psixoloji xidmot müəssisənin özündə, mosolon, zavodda, mok-tobdə s.-də təşkil olunur. Onun işçiləri praktik psixoloqlardan ibarotdir. Fundamental todqiqatlann apanlmasi belo psixoloqun vozi-fosino daxil deyildir vo daxil ola da bilmoz. Psixoloji xidmotin osas vozifosi psixologiyanin nailiyyotlori soviyyosindo totbiqi problem-lori holl etmokdon ibarotdir. Ozünün bu xiisusiyyotino goro psixoloji xidmot elmlo praktikamn mənafcyini özünəməxsus şəkildə uz-laşdırır. Psixoloji xidmotin üstünlüyü ondadır ki, о praktik problem-lori noinki elmi şəkildo, hom do qisa miiddotdo holl etmok imkam verir. Toossiif ki, psixoloq kadrların lazımınca yetişdirilməsinə bax-mayaraq respublikamizda psixoloji xidmot sistemi holo do yaradil-mamışdır. Halbuki belo bir xidmot sahosi ohalinin psixoloji sağ-lamlığını təmin etmok üçün çox zəruridir. 127 II HİSSƏ İNSAN ŞƏXSİYYƏTİ: QURULUŞU VƏ İNKİŞAFI IV FƏSİL ŞƏXSİYYƏTİN PSİXOLOJİ CƏHƏTDƏN ÖYRƏNİLMƏSİ 1. Şoxsiyyət, fərd və fərdiyyət anlayışları İnsanı orqanizm, fərd vo şəxsiyyət səviyyəsində xarakterize etmək olar. Bu anlayışlar bir-birilo qarşılıqlı olaqədodir, lakin onlardan hor birinin özünəməxsus evristik mənası vardır. Orqanizm anlayışı bioloji elmlor, şəxsiyyət anlayışı iso sosial elmlor kontekstində formalaşmışdır. Orqanizm geniş anlayışdır. Hor bir canlı varlıq - bitki də, hey-van da, insan da orqanizmdir. Psixologiya insanı orqanizm kimi deyil, f o r d v ə ş o x s i y y o t kimi öyrənir.) Hor bir insan, bir torofdon, bioloji varlıqdır, digor torofdon. sosial varlıqdır. Onun bioloji varliq kimi psixoloji xiisusiyyotlorini ford tennini, sosial varliq kimi psixoloji xiisusiyyotlorini şoxsiyyət termini ilo ifado edirlor. insamn hoyat foaliyyotindo bu iki cohot bir-birilo elo uzlaşır ki, biz çox vaxt noinki onlan aydin şokildo fərqləndirmir, hotta bu lıaqda fikirləşmirik. Halbuki insamn ford və şəxsiyyət kimi xaraktcristikaları vəhdot təşkil etso do. onlan eyni-loşdirmək olmaz. Tosadiif noticosindo heyvanlar arasına düşmüş vo onlann icorisindo böyümüş uşaqlara aid faktlarla bu baximdan tanış olaq. Elmo toxminon 50-yo qodor belo hadiso molumdur. Miixtolif heyvanlar - meymun, çanavar, ccyran, ayi vo s. icorisindo böyümüş belo uşaqların ancaq bir neçosi, xiisusilo 1920-ci ildo Hindistanda canavar yuvasından tapılmış, Komalo vo Amalə adlandırılmış qız-lar psixoloqlar torofindon nisboton ətraflı öyrənilmişdir. Kəmalənin çox uzun vo qabarlı ollori var idi, ovurdları batmış-dı, qulaqlan iri vo yasti idi. O, dcmok olar ki, soyuğu vo istini hiss etmirdi. Yalnız çiy ət yeyir, süd içirdi, çox güclü alt çənosi vo iti 128 dişləri var idi. Giindiizlor. demok olar ki, horokot etmir, gecolor iso gozişir vo canavar kimi ulayirdi. Bir il kcçəndon sonra o, otrafdaki adamlarla maraqlanmağa başlayır. ikinci ildo qız artiq slokandan is-nfado cdir vo otuz söz bilirdi. O, küçəyə çılpaq çıxmağa daha razı olmurdu. Qarşıya sual çıxır: bu uşaqları şəxsiyyot adlandınnaq olanrıı? Əgər olmazsa, bunu nə ilə əsaslandınrıaq mümkiindür? Gəlin. bu suallara cavab vermok üçiin fərd və şoxsiyyot anlayışları ilə tanış olaq. Biz uşağı ford kimi səciyyələndirərkən, birinci növbədə, onun insan növünə monsub olduğunu qeyd edirik. Bunu başa düşmək üçün təkcə onu göstərmok kifayətdir ki, insan balası heyvanlar iço-risinə düşdükdə bclə, heyvan balasına çevrilmir, insan olaraq qalır. Amalə və Komaləni canavar balalan ilo miiqayiso ctsoniz, bu cohoti aydin goro bilorsiniz: onlann bodonlori, beyinlori, ollori vo s.-nin quruluşu noinki canavann, hotta meymunun bodoni, beyni vo ya əllorinin quruluşundan koskin surotdo forqlonir. Bədənin konfıqurasiyası dik ycrimok, beynin quruluşu intellek-tin inkişafı, ollərin quruluşu alotlərdən istifado etmok iiciin imkan yaradir. Aydin mosolodir ki, heyvanlar miihitindo insan övladının bu imkanlan tam hoyata keçmir. Lakin bununla belo o, mohz özünün bu xiisusiyyotlori ilo hey-vanın balasindan koskin surotdo forqlonir. / Ford anlayışı bir cohotdon do maraqlıdır: eyni növlü bitki vo heyvanlar birbirindon miioyyon xiisusiyyotloro goro forqlonsolor do, onlann arasinda oxşarlıq daha çoxdur. Insanlar iso belo deyildir: psixoloji baximdan onlar biı-birlorinə oxşamırlar. Biz insani ford kimi xarakterizo edorkon mohz bu cohotlori nozoro çarpdın-nq. Ford - öziinəməxsus psixoloji xiisusiyyotlori olan, heç koso oxşamayan tobii varliq demokdir. Ford anlayışının evristik monasi da elo bundan ibarotdir. Bu baximdan hor bir adam -lıəm təzo doğulmuş uşaq, hom do hor hansi bir yaşlı adam forddir. Fyni sözləri biz Amalo vo Komalo haqqinda da deyo bilorik: onlar da forddirlor. Bir cohoti doqiqloşdirək: insan ford kimi doğulur, comiyyotdo miioyyon sosial keyfiyyotlor kosb edir vo şoxsiyyətə çevrilir. Şəxsiyyət nodir? Sovet psixologiyasinda şoxsiyyotin 50-don çox tərifı molumdur. Bu giin şoxsiyyət haqqinda hamı torofindon eyni dərəcədə qəbul edilon tərif olmasa da, müəlliflorin demək olar ki, hamısı şoxsiyyoti xaraktcrizə edorkon iki cəhətə xüsusi diqqət yetirirlər. Həmin cəhətlər aşağıdakılardan ibarotdir: a) məlumdur ki, insanın mahiyyəti öz gerçəkliyində ictimai münasibətlərin məcmusundan ibarotdir. Bütün ictimai miinasibotlor sistemi qanunauyğun surotdo maddi nemətlər istehsalı üsulundan asılıdır: istehsal prosesindo insanlar maddi mohsullar, yaşayış vasitolori yaratmaqla kifayotlonmirlor. Onlar maddi nemotlor istehsal etmoklo öz ictimai miinasibotlorini do istehsal vo tokrar istehsal edirlor. Yoni comiyyot şoxsiyyət üçiin sadoco olaraq miioyyon bir xarici mühit deyildir. O, comiyyotin iizvii kimi ictimai miinasibotlor sistemino obyektiv surotdo daxil olur. Şəxsiyyətin motivləri, cohdlori, yönəlişlori, adətləri, rəğbəti vo nifroti onun istehsala, miibadilo vo istchlaka obyektiv miinasi-botlorinin песо olmasından, hansi vətondaşlıq hiiquqlanna malik olmasindan, comiyyotin siyasi vo ideoloji hoyatina песо daxil ol-masmdan vo s. asılıdır. Bu prosesdo insanda miixtolif sosial keyfiy-yətlər formalaşır ki, onlar da sistemli xarakter daşıyır, insamn omol vo hərəkotlərində, intellektual, emosional, iradi vo b. xassolorindo ifado olunur. Şəxsiyyət dedikdo, hor şeydən əwəl, fordi bu vo ya digor comiyyotin iizvii kimi xaraktcrizo edon sosial keyfıyyotlərin sistemi nozordo tutulur. Molumdur ki, şəxsiyyətin mahiyyotini «по onun saqqali, no qam, no abstrakt fiziki tobioti deyil, s o s i a l k e y f i y y ə t l ə r i təşkil edir (K.Marks). «Sosial» sözünə diqqot edin. Bu keyfiyyotlor ictimai miinasibotlorin monimsonilmosi zominindo omolo gəldiyi üçün onlara sosial keyfiyyotlor deyilir. b) şəxsiyyət ictimai proscsloro daxil olmaqla öz hoyat şəraitini foal surotdo dəyişməyə başlayır. О, münasibət subyektinə, şüurlu foaliyyot subyektinə çevrilir. Bu о demokdir ki, şoxsiyyət ancaq şü-ur vo mənlik şiiurunun yaranması ilo birlikdo əmələ gəlir. Şəxsiyyət mürəkkəb fenomendir. O, psixoloji baximdan miixtolif xüsusiyyətlərlə xarakterizə olunur. Bu nöqteyi-nəzərdən aşa-ğıdakıları xiisusilo qcyd etmok olar: ) - i c t i m a i f ə a l l ı q : şəxsiyyət öz foaliyyot dairəsini ardıcıl surotdo genişləndirir, nəinki öz hoyat yolunu miioyyon edir, hom do hoyat şəraitini doyişdirir, on mürokkəb həyati situasiyalar-da öz daxili inamına vo həyat mövqeyinə görə hərokət edir. - m o t i v l ə r i n d a v a m l ı s i s t e m i : morn lorin - maraqlar, əqidə və s. üstünlük toşkil edon sistemi forma-laşır və onlar şəxsiyyətin istiqamətini miioyyon edirlor. - Ş ə x s i m ə n a - şəxsiyyətin tələbatına və s. uyğun golən obyektlər onun üçün şəxsi məna kosb edir. Bu cəhət birinci novbədə şoxsiyyətin sosial yönəlişləri və hoyat mövqeyində, emo-sıya vo hisslərindo, maraq və meyllərində özünün aydın ifadosini tapır. - M i i n a s i b o t l o r - şəxsiyyətin nüvəsini toşkil edir. Insanın başqa adamlara, əməyə, şeyləro, özünə miinasibotlori onun >o\siyyətini xarakterizə edir. Şəxsiyyətin mənlik şiiuru da notico etibarilo onun miinasibotlori ilo miioyyon olunur vo s. Şəxsiyyət ford iiciin subyektiv olaraq onun məni - özü haqqinda tosovviirlor sistemi (mon obrazı, mon konsepsiyasi) kimi meydana çıxır. Şəxsiyyətin özünə verdiyi qiymətlərdə, özünə hörmət hissində, iddia soviyyosindo vo s. onun özü haqqinda tosəvvürləri oks olunur. Nəzərdon keçirdiyimiz xüsusiyyətlər heyvanlar arasinda böyü-müş uşaqlarda müşahido olunmur. Buna görə do onlar fərddirlər, lakin şəxsiyyot deyildirlər. Anadan təzəco doğulmuş uşaq da hələ soxsiyyət deyildir. О, ünsiyyət vo foaliyyot prosesindo ictimai miinasibotlori mənimsədikcə şəxsiyyətə çevriləcəkdir... Şəxsiyyətə çevrilmək miioyyon həyat mövqeyi, hər şeydən ovvol, əxlaqi mövqe tutmaq, öz mövqeyini comiyyotin üzvü kimi aydin dork etmok vo onun üçün məsuliyyət daşımaq, özünün əməllə-ri, işləri, biitiin hoyatı ilo onu təsdiq (bərqərar) etmok demokdir. Fərdin cəmiyyətdə şəxsiyyət kimi inkişafı çoxcəhətlidir. Burada dialcktik surotdo iki proses uzlaşır. Bir torofdon, şəxsiyyət ictimai miinasibotlor sistemino daha geniş daxil olur; onun insanlarla vo ictimai hoyatin miixtolif saholori ilo əlaqələri genişlənir vo do-rinləşir, mohz bunun sayosindo o, ictimai təcrübəyə yiyələnir, onu mənimsəyir, onu öz sərvətinə çevirir. Şəxsiyyətin inkişafının bu cəhəti adətən onun i c t i m a i l ə ş m ə s i (sosializasiyası) kimi xarakterizə olunur. Digor torofdon, şəxsiyyət ictimai hoyatin miixtolif saholorino qovuşduqca, eyni zamanda daha çox miistoqil-lik, nisbi avtonomluq kosb edir, yoni onun cəmiyyətdə inkişafının miihiim cəhətini f ə r d i l ə ş m ə prosesi təşkil edir. Bu о demokdir ki, ictimai inkişaf prosesindo insan şəxsiyyətə çevrildikcə 66 onun özünəmexsus (tekrarolunmaz) hoyat tərzi vo öz daxili alomi formalaşır. Psixologiyada bu mühüm elmı faktı ifadə etmek üçün f ө r -f d i у у ə t anlayışından istifado olunur. Biz insanı fərdiyyət kimi ıəzərdon keçirərkən onu başqa adamlardan fərqlendiron cohotlori, onun psixikasıuın v* şəxsiyyətinin özünoməxsus xiisusiyyotlorini xarakterizo edirik. Fərdiyyət temperament ve xarakter elamotlə-rinde, təlübatlann, raaraqlann, üıteHektin, qabiliyyotlorin və s. özü-nynıoxsus xüsusıyyo 1-rındo təzahür edir Fordiyyot insanın anato-mikfizioloji ımkanian ilə bu və ya dtgur dorocodo bağiı olsa da, onun tokrar olunmaz bioqraiiyasını, hoyat larixini oks etdirir. Torbiyo prosesindo cnun nozoro almmasının - adanılara, eloco də uşaqlara f о г d i y a n a ş m a n ı ı ı böyiik praktik ohomiyyoti vardir. Bir cchoti aynca qeyd etmok lazimdir. Biz insam ford vo şəx-iiyyot kimı nozərdən keçirdik. Fordin do, soxsiyyetin do özünə-nıəxsus fərdi xubUSİyyotləri vardir. İnvını fo! Jiyyət kimı xarakteri-ze edorkon bız b■■! xüsusıyyo'iorin her ücisini nəzorə ahrıq. Lakin b ınunla belo, qeyd etmok lazimdir ki. fərdiyyətin strukturunda onlann rolu eyni deyildir. Insana bir ford kimi xas olan xiisusiyyollor (mosolon, həşsaslıq, astageliik ve s.) şəxsiyyətin tosiri ilo yeni inozmun vo forma kosb edirlor. Xudbin adamla kollektıvçi adamda, məsələn, hossaslıgıu tozahiirlorini miiqayiso edin. Onlardan birin-ciii nəye həssasdır, ikincisi no zaman kədorlənir? İzahata, nccə de-yorlor, ehtiyac yoxdur. Yoni xudbin adamin diqqot morkozinde onun özü ve şoxsi moııafeyi durur. Kollektivçidə iso oksino, basqa-larimn monafeyino toxuumamaq on planda durur. Bu о demokdir ki, şəxsiyyotin tosirilo fordin biitiin xiisusiyyotlori ınteqrasiyaya uğrayır, nyazi tcnninlo desok, onlann hamısı şəxsiyyot adlanun iimumi moxroco gotirilir. Psixologiyada homin cohoti tohlil elr.iok iiçün i n t e q r a 1 (latinca inteqer - bıirüv demokdir) fordiyyoı anlayışından istifado olunur, insamn biitiin fordi xiisusiyyotlori - biokimyovi, iimumi so-matik, neyrodinamik (sinir sisteminin xassolori), psixodinamik (temperament xassolori). şəxsiyyətə moxsus xassolori qarşılıqh olaqodo tohlil edilir. Fordi xüsusiyyotlorin nozərdon kcçirdiyimiz sistemindo şəxsiyyəto aid xiisıısiyyətləı müəyyenedici ohomiyyot kosb edir. Miiasir psixologiyada bu baximdan şəxsiyyot fordi in-tcqrasiya orqani kimi başa diişiilür vo tohlil olunur. 132 2. Şəxsiyyetin inkişafının ilkin tobii şərtləri vo sosial şoraiti Şəxsıyyətm inkişafının ilkin tobii şortləıi dedikdo, hor şeydən evvol, otraf miihitin iimumi amillorini nozoro almaq lazimdir. insamn hansi iqlim şəraitində, harada dağlıq yerdo vo ya doniz sahi-lindo vo s.-də yaşamasından asılı olaraq onun hoyat torzindo, mon-zil şəraitində özünoınexsus cohotlor omolo golir. Bu aınillor şox-siyyətın formalaşması üçün müoyyənedici ohomiyyoto malik deyildir, lakin onlann nozoro alinmasi şəxsiyyotin formalaşması prosesinin daha otralli nozoro alinmasina kömok göstərir. Şəxsiyyotin inkişatının ilkin tobii şortləri kimi onun orqanizmi-nin xiisusiyyotlori, osason morkozi sinir sisteminin xiisusiyyotlori daha miihiim ohomiyyoto malikdir. Diqqot edin: burada sohbot tok-co merkozi sinir sisteminin xiisusiyyotlorindon deyil, bütövlükde orqanizmin xiisusiyyotlorindon. onun stmkturundan vo foaliyyot iisullanndan gedir. Bozon, tutaq ki, qıçın, qolun vo ya əllorin şikəst olmasi insanda özü haqqinda təsowürün fonnalaşmasma başqa bioloji amillordon daha çox tosir göstərir. Şəxsiyyətin inkişafmda sosial amillər isə müoyyənedici rol oy-nayır. Sosial amillər muxtolifdir və onlar qarşılıqlı əlaqodo şəxsıy-yətin inkişafını şonlondirirlor. Sosial amillor icorisindo insamn ya-şadığı vo foaliyyot göstordiyi konkret-tarixi şorait, yoni məhsuldar qüvvələrin və müvafiq istehsal münasibətlərinin inkişaf soviyyosi birinci ycrdo dayanır. Konkret-tarixi şərait öz oksini şəxsiyyotin maddi, siyasi vo sosial hoyat şəraitindo, о cümlodon omok şoraitin-də tapır. Uşaq doğulduğu giindon validcynlorin slatusu və ya vəziyyə-tindən, iqtisadi, siyasi vo hiiquqi mövqeyindon, peşosindən, tohsi-lindən vo s. -dən asılı olaraq miioyyon ictimai mühitdə formalaşır. Ailənin maddi vo modoni hoyat soviyyosindo omolo golon kəskin dəyişikliklər şəxsiyyotin formalaşması şəraitino bilavasito təsir göstərir. Ailonin statusu bu vo ya digər dorocədə davamlı olduqda isə şoxsiyyətin ayrı-ayrı keyfıyyotlərinin möhkemlənməsi üçün əl-verişli şorait yaranır. Şəxsiyyətin inkişafında ilkin tobii şertlorin vo sosial şoraitin rolıı nədən ibarotdir? Bu sual ilk baxışda bolko do sadə görünür, lakin onun holli psixologiya elmi iiciin nezori-metodoloji ehomiyyo133 tə malikdir. Təsadüfi deyildir ki, həmin məsələ istər klassik, istər-sə də miiasir psixologiyanin aktual problemlorindən biri kimi miixtolif istiqamətlərdə tohlil olunur. Psixologiya tarixinə nəzər salsaq bu sahodo bir-birinin əksini toşkil cdən iki nəzəriyyənin - inkişa-fın endogen və ekzogen nəzəriyyələrinin mövcud olduğunu görə-rik. Endogen (yunanca cndon - daxili, genus - mənşə demokdir) nəzəriyyələr şəxsiyyətin inkişafını bioloji amillərlə olaqələndirə-rək irsiyyətin roluna xiisusi ohomiyyot verir. Ekzogen (yunanca exo - xarici demokdir) nozoriyyolordo iso insan bir növ tabula ra-sa-ya (ağ lövhəyə) bənzədilir, şəxsiyyətin formalaşması ancaq sosial amillərin: mühit vo torbiyonin təsirilə izah olunur. Şəxsiyyətin ictimailəşməsi (sosializasiyası) haqqmdakı müasir burjua nəzəriy-yələrini do mahiyyot etibarilo ekzogen nəzoriyyolor sırasma aid etmok lazimdir. Tanış olduğumuz nəzəriyyolorin hər ikisi birtorəfli-dir və yanlış metodoloji prinsiplorə əsaslanır. Endogcn nozəriyyə-lər şoxsiyyətin inkişafı proscsini biolojiləşdirir, sosial amillorin ro-lunu inkar edir, ekzogen nəzəriyyələr isə, əksinə, bioloji amillorin rolunu bir növ inkar edir, hom do sosial amillorin rolunu mexaniki şəkildə şorh edir. Sosiogenetik nəzəriyyələr mühitin insana tosirlo-rini mütləqləşdirir, hom do mühiti doyişmoz miihit kimi nozordon keçirir. Xarici ölkələrin miiasir psixologiyasinda insan şəxsiyyətində iki amilin - bioloji vo sosial amillorin təsirilə formalaşan iki başlı-ca yanmstrukturu ayird edon nozoriyyolor osas yer tutur. Onlar belo bir fıkrə osaslanirlar ki, insamn şəxsiyyəti «endopsixi» vo «ek-zopsixi» cəhətləro bölünür. Qavrama qabiliyyoti, tofokkiir vo to-xəyyülün xiisusiyyotlori, iradi soy, impulsivlik vo i.a. kimi olamot-lər «endopsixikaya», şoxsiyyətin miinasibotlor sistemi vo tocriibo-si. yoni maraqları, meylləri, idealları, üstünlük təşkil edon hisslori, təşəkkül etmiş biliklori vo i. a. iso «ekzo-psixikaya» daxildir. Sosial amillo miioyyon edilon «ekzopsixikanin» oksino olaraq, tobii osasa malik olan «endopsixika» bioloji cəhətlə şərtlənir. Məsələ-nin belo qoyuluşu doğrudurmu? Başlıca cəhət şəxsiyyotin struktu-runda bioloji vo sosial amillorin nozoro alınıb-alınmamasında deyil, onlann qarşılıqlı miinasibotinin песо başa düşülməsindədir. İki amil nozoriyyosi, hər şeydon ovvol, ona görə səhvdir ki, o, sosial vo bioloji olanı, mühiti vo bioloji təşkili, «endopsixikanı» və «ек-zo-psixikanı» mexaniki surotdo bir-birinə qarşı qoyur. Əslindo isə 134 belo zahiri mexaniki qarşılaşdırma faydasızdır vo şoxsiyyətin stnık-ttırunu başa düşmək üçün heç no vermir. Lakin şoxsiyyətin forma-laşmasında və quruluşunda tobii vo sosial amillər probleminə baş-qa ciir də yanaşmaq miimkiindür. Bu məsoləni bir todqiqatin mate-rialları osasinda aydınlaşdırınq. Söhbət cərrahiyyə yolu ilo cinsi dəyişdirilmiş 28 xəstə haqqinda gedir. Onlardan on kiçiyinin 16, böyüyünün iso 32 yaşı var idi. 12 nəfərin cinsi qadın cinsindon kişi cinsinə, 18 nəforin iso, oksino, kişi cinsindon qadm cinsinə dəyişdirilmişdir. (Elmi ədəbiyyat-da bu fenomenə transseksualizm deyilir.) Transseksualizm miirəkkəb hadisədir. Bu onunla bağlıdır ki, ana bətnindo uşağın miivafiq orqanlan hər hansı bir xəstəlik nəti-cosində düzgün formalaşmır. Belə uşaqlar doğulanda, tobii ki, onlann cinsini düzgün miioyyon cdə bilmirlər. Ona, tutaq ki, oğlan adı qoyur, oğlan kimi torbiyo edirlor. Miioyyon yaşdan sonra iso malum olur ki, o, oğlan deyil, qız imiş: bədəni oğlan bədəni tipində deyil, qız bədoni tipində inkişaf etməyə başlayır, onda qıza məxsus tələbatlar vo s. omolo golir. Ətrafdakı adamlann ona münasiboti todricən dəyişilir: qızlar onunla oynamaq istəmir, oğlanlar ələ sa-lır, yaşlıların hərəsi bir söz deyir. Uşağm yaşı artdıqca, vəziyyoti daha da çətinloşir. Yeniyetmolik yaşı dövriindən ctibarən bu facio-li situasiyanın acı nəticələri xüsusilo aydin hiss edilir. Mohz buna goro do bclə uşaqların cərrahiyyə yolu ilə cinsinin dəyişdirilməsi son dərəcə humanist todbir kimi qiymətləndirilmolidir. Xəstələrin özləri də «faciəli» situasiyadan çıxmağın yeganə yolunu çox vaxt cinsin dəyişdirilməsində göriirlər. Bu faktların tohlili osasinda biz hansı nəticoni çıxara bilorik? Hər şeydən ovvol, belo bir cohot diqqoti colb edir ki, tobii, iizvii cohotlor vo əlamətlər şəxsiyyətin strukturuna onun sosial cohotdon şərtlənən elementlori kimi mövcuddur. Tobii (anatomik, fizioloji vo digor keyfiyyotlor) vo sosial cohotlor şəxsiyyətin stmktumnda vəhdət təşkil edir vo mexaniki surotdo bir-birinə qarşı qoyula bil-məz. Tanış olduğumuz todqiqatda bunu siibut edon çoxlu faktlar vardir. Bir anlığa tosowiir edok ki, haqqinda danışdığımız xostolor-don hor hansi biri lap kiçik yaşlarında heyvanlar içərisinə düşsəy-di, oğlan vo ya qıza oxşamadığını başa düşə bilərdimi? Qətiyyən yox? Halbuki о, nonnal uşaqlar icorisindo kişi və ya qadın etalon-larına yiyəlondikcə, özünün «atipikliyini», mənsub olduğu cinsə oxşamadığını todricən hiss cdir. Burada həlledici moment iso ətraf135 dakı adamlann ona münasibəti ilo bağlıdır: adamlar ondan kişi (və ya qadın) kimi hərəkət ctməyi gözləyir, о iso bclə hərokət edə bil-mir vo miixtolif yollarla öz qüsurlarını gizlətməyə çalışır. Başqa sözlə, xəstə uşaqlar «xəsto» olduqlarını ancaq lazımi sosial şərait-do onlarla həmyaşıdları arasinda miioyyon fərqlərin meydana çıx-dığı andan etibaıən başa düşürlər. Bu şəraitdə ətrafdakı adamlar onlara oğlan və ya qız kimi deyil, qız (və ya oğlan) kımi yanaşırlar. Xəstə uşaqlarda bu şəraitdə elə öziinəməxsus psixoloji xüsusiyyot-lor əmələ gəlir ki, onları göstərilən səbəblərə görə nə «endopsixi-ка», no do «ekzopsixika» kateqoriyasına daxil etmok olmaz. Şəxsiyyətin inkişafında sosial amillorin rolunu da bu baximdan tohlil etmok lazimdir. Şəxsiyyətin inkişafı prosesinin özünəmoxsus daxili montiqi vardir. Onu miioyyon etmodon otraf miihitin tosirlori ilo şəxsiyyə-tin inkişafı prosesinin qarşılıqlı əlaqəsini aydin Iaşdınrıaq oslindo miimkiin deyildir. Psixoloji baximdan başlıca mosələ ondan ibarotdir ki, hoyat şo-raiti özözünə, yoni bilavasito, birbaşa uşağın psixi inkişafını, о cümlodən onun bir şəxsiyyət kimi fonnalaşması prosesini miioyyon edo bilmoz. Eyni bir şoraitdo uşaqlarda miixtolif psixoloji xii-susiyyotlorin fonnalaşması da mohz bununla izah edilmolidir. Bir dofo A. S. Makarenkodan soruşdular ki, mənzil şəraitinin torbiyoyo tosiri olurmu? Görkəmli pedaqoq suala belo cavab ver-mişdi: «əlbəttə, olur, lakin mocburi deyil ki, bu tosir miitloq pis to-rəfə olsun. Bəzən uşağın aynca otağı olan yerdo ona daha pis torbiyo verilir». Bunu no ilo izah etmok olar? A. S. Makarenko «Valideynlor iiciin kitab» osorindo bu faktla-nn psixoloji tohlilini vcnnişdir. О göstərirdi ki, torbiyo, sözün on geniş monasmda ictimai 68 prosesdir. Həı şey: adamlar da, cisimlor do, hadisolor do torbiyo cdir, lakin hor şeydon ovvol vo daha çox adamlar torbiyo cdir. Onlardan valideynlor vo pedaqoqlar birinci ycrdə dururlar. Uşaq otrafdakı alomlo miinasibotloro girir, bu miinasibotlorin hor biri dönmodən inkişaf edir, başqaları ilo uzlaşır, uşağın özünün fiziki və mənəvi inkişafı ilo olaqodar olaraq mürək-kəbləşir. A. S. Makarenko yazırdı: Adama elo golir ki, biitiin bu «qarışıqlıq» heç ciir ölçüyə golmir, bununla belo, о hor an uşağın şəxsiyyətində miioyyon doyişiklik yaradır. Bu inkişafa istiqamot vermok vo onu idaro etmok torbiyocinin vozifosidir. 136 A. S. Makarenko şəxsiyyətin formalaşması prosesini tohlil edorkon uşağın miihitlo miinasibotlori sistemino xiisusi diqqot yeti-rirdi. O, diizgiin olaraq göstərirdi ki, uşağın ətrafdakı alomlo miina-libotlori tokco miihitin özünün tosirlori ilo deyil, hom do uşağın Özünün fiziki vo monovi inkışali ilo olaqodar olaraq miirokkoblo->ir, yeni məna çalaıiarı kosb cdir. Mosolonin belo qoyulusunun prinsipial ohomiyyoti vardir. Ek-/ogcnetik nozoriyyolor miihitin ıışağa təsirini mütləqloşdirırlər. Onlar iddia edirdilor ki, mühit uşağın inkişafını öz-özünə (mexaniki surotdo) miioyyon edir. Halbuki m i i h i t i n t o s i r l o r i u ş a ğ ı n ö z ü n ü n i n k i ş a f s ə v i y y ə s i n d ə n , p s i x o l o j i x i i s u s i y y o t l o r i n d o n a s ı l ı o l a r a q d ə y i ş i l i r . Uşaqların inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq miihitin eyni bir elcmenti onlara miixtolif fonnalarda tosir gös-torir. Miixtolif inkişaf soviyyosindo olan iki uşaq hotta eyni sorait-də böyüsəlor belo, onu eyni şəkildə başa diişmürlər; demoli, miihit onlar iiciin eyni mona kosb etmir, bu zomindo do uşaqla «otrafdakı miihit» arasinda özünoməxsus münasibot omolo golir. Bcloliklo do aydin olur ki, hoyat şəraiti uşağa bilavasito deyil, dolayi yolla - uşağın hoyat şəraitinə münasibətindən asılı olaraq tosir göstərir. Məşhur sovet psixoloqu L. S. Viqotski bu faktlan tohlil etmok iiciin elmo yeni anlayış - «sosial inkişaf şəraili» anlayışı daxil etdi. Sosial inkişaf şəraiti anlayışının cvristik ohomiyyoti böyükdür. Bu, hor şeydən ovvol, onunla bağlıdır ki, yeni anlayış inkişafın daxili vo xarici şərtlorini qarşılıqlı əlaqədə tohlil etmok, miivafiq yaş dövrünün tipik xiisusiyyotlorini aydınlaşdırmaq. keyfıyyətcə yeni omolo golon xiisusiyyotlori miioyyon etmok imkani verir. Şəxsiyyotin sosial inkişaf şəraitini песо miioyyon etmok olar? Bu zaman hansi mosololoro xiisusi diqqot yetirmok zoruridir? Sosial inkışaf şəraitini tohlil etmok üçün uşağın ailədə vo kol-lektivdə tutduğu faktik yeri, onun öz mövqeyino münasibətini, ət-raldakı adamlarla qarşılıqlı miinasibətlərinin xiisusiyyotlorini və fealiyyətinin xarakterini aydınlaşdınnaq lazimdir. Son zamanlar psixologiyada uşağın sosial inkişaf şəraitini xarakterizə edorkon psixoloji meyarlarla yanaşı demoqrafık amillorin do rolunu nozoro alırlar. 137 3. Şəxsiyyət və fəaliyyət Qarşıya sual çıxır: ford ictimai miinasibotlori necə (hansı yol və vasitolərlə) mənimsəyir? Şəxsiyyətin formalaşması prosesi vasitəli xarakter daşıyır. Ford, ictimai münasibətləri öz-özünə deyil, ancaq özünün aktiv foaliyyoti vasitosilo mənimsəyir. Bıı nöqteyi-nəzordon foaliyyot şox-siyyətin formalaşmasınm əsas şərtlərindən biri kimi qiymətləndi-rilməlidir. Foaliyyotin miixtolif növlori vardir. Çağalıq dövründən gənclik yaşı dövrünə qədər aşağıdakı foaliyyot növlərinə daha çox təsadüf olunur (D. B. Elkonin və b.): a) vasitəsiz emosional ünsiyyət; b) əşyavi-manipulyativ foaliyyot; v) rollu oyunlar; q) tolim foaliyyoti; d) intim-şəxsi ünsiyyot (ünsiyyot foaliyyoti); e) todris-peşə foaliyyoti.. V a s i t ə s i z e m o s i o n a l ü n s i y y ə t çağanın anası ilo özünəməxsus dialoqudıır. Uşaq anasının ağıışunda özünü sakit apanr, onun nəvazişini duyur, ətrini hiss edir vo bundan xoş-hallamr. Bu hiss bioloji cohotdon qarşılıqlıdır. Ana doğma övladını - əmizdirərkən fərəh hissi kcçirir, köфəsinə məhəbbəti daha da möhkəmlənir. Əmzikli ananın cmosional voziyyəti isə öz növbo-sində uşağın inkişafına təsir göstərir. Ə ş y a v i - m a n i p u l y a t i v f o a l i y y o t prosesindo uşaq şeyləri sökə-sökə, bu yandan о yana sürüyə-sürüyə, bir-bi-rinə calaya-calaya onlann xassələrini dork edir. R o l l u o y u n l a r iso mahiyyot etibarilo insan münasi-bətlorinin monimsənilmosi prosesidir. Bu haqda aydm təsəvvür oldo etmok üçün psixologiyada tosvir olunmuş maraqh bir faktı qeyd etmok kifayətdir: uşaqlan heyvanxanaya apanb, heyvanlann hoya-ti ilo tanış etdilər. Tərbiyəçilər belo güman cdirdilor ki, uşaqlar ckskursiyadan qayidan kimi heyvanxana mövzusunda maraqh oyunlar oynayacaqlar. Lakin no qodor təəccüblü olsa da, onlar ckskursiyadan sonra homin mövzuda heç bir oyun oynamadılar, oz-lorinin adi işləri ilo məşğul oldular. Tərbiyəçilər bunun sobobini izah etmok üçün psixoloqlara mii-raciət etdilor. Psixoloqlar məsələnin mahiyyətini asanlıqla başa 138 düşdülər vo ekskursiyanın planını dəyişdilər. Onlann moslehotilo USaqlan yeno do heyvanxanaya ekskursiyaya apardilar. Lakin bu llofo uşaqlan, birinci növbədə, heyvanxanada işləyən adamlann -kassirin, nəzarətçinin, hokimin vo s. foaliyyoti ilo tanış etdilor. I 'şaqlar ekskursiyadan qayidan kimi heyvanxana mövzusunda oyun pynamağa başladılar: biri kassir, biri hokim, biri iso nəzarətçi ro-Iunda çıxış etməyə başladı. Bu monada deyirlor ki, uşaq oyunlan insan münasibətlorinə xüsusilə həssasdır vo hor şeydən ovvol mohz onlan oks etdirirlor. T o l i m f ə a l i y y ə t i n d ə uşaqlar ictimai tocriiboni məqsədəuyğun surotdo mənimsəyirlər. Bilik. bacarıq vo vərdişlə-re yiyələndikcə, uşaqların hoyatinda yoldaşın rolu artir. İ с t i -m a i - ş ə x s i i i n s i y y o t onun həyatının miihiim sahosino çevrilir. Foaliyyotin vəzifələri tədricən doyişilir, о, gələcəyə yö-nəlməyə başlayır və peşə-tolim xarakteri kosb edir. Nəzərdən keçirdiyimiz foaliyyot tiplərini xarakterinə görə iki qrupa bölmok olar: B i r i n c i q r u p a о foaliyyot növləri daxildir ki, onlann osasinda insan fəaliyyətinin monasi, insanlar arasındakı miinasibotlorin vozifolori, motivlori, normalan vo s. monimsonilir. Bunlara aşağıdakılar daxildir: - vasitosiz emosional foaliyyot; - rollu oyunlar; - intim-şəxsi iinsiyyot. Ikinci qrupa о foaliyyot növləri daxildir ki, onlann osasinda əş-yalarla əməliyyat vasitələri, əşyalarda bu vo ya digor cohoti forqlondinnok imkam veron etalonlar monimsonilir. Bu qrupa aşa-' K İak ılar daxildir: - əşyavi-manipulyativ foaliyyot; - tolim foaliyyoti; - tədris-peşə foaliyyoti. Nəzərdən keçirdiyimiz foaliyyot növləri özlərinin konkret məzmununa görə bir-birindən forqlonirlor, osas məzmununa goro iso iimumi cohotloro malikdirlor. Birinci qrupa aid etdiyimiz foaliyyot növləri şəxsiyyətin inki-şafında xiisusilo miihiim rol oynayır. Bu proscsdə uşaqlar insan mii-nasibotlorini, onlann vozifə vo normalarını mənimsəyirlər. Başqa sözlə, şəxsiyyətin tələbat-motivasiya sahosi birinci qrupa aid etdiyimiz foaliyyot növlərində inkişaf edir. 139 ikinci qrupa aid etdiyimiz foaliyyot növlorində iso uşaqlar v^ yeniyetmələr əşyalarla əməliyyat vasitələrini mənimsəyirlər. Bu prosesdə uşaq vo ycniyctməlordə idrak prosesləri, intellektual əməliyyatlar inkişaf cdir. Bəs, ikinci qrupa aid etdiyimiz fəaliyyət növiəri şəxsiyyətın inkişafında necə rol oynayır? Şoxsiyyoıin inki-şali baxımından onlann da özünomoxsus ohomiyyoti vardir. Uşaq-lann əmoliyyat-texniki imkanları inkişaf etdikcə, onlarda öz qabiliyyətləriniıı dork olunmasi zəminində tədricon mənlik şüunı te-şokkül edir və şəxsiyyətin miihiim bir sahosino çevrilir. Bcloliklo do biz şoxsiyyotin formalaşmasında foaliyyotin rolu-nu aydınlaşdırdıq. Homin prosesin ikinci torofı do vardir. Biz foaliyyotin özünün inkişafmda şəxsiyyətin rolunu nozordo tııturuq. Şəxsiyyət formalaşdıqca foaliyyotin xarakteri köklü surotde dəyişilir. Yoni şoxsiyyətin təlobatları osasinda foaliyyotin motivlə-ri formalaşır, «motivmoqsəd» vektoru omolo gəlir vo о foaliyyotin osas struktur vahidinə çcvrilir./Foaliyyot prosesi bütünlükdə şəxsi məna kosb cdir. Bundan asılı ölaraq foaliyyotin torkibinə daxil olan biitiin idrak proseslorinin do xarakteri dəyişilir. Onlar şəx-siyyotin xiisusiyyotlori ilo şortlonməyə başlayırlar. Beloliklo do foaliyyot prosesindo şəxsiyyətin telebat-motivasiya. emosiya vo idrak saholori birbirino niifuz edir, onlar tədricən qarşılıqlı əlaqodə inkişaf etməyo başlayırlar. V F Ə S İ L TƏLƏBA1 LAR, MOTİVLƏR VƏ KMOSİYALAR 1. Tələbatlar Hor hansı bir canlı varliq kimi insan da yaşamaq vo inkişaf etmok iiçün özüniin ehtiyaclarını təmin etmolidir. Molumdur ki, «insanlar siyasot ilo, elm, incəsonət, dil və i. ilə məşğul ola bilondən ovvol, birinci növbədə, yeyib-içmolidirlər, mənzilə malik olmalıdırlar, geyinməlidirlər (K.Marks). İnsanın chtiyacları onun üçün psixoloji məna kosb edir və tolə-batlar kimi tozahiir edirlor. Demoli. chtiyac vo təlobat sinonim söz-lor deyildirlor. Tolobat daha geniş anlayışdır. T о 1 о b a t I а г i n s a n ı n e h t i y a c l a r ı ilo y a n a ş ı h o m d o 140 • n и r. ö z e h t i y a c l a r i n a m i i n a s i b o t i n i o k s b l d i r i r . T о 1 о b a t I a r i n s a n i n k o n k r e t h a bit ş ə r a i t i n d ə n a s ı l ı l ı ğ ı n ı i f a d o e d o n • o n u n b u ş o r a i t d ə a k t i v l i y i n i şərtlondiron iiüııomoxsus psixi halotdir. Bu torifdo tolobatlarm iie xüsusiyyoti qeyd olunur. Onlan ayn-•ynliqda nəzordon keçirok. a) Təlobatlar insanin özünənıoxsus psixi halotidir. insan İeünün yaşaması vo inkişaf etmosi iiçiin zoruri olan hor hansi bir pbyekto ehtiyac hiss ctdikdə, no 70 isə bir gərginlik keçirir, narahat olur. Tolobatlarm omolo golmosi vo təmin olunasi prosesi homişə dfcünoınoxsus emosiya vo hisslorlo müşayiət olunur. b) tolobatlar insanin konkret həyat şəraitindon asılılığını Kado edir. Tolobatlarm bu miihiim xüsusiyyotini aydinlasdnmaq Oçüıı ovvolco, eyni bir adami iki situasiyada tosəvvür edok. Birinci tituasiya- tutaq ki, isti yay giinlorindon biridir. O, donizdo cimmok btoyir. İkinci situasiya: avqust ayının 31-dir. Homin adam univer-•itctin biologiya fakültosiııo qobul olunmuşdıır. Sabah ilk dofo to-lobo kimi universitet auditoriyalanna daxil olacaqdir. Birinci halda ona no laznn olur, ikinci halda no lazim olur? Sual in cavabı aydındır: donizo gcdon adam çimmok iiciin alt paltan. qurnlanmaq iiciin dosmal vo s. götürür. Sentyabnn I-do dorso ge-docok tolobo iso iimumi doftor, qolom, sumka vo s. axtanr. insanin telobnк iiçün miivafiq Usui vo vasitələr axtarmağa tohrik edir. Bu о demokdir ki, şoxsiyyotin fəallığınm monboyini tolobatlar toşkil edir. Tolobatlarm miixtolif növləri vardir. Onlan ayn-ayn meyarla141 ra görə ayn-ayn istiqamətlərdə təsnif etmək olar. XX yüzillikdo bu məsələyə xüsusi diqqət yetirilmişdir. Miiasir psixologiyada tolobatlarm onlarla tosnifatı molumdur. Golin, ovvolco, m ə n ş о у i -n ө görə tolobatlarm növlori - t ə b i i (üzvi) və m ə d о n i tələbatlarla tanış olaq. Bütün adamlarda yemoyə, yuxuya, əks cinsə, soyuqdan və ya-xud həddindən artıq istidən qorunmağa vo s. tələbat vardir. Bunlar təbii tələbatlardır. Modəni tolobatlarm növləri genişdir. Çəngəl və bıçaqdan istifado etmok, dişlori yumaq tələbatından başlamış ev bəzəmək, Nosiminin osərlərini oldo etmək tələbatına qodor onu müxtəlif növlərini qeyd etmok olar. Tələbatları predmetino görə do iki yerə - maddi və mənəvi tə-lobatlara bölürlər. Qidaya, geyimə, monzilə, məişət şeylərinə və s. olan tolobatlar predmetino görə maddi tolobatlar hesab olunur. Mə-nəvi tələbatlara isə aşağıdakıları misal göstərmək olar: omok, iinsiyyot, qozet vo jurnal oxumaq, rəsm əsərlərinə, təbiət monzorolo-rino, kinoya vo digor tamaşalara baxmaq, musiqi dinlomok vo s. tə-lobatlan. Bu tolobatlar icorisindo omok tolobatinin ohomiyyotin* xiisusi olaraq qcyd etmok lazimdir. Əmək insan tələbatlarının for-malaşmasınm on başlıca şortidir. Öz tələbatlarını asanlıqla tomin ctmək imkanı çox vaxt insan şoxsiyyətinin tənəzzülünə gətirib çı-xanr. Ünsiyyət tolobatinin da rolu böyükdür. K.Marks başqa adamı «ən böyük sərvət» adlandırırdı. О yazırdı ki, insan həmişə «başqa insan kimi ən böyük sərvətə təlobat hiss edir». İnsanın bütiin mo-nəvi tələbatları onun omok vo iinsiyyot tolobatlarm in inkişaf səviy-yəsi ilo bilavasito bağlıdır. Bir cəhətə diqqot yctirək: yemoyo olan tələbat mənşəyinə goro tobii, predmetino görə maddi toləbatdır. Çəngəl və bıçaqdan istifado etmok mənşəyino göro mədoni, predmetino görə maddi tə-ləbatdır, halbuki musiqi dinlomok mənşəyinə görə mədəni, predmetino görə mənəvi toləbatdır. Eyni sözləri tolobatlarm digor növ-lori haqqinda da demək olar. Tolobatlar özünəməxsus ierarxiya təşkil edirlor. Onun aşağı səviyyələrini ibtidai (sadə) tolobatlar, yuxan səviyyələrini iso ali tolobatlar təşkil edir (bax: cədvəl 2.). Genetik baximdan maddi (tobii) tolobatlar birincidir, mənəvi vo mədəni tolobatlar onlann osasinda formalaşır. Funksional planda da bu cohot aydin nozoro çarpır. Monovi vo modoni tolobatlar maddi qolobatlarla aynlmaz surotdo olaqodardir. Onlann adoton 142 maddi şeylər (kitab, qozet, televizor, not kağızı, ronglor vo s.) va-iitosilo tomin olunmasi da bunu Mibut edir. Monovi vo modoni tolobatlar da maddi (tobii) tolobatlarm formalaşması prosesino miihiim tosir göstərirlər. Tobii tolobatlara vital (latinca vitalis - hoyati demokdir) tolobatlar deyirlor. Onlar insanin hoyat foaliyyoti iiciin zoruridir, ogor tobii tolobatlar, xiisusilo yemoyo, yuxuya vo s. tolobatlar tomin oluna bilmozso, insanin özü miitloq mohv olar vo nosli davam etdir-mok imkamndan mohrum olar. Modoni vo monovi tolobatlar tomin cdilmodikdo, insan mohv ol-mur, lakin ondaki insani cohotlor ciddi zərər çokir. Ali tolobatlarm i.Mnin olunmasi şəxsiyyətin daxili aləminin zənginləşməsinin zoru-ri şərtidir. Tolobatlar dinamik xarakter daşıyırlar. insanin foaliyyot vo iinsiyyot sahosi genişləndikcə onlar da dəyişirlər. Tolobatlarm bu mii-hum xüsusiyyoti öz oksini onda tapir ki. tomin olunmuş hor hansi bir tələbatın zominindo yeni, daha yiiksok tolobatlar fonnalaşır vo ınkişaf edir. Tolobatlarm inkişafı istehsalın inkişafı ilo bağlıdır. Televizor, tranzistor, videomaqnitofon, vidcotelefon vo i.a. olmadığı dövrdə bunlara tolobat da yox idi. Lakin bunlann istehsalmdan sonra tolo-bat yarandı vo getdikcə artmağa başladı. Bu, öz növbəsində ölkə-mizdo televizor vo ya tranzistor istehsahmn gcnişlonmosi ilo noti-colondi. Demoli, insanin təlobatları genişləndikco istehsal da inki-$af edir. Tolobat olmasa, istehsal da olmaz. Tolobat istehsalı genişloııdirir, doyişdirir vo inkişaf ctdirir. İstchsalla tolobat arasinda dialcktik olaqo mövcuddur. Onlar bir-birini sortlondirir, bir-birini zoruri cdir. Yeni istehsal mohsulu yaranan kimi buna tolobat da yaranir vo bu tolobat sonra nisbi miis-toqillik kosb edir. Tolobat nisbi miistoqillik kosb etdikdon sonra onun soviyyosi 143 həmişə istehsalın soviyyəsini qabaqlayır, ondan irəüdə gedir, onlann arasinda miioyyon monada dialektik ziddiyyot yaranir. Mosolon, molumdur ki, bir sira inkişaf eımiş ölkələrdo. о cümlodon bizim ölkəmizdə mənzilə olan tolobat tikintinin soviyyəsini ötiib keçmişdir. Monzilo olan tolobat durmadan artir. Əvvəllər daxma-larda, kiçik evlərdə yaşayan insanlar indi bununla kifayotlonmirlor. Elcktrik işığı, qaz, isti vo soyuq su ilo təchiz edilmiş geniş vo rahat mənzillərdə yaşamaq istoyirlor. Bu tolobatı ödomək üçiin yeni ti kinti saholori vo vasitolori yaratmaq lazim golir. Eyni zamanda, bundan asılı olaraq yeni, olavo tolobatlar yaranir. Insanlar öz tələbatlannı müxtolif üsullarla tomin edirlor. golmişkən qeyd edok ki, bu iisullann özləri hor hansi biri əlvcrişli şəraitdo təlobata çevrilə bilor. Bozon təlobə özünün miioyyon modoni vo ya monovi tolobatını tomin etmok uçün kitab toplayir vt todricon kitab toplamaq onun miihiim tolobatlanndan birino cevri lir. Tolobatlarm ierarxik model üzrə tesnifatı Ali tolobatla r A 4.Monovi tolobatlar 3. Modoni tolobatlar 2. Maddi tolobatlar 1. Tobii İbtidai tolobatlar (sado) tolobatlar insanin ictimai tocriiboni monimsomosi hom do onlann tələ-batlann tomin olunmasi iisullarma yiyolonmosi prosesidir. Bu pro-sesdo üç cohoti xüsusilo ayirmaq olar: a) tolobatlarm tomin olunmasi üsullarının k o n k r e t l ə ş * m о s i vo fərdiloşmosi: hor bir tolobat miioyyon iisulla tomin olunur (xörəyi qaşıq vo ya çəngəllo yeyir, çayı stokan vo ya fincan-da içirlər və s.). Şəraitdon vo şoxsiyyotin özünün səviyyosindən asılı olaraq bu iisullar daha da fərdiləşir. b) tolobatlann tominolunma usullanmn d o r k o l u n m a - s i : tolobatlarm mozmunu öz oksini şüıırda tapir; bunun da noti-cosindo tolobatlann tomin olunmasi iisullarimn konkrclləşməsi prosesinin özü şüurlu xarakter kosb edir; yoni insan öz tolobatlan-m daha somoroli iisullarla tomin ctmeyo başlayır. «Ağıllı tolobat-lar» dedikdo, birinci növbodo, bu cohoti, yoni insanin öz tolobatla-rını agtlh surotdo tomin etmosini nozordo tuftırlar. Bks halda tolobatlann tomin olunmasi prosesi süniləşir, «əşya xəstəliyi» omolo golir. v) tolobatlann tominolunma iisullarimn ictimailəşməsi: insan modoni vo monovi sorvotloro yiyolondikco, onda ali tolobatlar for-malaşır. Modoni vo monovi tolobatlann formalaşması prosesindo iso tobii tolobatlann mozmunu vo onlann tominolunma usullanmn xarakteri köklü surotdo dəyişir. Tobii tolobatlar, mosolon, yemok-içmək, geyinmok vo s. moqsoddən yaşamaq vasitosino çevrilirlor. 144 Onlar, песо deyorlər, insaniləşir, daha çox monovi-cstetik mozmun vo forma kosb edirlor. Tolobatlann tominolunma usullanmn ictimailoşməsi psixoloji baximdan böyük ohomiyyoto malikdir. K.Marks yazırdı: «Achq ac-hqdir, lakin çəngəl vo bıçağın yardımı ilo bişmiş ot yemoklo tomin olunan aclıq. ol, dirnaq vo dişlərin köməyi ilo çiy əti udmağa vadar cdən aclıqdan fərqli aclıqdır». Bu forqlor onunla izah olunur ki, insanin tələbatı comiyyotdo, konkret tarixi şəraitdə formalaşır vo inkişaf cdir. Tolobatlann mozmunu da, tominolunma iisullan vo vasitolori do comiyyotin inkişaf soviyyosi ilo şərtlənir. İnsanın tolobatlan ictimai-tarixi xarakter daşıyır. İnsan təlobat-lannın spesifik xiisusiyyotlori foaliyyotin, birinci növbədə, əməyin sosial tobioti ilo miioyyon olunur. Heyvan vo insan tolobatlannin bir miihiim forqino do bu baximdan diqqoti colb etmok lazimdir. Heyvanın davranışı bilavasito onun tolobatlan ilo miioyyon olunur: acımış heyvan qida axtarma-ğa başlayır. İnsanın fəaliyyətinin mozmunu isə bütünlüklə onu do-ğuran tolobatlarla miioyyon edilmir. Tolobat insam foaliyyoto tohrik edir, lakin foaliyyotin mozmunu bilavasito tolobatla deyil, foaliyyotin moqsodilo şərtlonir. Şoxsiyyotin tolobatlan ilo onun foaliyyotinin moqsodi arasinda olaqo psixoloji aspektdo motivlor vasitosilo yaranir. 2. Motivlor Tolobatlar öz-özlüyündə foaliyyotin məqsodini, iimumiyyotlo, xarakterini miioyyon etmir. Bu onunla izah olunur ki, insanin tolo-batlarmda onlan tomin cdocok predmetlor doqiq yazılmamışdır: e y n i b i r t o l o b a t m i i x t o l i f p r e d m e 1 1 о r 1 ө , m i i x t o l i f i i s u l l a r l a t o m i n e d i l o b i l o r . insan öz tələbatlarını tomin etmok iiçün işə başladıqda - yalnız bu zaman tolobatlan tomin edəcək prcdmet müəyyonləşir - tolobatlar «oşyaviloşməyə» başlayır, başqa sözlo, onlann osasinda motivlor omolo golir. Motivlərin öyrənilməsinin böyük ohomiyyoti vardir. Bu ma-niwot etibarilo şəxsiyyəti fəaliyyətdə öyronmək demokdir. İnsan fealiyyotinirJ spesifik xüsusiyyoti ondan ibarotdir ki, o, həmişə məqsədyönlüdür. Məqsədgüdmə, yaxud müəyyən moqsədo yö-nüm - insanin psixoloji cohotdon çox miihiim xüsusiyyətidir. Foaliyyot insanin məqsədini miioyyon edon amil kimi özünü göstoro-rok onun biitiin proseslərini bir-birilə olaqolondirir vo onlan foaliyyotin iimumi strukturunda üzvi şəkildə birləşdirir. Lakin bununla belo aydındır ki, insan hcc do özüniin bütün məqsodlərini foaliyyot prosesindo eyni dərəcədə reallaşdıra bilmir. Bos, bunu no ilo izah etmok olar? Moqsod foaliyyot prosesindo özünün müəyyoncdici rolunu oy-naya bilməkdən ötrii insan üçün şəxsi mona kosb etmoli, onun d a x i l i t ə h r i k i n o ç e v r i l m o l i d i r , obrazlı şokil-də dcsək, oi)un köklori noinki insanin şüurunda, hom do qolbindo olmalıdır, yoni şəxsiyyotin motivlori ilo iizvi surotdo uzlaşmalıdır. Motiv (latinca movere - horokoto gotinnok, itolomok demokdir) dedikdo tolobatlann tomin olunmasi ilo olaqodar olaraq insam foaliyyoto tohrik edon amillor nozordo tutulur. O, bu vo ya digor hərəkəti (işi, omoli) noyin namino icra edir? - Şəxsiyyətin motiv-lorini miioyyon etmok üçün bu sualı aydınlaşdırmaq lazimdir. iki tələbo tosovviir edin: onlardan biri elmə dərindən yiyolonmok, о biri iso yiiksok toqaiid almaq iiciin ola qiymotlorlo oxuyur. Bu о demokdir ki, onlann tolim motivlori bir-birindon forqlonir, halbuki hor iki toləbənin tələbatı eynidir. Onlar ali tohsil almaq üçün msti-tuta daxil olmuşlar. Biz insanin tolabatlarını aydınlaşdırarkon «n о ü ç ü n fəallıq göstərir?» - sualına cavab veririk. Motivlorini tohlil edondo iso, bu vo ya digor hərokətin (işin, omolin) n o y i n n a m i n o icra olunduğunu aydınlaşdırmaq lazimdir. Şoxsiyyətin motivlori onun foaliyyotinin istiqamotini miioyyon edir. Foaliyyotin konkret xarakteristikasi motivlo deyil, moq-sodlo miioyyon olunur. Bir torofdon, eyni bir motiv zoininindo miixtolif məqsədlər fonnalaşır, digor torofdon, eyni bir moqsod miixtolif adamlarda miixtolif motivlərlo bağlı olur. Motivlo moqso-din dialcktik olaqosi belodir. Lakin biitiin hallarda motivin psixoloji funksiyasi eynidir: o, insam foaliyyoto t o h r i k edir vo onun foaliyyotinin i s t i q a m o t i n i müoyyənləşdirir. Bu iki cohot (tohriketmo vo istiqamotlondinno) bir-birilə vəhdət təşkil edir vo motivin osas funksiyalan kimi meydana çıxır. 9 İnsanı foaliyyoto tohrik edon miixtolif hadiso vo halotlor motiv kimi öziinü göstərir: əqidə vo dünyagörüşü, maraqlar vo emosiya-lar, həvəs, yönəliş, ideallar vo s. buna misal ola bilor. Bir sira hal146 larda tolobatlann özləri do motivə çevrilirlor. Adi bir misal: axşam vaxtıdır. Ailə süfrə başına yığılmışdır. Məlum olur ki, çörək azdır. Ata mağazaya gedib çörək alır. Onun bu horəkətinin motivi çörəyə olan tələbatdır. Motivlor çoxdur. İnsanı foaliyyoto eyni vaxtda miixtolif motivlor tohrik edo bilor. Lakin biitiin hallarda, onlar da, tolobatlar kimi, ierarxik quruluşa malikdir: motivlordon biri osas, aparıcı, digori iso ikinci dorocoli olur; sonuncular osas motivlordon asılıdır, onlara ta-bedir, hotta bozon yalniz olavo tohrik funksiyasim yerino yctirirlor. Şəxsiyyət üçün hoyati mona kosb edon, onun, песо deyərlər, həya-tının monasına çevrilon, hoyat perspektivlorini ifado edon motivlor osas motivlor kimi meydana çıxırlar. §1. Təlim motivlori Motivlor hor bir foaliyyot sahosindo özünəmoxsus xüsusiyyət-lərlə tozahiir edirlor. Bu cohoti nozoro alsaq, biz onlan foaliyyotin növlərinə görə: oyun, tolim, omok vo yaradıcılıq motivlori kimi xa-rakterizo edo bilorik. Tolim motivlorini adoton i d r a k m o t i v l o r i vo s o s i a l m o t i v l o r olmaq iizro iki böyük qrupa bölürlər. Əgər şagirdin fəallığı ayrı-ayrı fonlorin (Azorbaycan dili, riyaziyyat, ta-rix, kimya vo s.) todrisi prosesindo öyrənilən obyektləro yönolmiş-dirso, bu zaman idrak motivlərindon danışırlar. İdrak motivlərinin aşağıdakı növləri vardır: 1. Geniş idrak motivlori (şagird biitiin fonlordə yeni faktlar, nozori mosələlor, deduktiv noticələr vo s. ilə maraqlanır). 2. Tədris-idrak motivlori (şagirddə bir vo ya bir песо fənno ma-raq omolo golir, o, miivafiq fonlori daha otraflı öyronməyə başla-yır). 3. Özünütohsil motivlori (şagird maraqlandığı fənlor üzrə müs-təqil surotdo yeni biliklor oldo etməyə başlayır). Əgər tolim prosesindo şagirdin fəallığı başqa adamlarla müna-sibət sahəsinə yönəlirsə, bu zaman sosial motivlor forqlondirilir. Onları da üç növə bölürlor: 1. Geniş sosial motivlor (şagird Votono. comiyyotə faydalı olmaq, öz şagird borcunu ycrino yctinnok üçün əla və yaxşı qiymotlorlo oxumağa soy göstərir). 2. Dar sosial motivlor - bunlara başqa sözlə, mövqe motivlori deyirlər (şagird aüodə və moktəbdə yaxşı mövqe tutmaq üçün əla-çı olmağa çalışır). 3. Sosial eməkdaşlıq motiviərı (şagird özünün miiollimlər və sinif yoldaşları ilə münasibətlorini tohlil cdir, onlan daha da yaxşı-iaşdırmağa çalışır). , Bir sira hallarda şagirdlordə yaradıcıhq motivlori do özünü göstərir. Bu zaman tolim motivlorinin xarakteri tədricən dəyişir, onlarda yar adıcılıq üçün səciyyəvi cohotlor osas yer tumağa başla-yır. Bundan başqa nozoro almaq lazimdir ki, istor idrak, istorso do sosial motivlor hom kollektivçilik, hom do dar fordiyyətçilik, hotta eqoist istiqamoto malik ola bilor. Bu о demokdir ki, şagirdin miioyyon bir idrak motivino vo sosial motivo malik olmasi holo onun şoxsiyyətini xarakterizo etmok üçün kifayot deyildir, şəxsiyyətin istiqamotini tohlil etmok üçiin motivlorin keyfiyyətini aydınlaşdır-maq lazimdir. Motivlorin keyfiyyotini psixoloji baximdan aydınlaşdırarkon onlan m ə z in u n v ə f o r m a s ı n a (dinamikasına) goro xarakterizo edirlor. Motivlorin məzmun baxımından xarakteristikasına aşağıdablar daxildir: 1. Təlimin şagird iiciin şoxsi mona kosb etmosi. 2. Motivin feaüığı - tolim şagird üçün şəxsi mona kosb ctdik-do, motiv foal xarakter daşıyır; о, soy ilo oxumağa başlayır. Əks halda motiv tolimin gedişino real tosir göstərmir. 3. Motivlorin iimumi strukturunda motivin yeri: osas, apanci motiv özürıün istiqamətindən (kollcktivçi vo eqoist xarakter dasi-masından) asılı olaraq foaliyyot prosesindo miixtolif rol oynayir. 4. Motivin müstəqil surotdo omolo golmosi vo tozahiir etmosi. Motivlorin formalaşması vo inkişafı proscsino motivasiya dcyilir. Ən ünıumi şəkildo burada iki cohoti forqlondirmok olar: a) bu və ya digor motiv şagirdin özünün foaliyyotindo, daxili proses kimi omolo golir, başqa sözlə, şagird, obrazlı şəkıldə desok, öz qolbinın hökmii ılə foaliyyoto başlayır; b) motiv yalnız yaşlıların kömoyı şo-raitində, xarici (zahiri) proses kimi omolo golir, başqa sözlə, şagird başqa adamlann - müollimlərin və valideynlərin təhriki ilə işo başlayır. Bu iki cohətin fərqləndirilməsi psixoloji cohotdon xüsusilə zəmrıdir. Əgor yaşlıların nəzarəti olmadan miivafiq motiv aktual-la^mırsa, bu о demokdir ki, homin motiv şagird üçiin holo zahiri xa148 rakter daşıyır. Belo hallarda şagird özünün tolim foaliyyotino formal miinasibət göstərir. 5. Motivlorin dorkoluntna soviyyosi. Motivlorin dork olunma-sınm özünoməxsus çotinlikleri vardir. Bu, hor şeydən ovvol, onda ifado olunur ki, moktob yaşı dövründo dork olunmayan tohriklor cox vaxt sosial cohotdon əhəmiyyətli olan motivlorin aydin dork olunmasına monfi tosir göstərir. Müəllim bu cohətə həmişə diqqot yetirməli, şagirdlərin osas, sosial cohotdon vacib motivlori dork etmosi üçün şərait yaratmalıdır. Bir çox hallarda iso. şagirdlər özlə-rinin motivlorini pordoloyirlor, tolim işino laqeydliklorini gizlotmok iiciin ciirbociir bohanolor uydururlar. Bir sira hallarda iso sa-doco olaraq bu, psixoloji müdafıə xarakteri daşıyır: şagird miixtolif bohanolor göstormoklə horokotlorino haqq qazandırır, öz sohvlori-ni şəraitlə əlaqələndirir (işıq sönməsəydi, tapşırıqlan edocəkdim. qonaq gəldi, yazı işini yaza bilmədim və s.) Müəllim şagirdin öz foaliyyot vo davranış motivlorini песо ə s a s l a n d ı r m a s ı n ı , yoni öz hərokot vo əməllorinin səbəblərini rasional surotdo песо i z a h e t m ə s i n i öyrənməli, onlan tohlil edib əməli nəticə-lor çıxanrıalıdır. 6. Eyni bir motivin miixtolif foaliyyot tiplərinə, todris fənləri-пө və tədris tapşırıqlarına şamil edilmosi: bir halda şagird biitiin fənlərlə eyni dərəcədə maraqlanır, başqa bir halda iso bir vo ya iki fonlə xüsusi maraqlanır, digor fonlər ilo kifayot qədor maraqlan-mır. Motivlor özlərinin formalarına görə də fərqlənirlər. Motivlorin dinamik xarakteristikası dedikdo bu cohoti nozoro ahrlar. Onlara aşağıdakılar daxildir: 1. Motivlorin davanılılıgı. Motivlor davamh vo situativ ola bilor. Mosolon, moşhur bir aktyorla görüş zamanı şagirddə teatra ma-raq omolo golir, lakin bir, iki giindon sonra maraq sönmeyə başla-yır. Belo hallarda situativ motivlordon - miioyyon situasiyada omolo golon vo homin situasiyadan kənarda öz əhəmiyyətini itiron motivlordon danışmaq olar. Davamh motivlor iso şagirdin hoyatinda xiisusi yer tutmağa başlayır. Əgər maraq davamh xarakter kosb illiiso, o, hotta əlverişli şərait olmadıqda belo, soylo oxuyur. 2. Motivlorin emosional çalarları və ya modallığı. Motivlor həmişə müsbət vo mənfı xarakterii emosiyalarla müşahidə olunur. 3. Motivlorin qüvvəsi vo ifadə xususiyyətləri: motivlor giic-lii olduqda şagird saatlarla işləməkdən doymur, ev tapşınqlarının 149 hamısını səylə yerinə yetirir. Motivlər zəif olduqda iso o, ev tapşı-rıqlarını «başdansovdu» icra edir. Valideynlorin sözləri ilo dcsok, «oturub işləmok» üçün «hövsələsi çatmır». Motivlorin ifadə formaları onlann mozmunu ilo bilavasito bağ-lıdır. Miiasir psixologiyada o y u n v o o m o k f o a l i y y o t i n i n motivlori do mozmun vo forma baxtmindan tohlil olunur. § 2. Motivlər və şüur Şüuru çox vaxt intellektlə eyniləşdirirlər. Məşhur sovet psixoloqu L.S.Vıqotski əsaslı surotdo sübut ctdi ki, şiiur afiektiv (hisslər) vo intellektual proseslərin vəhdətindən ibarotdir. О, bu cohoti ifa-də etmok üçün «əһ о m i у у о t» anlayışından istifado ctdi. Hor bir cisim vo hadisənin öz ohomiyyoti vardir. Şcylərin ohomiyyoti ictimai-tarixi tocriibonin mohsuludur, onlar obyektiv xarakter daşıyır, muxtəlif anlayışlarda, ümumiləşmiş obrazlarda, sosial normalarda vo s. tosbit olunur. Şeylorin ohomiyyoti insanin hoyat vo foaliyyotindo miixtolif yollarla, xususilo tolim prosesindo monimsonilir vo fordi şüurun malına (sərvətinə) çevrilir. L.S. Vi-qotskinin fikrinco, motivlərlə şüurun qarşılıqlı əlaqəsini izah ctmək üçün təkcə cisim vo hadisolorin əhəmiyyətinin aydınlaşdırılması kifayot deyildir. Bunun iiçiin: a) oks olunan cisim vo hadisolorin dork olunan obyektiv ohomiyyotini vo b) onlann subyektiv cohot-lorini, yoni subyekt iiciin ohomiyyotini tohlil etmok lazimdir. L. S. Vıqotskinin sözlori ilo desək, şeylorin subyektiv ohomiyyoti şüu-run «gizlədilmiş» planıdır. Beloliklo do «ohəmiyyət» anlayışı psixologiyada iki (obyektiv vo subyektiv) monada işlənməyə başladı. Bunun evristik ohomiyyoti böyük idi. Şcylərin obyektiv vo subyektiv ohomiyyoti-nin fərqləndirilməsi şəxsiyyətin motivlorini psixoloji baximdan tohlil etmok imkani verirdi. Lakin bununla belo eyni bir tcrminin -ohomiyyot temiininin iki monada işlənilməsi, mahiyyot etibarilo ikiloşmosi bu zaman miioyyon çətinliklər yaradırdı. Məşhur sovet psixoloqu A. N. Lcontyev bu cohoti nozoro alaraq şeylərin subyekt iiciin ohomiyyotini yeni terminlo - şoxsi (şoxsiyyəto moxsus) mona termini ilo ifado etdi. Miiasir sovet psixologiyasinda «şüurun şahi-di» (L. S. Viqotski) kimi «şəxsi топа» (A. N. Leontyev) anlayışın-dan geniş istifado olunur. Əgər hor hansi bir şeyin oldo edilmosi vo s. şəxsi топа kosb 150 cdirso, bu, psixoloji baximdan о demokdir ki, homin şey, iş şəxsiy-yot iiciin hoyati ohomiyyoto malikdir. onun on zoruri tolobatlanmn tomin edilmosi ilo bağlıdır. A.N.Leontyevin fikrinco, şəxsi mona subyektin xalis hoyati münasibətlərini bilavasito oks etdirir vo özündo yaşadır. Şəxsi mənanın əmələ gəlməsi ilo motivasiyanın yuxarıda qeyd etdiyimiz iki funksiyasına: təhrikctmə vo istiqamətlondirmə funksiyasına yeni bir funksiya - yalniz insana moxsus olan bir funksiya - monavermo, mənalandırma funksiyasi olavo olunur. Cisim vo hadisolorin ohomiyyoti ilo onlann şəxsi mənası bir sira miihiim xüsusiyyətlərə görə bir-birindən forqlonirlor. Birinci-si, şəxsi mona noinki dork olunmuş formada, hom do çox vaxt dork cdilməmiş formada mövcud olur. İkincisi, şəxsi mənanın omolo gəlməsinə bilavasito nozarot etmok vo ancaq söz vasitosilo tosir göstərmək miimkiin deyildir (şəxsiyyəti öyrotmirlor, onu torbiyo edirlor). Üçüncüsü, şeylorin ohomiyyotindon forqli olaraq şoxsi mona özözünə, obyektiv surotdo mövcud deyildir. Onlar miioyyon bir foaliyyot daxilindo omolo golir vo öz-özlüyündə fəaliyyətdən, özlərinin hoyati kontekstindən konarda öyronilə bilməz. Şəxsi mona şeylərin ohomiyyotini obyektiv aləmin rcallığı ilo deyil, subyektin şoxsi həyatının reallığı, başqa sözlə, motivlori ilə əlaqələndirir, bununla da şüura ehtiraslılıq boxş edir. Şəxsi mona ilə şeylərin obyektiv surotdo qəbul cdilmiş ohomiyyoti arasındakı forqlorin psixoloji mahiyyotini A.N.Leontyev Leybnitsin aşağıdakı sərrast aforiz-mi ilo belo izah edir: «...Əgor həndosə do əxlaq kimi bizim ehtiras-larımız və mənafeyimizo zidd gəlsəydi, biz ona qarşı çıxar, Evklid və Arximedin bütün sübutlannın əksinə olaraq onun qaydalarını pozardıq». Bcləliklo, şeylərin ohomiyyoti fordi şüur sistemindo psixoloji-ləşir, yəni şəxsi mona kosb edir. Bu prosesdə motivasiyanın funksiyasi obyektiv şəraitin subyekt üçün hoyati ohomiyyotini qiymətlən-dirməkdən, ona şəxsi топа vennəkdən ibarotdir. Şoxsi monanın formalaşması mürəkkəb və çoxcohətlidir, Bir sira hallarda şcylorin ohomiyyoti ilo onlann subyekt iiçün şəxsi mənası uyğun gəldiyi halda, çox vaxt onlar noinki uyğun gəlmir, hotta bir-birilə ziddiyyət təşkil cdirlor. Şəxsi mona ohomiyyoti kosb edon motivlor foaliyyot prosesindo dork olunduqca şüurlu moqsodo cevrilir vo foaliyyotin obyektiv montiqino tabe olurlar. Şəxsi mona insan tolobatlanmn xarakteri ilo bilavasito bağlıdır. 151 Lakin onun biitiin xiisusiyyotlorini tokco tolobatlarla izah etmok mümkün deyildir. İnsan şüurunun daxili strukturunda şeylərin ohomiyyoti vo monası arasındakı nisbət dəyişdikcə, yeni, daha yiiksok motivlor omolo golir. İnsanın öz tələbatlarına münasibəti dəyişilir. Onlann özlərinin mənalandırılması prosesi başlayır. Bu baximdan insanin ictimai miinasibotlor sistemindoki yen vo onun sosial möv-qeyi miioyyonedici ohomiyyoto malikdir. insanin sosial mövqeyinin dəyişilməsi ilo onun miinasibotlorinin xarakter vo foaliyyotinin mozmunu dəyişilir, bu iso öz növbəsində cisim vo hadisolorin onun üçiin şəxsi mənasının dəyişilməsi ilo noticolonir. 3. Emosiyalar vo hisslor Ncco olur ki, bozon insan sevinir vo ya kodorlonir? No iiciin qozəblonirik, yaxud şadlanırıq? Pcşiman olmağımızın, təəssüıümü-zün sobəbi nədir? Görosən, heç ömründə sevimrıoyən vo ya kədər-lənməyən insan varmı? Bu suallar no ilo əlaqədardır? Emosiya nə-dir, hiss deyəndə nəyi başa düşürük? Axı, insan çox mürəkkəb hoyat şəraitinə malikdir. О, ətraf aləmi və təbiəti, comiyyot üzvləri arasındakı qarşılıqlı miinasibotlori dork etməklə kifayətlənmir. Horn do foaliyyot prosesindo, iinsiyyot zamanı ayn-ayn şəxslorlə, kollcktivlo, eloco do xarici alom cisimlori ilo miioyyon miinasibot-do olur. Belo ki, onlardan bozilori onun xoşuna golir, digorlorino laqeyd olur, üçüncülərə pis münasibət bosləyir. Bunlar hamısı miixtolif hisslərdə öz oksini tapir. Mosolon, Vətəno, övlada, anaya mohobbot hissinin obyekti başqa olduğu kimi, mozmunu da başqa-dır. Hisslorin monboyi xarici obyektiv alom olsa da ancaq hor cur cisim vo ya hadiso insanda lazimi hiss doğurmur, hom do onlar ho-mişə eyni qüvvədə hiss yarada bilmirlor. Adam bir zaman ehtiras-la sevdiyi obyekto sonra ctinasiz olur, yaxud oksino, ona dorindon nifrot bosloyo bilir. Bununla yanaşı olaraq, eyni bir cisim, eyni bir hadiso miixtolif adamlarda, miixtolif hisslor do törədə bilor. Mosolon, səhnə açılır, acgöz, pul horisi olan insanlann amansız roftann-dan hədsiz iztirab çokmiş Sara artıq ölüm yasdığına baş qoyub, işıq-lı dünyaya əlvida dcyir (C.Cabbarlının «Solğun çicəklərindon»). Saranın iztirablanna tamaşa edon adamlann hər birində başqa-baş-qa hisslor özünü göstərir; kimisi onun dərdinə ürəkdən yanır, göz yaşlarını saxlaya bilmir; başqaları yalnız dorindon kodorlonir; 152 üçüncülor sadəcə mütəəssir olur, ola bilsin ki, bozilori iso bunu sa-dəcə olaraq «artistin oyunu» kimi qobul edir, ona tamamilo biganə qalır. Deməli, hisslor insanin münasibətləri ilə bağlıdır. Bu cəhəti nəzərə alsaq onlara aşağıdakı kimi tərif vero bilorik: h i s s v o e m o s i y a i n s a n i n d o r k e t d i y i c i s i m v o h a d i s ə l ə r o , b a ş q a a d a m l a r a , h o m c i n i n ö z ü n ü n r o f t a r v o d a v r a n ı ş ı n a , f i k i r v o a r z u s u n a b ə s l ə d i y i m i i n a s i b o t i i f a d o e d o n p s i x i p r o s e s d i r . İnsan hisslori idrak obyektino boslonon subyektiv miinasibotin inikasıdır. Bununla da hisslor iki başlıca funksiyanı yerino yetirir. Birincisi, hisslor ətraf aləmdə baş vcron hadisolorin hansının insan hoyati iiçün faydah vo ya tohlukoli olmasi barodo xobor verir. Bu onun s i q n a l f u n k s i y a s ı a d l a n i r . İkincisi, hisslor insanin horokot vo foaliyyotinin motivi kimi çı-xış edorok onlan miioyyon istiqamətə yönəldə bilir. Bu cohot hisslorin t ə n z i m e t m ə f u n k s i y a s i ilo bağlıdır. Mosolon, muğamata dorin hovos, ondan zövq almaq insam sevimli müğəninin konsertino getmoyo vadar edo bilir. Yaxud muğamata olan dorin hovos votono mohobbot hissi ilo çıılğalaşaraq respubli-kamızın dilbər guşəsi olan Qarabağa bağlılığı daha da giiclondirir. Çünki Qarabağ yalmz professional musiqimizin deyil, hom do zongin muğam ifacılığınm besiyidir. Bu cohot onu xalqımızın övladla-n üçün daha oziz, daha dogma edir. Xalqin hor bir sonotsevor na-muslu övladı özünii Vətənimizin muğam Vətəni Şuşasız, ümumən Qarabağsız təsəvvür cdə bilmir. Bu, çox qüvvətli, dərin, müqəddəs hissdir. Bu məsolənin yalnız bir tərofıdir. Bəs, Qarabağdan didər-gin düşən, öz evini, eşiyini, əzizlərini belo qoyub gələn, on ildən artıq bir dövrdə yalnız iimid və hosrətlo yaşayan insanlar üçün homin diyar hansi mona kosb cdir? Onlann dorin kədərini təsəlli ilə ovundunnaq olarmı? Burada artıq yurd həsrəti onun itirilməsinə bais olanlara qəzəb və nifrotlə çulğaşır, daha qüvvətli olıır. Hissin obyckti otrafdakı cisim vo hadisolor, başqa adamlar, onun subyekti isə şəxsiyyotin özüdür. Çünki hor bir şəxs ətrafdakı cisimlərə, adamlara başqabaşqa münasibət bəsləyir. İrəlido qeyd ctdik ki, Votono mohobbot, öz xalqını sevmok insanin müqəddəs lussidir. blomin hiss, lazım gəldikdə, onu öz həyatını belə, Vətən yolunda qurban venrıəyə tohrik edir. Lakin bu hiss adamlann hamı153 / /Xalamus4, Emosional ifadəlor hippokamp Şokil 25. Emosiyalann omolo golmosindo hipotalamus, talamus vo hippokampın rolunu göstoron sxem (G.Papcso görə) Şokil 26. Dclqado (a) vo Oldzm (b) toerubolori. Limbik sistem hipotalamus vo s. stimullaşdınlanda hcyvanlarda miixtolif cmosialar omolo golir. sında eyni səviyyədə təzahür etmir. Bu, insanin dünyagöriişündən, əqidəsindon, sərvət meylindən, hoyat idealından asıiıdır. Yalnız özünü düşünən eqoist insanların Vətonə, millətə münasibətini dahi sonotkarımız M. Ə. Sabir vaxtilə çox dəqiq ifadə etmişdir: Millot песо tarac olur olsun, no işim var?! Düşmonləro möhtac olur olsun, no işim var?! Qoy mon tox olum, özgələr ilo nədir kanm, Dünyavü cahan ac olur olsun, nə işim var?! Bu tipli eqoist insanlann psixologiyasi belədir: Mon salim olum, cümlə cahan batsa da batsın... Ancaq mənim avazcyi-şənim ucalsın... milloto, xalqa, Vətənin taleyinə belo biganəlik xiisusi sosial-psixoloji şoraitlə, insanin mənəviyyatı vo xarakteri ilə bağlıdır. Deməli, hor kəsin emosiya və hissləri onun özünə, ətraf alomə boslədiyi vo məxsusi səciyyə daşıyan şəxsi münasibətdir. İnsanın emosiya vo hisslor aləmi çox rongarong vo mürəkkəbdir. Təkamül prosesindo emosiyalar canlı varlığın, orqanizmin və-ziyyətini vo xarici təsirlorin bioloji ohomiyyotini müəyyənloşdir-mək toləbatı ilə bağlı olmuşdur. Bu nöqteyi-nəzərdon emosiyalar öz monşəyinə göro növün təcrübəsini oks etdirir: homin tocrübəyə istinad edorok hor bir ford zəruri hərokətlori yerinə yetirir (tohlü-kədən uzaqlaşır, nəslini davam etdirir). Həmin hərəkətlərin məqsədəuyğunluğu fordin özü üçün gizlin qalır. Emosiyalar fordi tocrübə üçün do çox böyük ohomiyyoto malikdir. İnsan emosiyaları ictimai-tarixi inkişafın mohsulu olub dav-ranışı daxilən tənzim edon proseslərə aiddir: onlar tolobatlann tə-zahürünün subyektiv fonnası kimi çıxış edir. Emosiyaların inkişafı-nın ali səviyyəsi insanin davamh hissloridir. Başqa psixi hadisolor kimi hisslor do beynin mohsuludur. 'Hisslorin omolo gəlməsində qabıqaltı sahəlordo baş vcron sinir proscsləri çox miihiim rol oynayır (şəkil 25, 26). Homin saholor iiroyin, tonoffus vo hozm orqanlannin, daxili ifrazat vozilorinin fo-aliyyotini tonzim edir. Buna goro do miioyyon hissin baş vermosi homin iizvlorin foaliyyotindo hor hansi dəyişikliyin omolo golmo-sino sobob olur. Bunu hisslorin xarici ifadosi aydin surotdo göstə-rir. Miioyyon hissi halətdən asılı olaraq insanda ürək döyünməsi ar154 IB bilir, üzün rəngi qızarır, sarahr, tonoffiis dəyişir vo s. Hotta baş-beyin qabığı çıxanlmış hcyvanlarda da cmosiyalann xarici tozahürlərinə rast golinir. Ancaq emosiya vo hissin miioyyon xarici təzahürü holo onun həqiqətən baş vcrdi-\mi sübut ctmir. Çünki hisslorin omolo golmosi iiciin sinir proseslorinin yalniz miihiti sinir sistemindo, eloco do qabıqaltı .ıholərdə oyanma Subyektiv teəssürat s ı s i c m \ V ; , gotirmosi kifayot deyildir. Bunun iiciin homin sinir proseslorinin baş-beyin qabığında omolo golmosi zoruridir. Miioyyon hissin yaranmasi iiciin oyanma qabıqaltı И / • / ---- J_ fa \ I İ İ omolo mərkəzlərlə yanaşı, beyin qabığma da çatmalı və orada müvafıq sa-həni tutmalıdır. Oyanma isə qabıqaltı mərkəzdən beyin qabığına ve ya da əksi-nə, keçə bilər. Əlbəttə, emosıyalarla olaqodar olan bədən reaksiya-larının mərkozlori qabıqaltı sahədə yerləşmişdir. Lakin baş beyin qabığı qabıqaltı mərkəzlərə ləngedici təsir edir. Onları nozarot altinda saxlayır. Bunun nəticosində insan reaksiyalan nizama salınır, tənzim edilir. Ancaq baş-beyin qabığında əmələ gələn sinir proseslorinin (oyanma vo ləngimənin) bir-birini asanlıqla əvəz edib-et-məməsi do miioyyon hisslorin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Bəzən miioyyon xoşagəlməz hissin əməlo gəlməsi qıcıqlayıcınm dəyiş-məsi ilo olaqodar olur. Yoni miioyyon qıcıqlandırıcının yaratdığı oyanma sahosi ləngiyir, başqa prosesə keçid iso çətinləşir. demoli, yeni şəraitin tosiri ilo beyindo miivafiq optimal oyanma sahosi omolo golo bilmir. Buna goro do bizim holo hazırlaşmadığımız, gözləmədiyimiz yeni şəraitə keçid bəzən mənfı hisslor doğurur. Böyük yarımkiirəlorin ləngimo vəziyyətinə keçməsi qorxaqlıq, çə-kinmək vo s. kimi hisslorin, donubqalma, tutulma halətlərinin omı lə gəlməsinin əsasını toşkil edir Hisslorin əməlo gəlməsində dinamik stereotipin yaranması v ya pozulması halı miihiim rol oynayır. Həyat tərzindən asılı olamq əgər qıcıqlayıcılar müəyyən ardicıllıqla, sistemlo tosir edorsə, bey-nimizdə həmin ardıcıllıq və ya sistemə uyğun gəlon miivəqqoti ra-bitələr əmələ gəlib möhkomlənir. Belə möhkomlənmiş müvəqq ti rabitələr insamn cisim və hadisolərə bəslədiyi davamh müna bətin, yanaşma tərzinin əsasını toşkil edir. Əgər homin sistem hər hansı doyişiklik baş verirsə, bizdə hisslor: sevinc. kədər, iimi sizlik, şənlik vo s. omolo gotirir. Demoli, miioyyon dinamik ster otipin əmələ gəlməsi və ya pozulması ilo olaqodar olan sinir p - sesləri hisslorin fızioloji əsasını təşkil edir. İ. P. Pavlov göstərir ki, hoyat tərzinin doyişməsi, adət etdiyimiz məşğələlərin dayandırıl-ması, yaxın adamlann itirilməsi zamanı özünü göstoron ağır toəs-süratın fızioloji əsasını keçmiş dinamik stereotipin pozulması və yeninin isə çətinliklə əmələ gəlməsi təşkil edir. Retikıılyar formasiyanm (törəməli şaxənin) tədqiqindən aydın olur ki, qabıqaltı sahələr insanin emosiyalarına ciddi təsir göstərir. Molumdur ki, reseptorlarda əmələ gələn oyanmalar analizatorun miivafiq sahosinə moxsusi yolla gedir. Elekırofızioloji todqiqatlar göstərir ki, homin oyanmalar başqa yolla da, yəni törəməli şaxo \ a156 sitəsilə do miivafiq sahəyo çata bilir: miixtolif hiss üzvlərindən tö-rəməli şaxəyo sinir impulsları golir. Homin impulslar təhlil edildik-dən sonra baş-beyin yarımkürələrinə ötürülür. Törəməlı şaxə ener-ji mənbəyi kimi çıxış cdərok beynin fəallığını hom artira, hom də azalda bilir, yoni beynin xaricdən gələn qıcıqlayıcıya cavabını ya gücləndirə, ya da zəiflədə bilir. Demoli. insanin emosional tonusu xeyli dorocədo törəmoli şaxənin vəziyyotindon asılı ola bilər. İnsan hisslorinin yaranmasında və tənzim edilməsində ikinci siqnal sistemi xiisusi rol oynayır. Bu iso insan hisslorinin qabıqaltı mərkəzlərdon çox, beyin qabığının foaliyyoti ilo olaqodar olduğu-nu siibut edir. Beyin qabığı iso bədəndo baş veron biitiin proseslori öz nəzarəti altmda saxlayır. Odur ki, söz qıcıqlandırıcıları, yoni sözləri hansi monada vo hansı ahonglo işlotmək vasitosilo başqa şəxslərin daxili aləminə tosir etmok, onlarda miixtolif emosional voziyyot, hisslor yaratmaq miimkiin olur. Bununla da hisslor hey-vanlardaki bioloji proses soviyyosindo qalmir, ictimai xarakter kosb edir, insan şüuru ilo olaqolonir. Yoni insanda daha ali oxlaqi, zehni, estetik hisslorin omolo gəlməsi üçün zomin yaranir. Miixtolif hisslorin baş vermosi ilo olaqodar olaraq bodondo miioyyon üzvi doyişikliklər omolo golir. Belo dəyişikliklər h i s s l o r i n x a r i c i i f a d o s i adlanir. Homin xarici ifa-doyo goro insanda bu vo ya digor hissin baş verdiyini toyin etmok mümkündiir. Miioyyon hisslorin omolo golmosi ilo olaqodar olaraq insanin tənoffüs süroti doyişir^Qan damarları ya genişlənir (iiz qi-zanr), ya da büziilür (rəngi aganr), qan təzyiqi artib-azala bilir. Nobzin vurmasi artir, mosolon, qorxu zamani nobz 60 - 70 dofodon 80 - 90-a qalxir. Hotta imtahanlarin yaxınlaşdığım xatırlamaqla to-löbonin qan tozyiqi nonnadan 15 - 30 mm qodor artiq ola bilir; Hisslor daha çox i f a d o l i h ə r ə k ə t l . ə r d ə tozahiir edir. Insamn mımikasına (iiziin ifadoli horokotlorino), pantomi-mikasina (bodon iizvlorinin ifadoli horokotino), sosin intonasiya vo tembrino osason onun no kimi hisslor kcçirdiyini toyin etmok mümkündür. Təsadüfı deyildir ki, böyiik sonotkarlar surotin daxili alomi ilo onun mimikası arasındakı miinasıbətə ciddi diqqot yetirir, bunu insanin daxili aləmini, hisslərini nümayiş etdiron miihiim vasito sa-yirlar. Mosolon, L. N. Tolstoy hissi vəziyyotdən asılı olaraq gözlə-rin ifadosinin 85, gülüşün iso 97 çalarının tosvirini vermişdir. Lco157 nardo da Vinçi göstərirdi ki, ağlamağın səbəbindən asılı olaraq insanin qaşlarının vo dodaqlannm ifadosi başqa euro doyişilir. Qaşların, gözlərin vo dodaqlann miixtolif vəziyyətə düşməsi-nə osason insanin no kimi hisslor kecirdiyini daha asanliqla miioyyon etmok olar (şəkil 27). Qorxu, ağrı vo s. ilo olaqodar olan ifadoli horokotlor anadan-gəlmə olduğu halda, ali hisslorlo olaqodar olan ifadoli horokotlor tarixi inkişaf nəticəsində meydana çıxmışdır. Hisslor insanin nitqindo do ifado olunur. Doğrudur, bəzən de-yirlor ki, mon öz hisslorimi ifado etmok üçün miivafiq söz tapa bil-mirom. Ancaq bu, insanin hoyat təcrübəsindən, başqa adamlann daxili alomini bilmosindon, dil zonginliyino malik olmasından çox asılıdır. Hissi nitqdo ifado etmoyi bacarmaq lazimdir. Hotta on dorin hisslor belo miivafiq torzdo ifado edilməsə, heç kəsə çatmaz. Odur ki, nitqin ifadoliliyino fikir verilmolidir. Bunun üçün ifadolo-rin düzgün seçilməsi, hissləri doğuran şəraitin obrazlı tosviri, sözlərin xususi şəkildə tələffüzü, mimikanın, pantomimikanın nitqin məzmununa, ahənginə uyğun gəlmosi do vacibdir. Buraya into-nasiya, danışıq sürəti, vurğunun yerində işlədilməsi, sözlər ara-sındakı fasilonin artıq-əskikliyi vo s. daxildir. Hisslorin nitqdo ifadosi üçün danışığın ifadoli hərəkətlərlə müşayiət edilmosi zə-ruridir. Çünki bəzon elo hisslor olur ki, onları, песо deyərlər, yal-nız çılpaq sözlorin kömoyilə ifado etmok çətin olur. Bu zaman insanin üzünün, gözünün ifadosi onun imdadına çatır. Yaxşı de-yiblor ki, hor şeyi sözlə ifado etmok mümkün olsaydı, onda tosviri incosonoto, musiqiyo ehtiyac qalmazdi. İnsan hisslori tolobatla şortlənir, lakin bu, bozon bilavasito olmur, aydin surotdo nozoro çarpmır. Mosolon, insan gözəl bir 158 mənzərəni əks etdirən incəsənət əsərinə baxır, onun gözəlliyinə lıeyran olur, bu zaman onda miixtolif hisslor omolo golir. Halbuki bu hisslorin baş qaldınnası elo insanin monovi təlobatı ilo bilavasito əlaqədardır. Buna goro do ictimai varliq olan insanda maddi, iiz-vi tolobatlarla (yemoyo, monzilo vo s. olan tolobatla) yanaşı, mo-novi tolobat da vardir. Bu tolobat həmişə insam bu vo ya digor foaliyyoto tohrik edir. Homin foaliyyotin insan tələbatını odoyib-ödəməməsindən asılı olaraq onda miixtolif hisslor omolo golir. Demoli, insan tolobatinin inkişafı vo dəyişilməsi onun hisslori-n miihiim tosir göstərir. Hisslor do dəyişib, yeni mozmun kosb •ilir. Modoni tolobatlann inkişafı noinki insan hisslorinin mozmu-nuna, hom do onlann tozahiir xususiyyotlorino tosir göstərir. İnsan hisslori iiciin onun keçmiş təcrübəsi, ictimai-siyasi hoyat terzi, adot etdiyi rəftar vo davranışı da miihiim rol oynayir. Forqli hoyat torzino, davranış vo roftara alışmış insanlarda eyni obyekto boslonon hisslorin mozmunu tamamilo başqa-başqa olur. Əgər biri öz xoşbəxtliyini başqasının bədbəxtliyi üzərində qurursa, bu humanist təbiətli adamlarda monfı hisslor doğurur, qəddar adamlar torofindon iso adi hal kimi qavranılır. Odur ki, hisslorin osas mozmununu insanin obyektiv gercokli-yin cisim vo hadisolorino boslodiyi subyektiv münasibət təşkil edir. i eni insan emosiyalannda ifado olunan münasibət homişə şəxsi, subyektiv xarakter daşıyır. Mosolon, yağışın yağması iki adama miixtolif cür tosir edor. Biri buna sevinər, şadlanar ki, mohsul bol olacaqdir; digori iso kodorlonor ki, ayaqqabısı vo ya paltan islanar, \arab olar. Demoli, eyni bir hadiso birinə xoş golir, başqasına iso bu da cismo vo ya hadisoyo boslonon subyektiv münasibətdən asılıdır. insanda eyni bir hiss, mosolon, sevinc hissi miixtolif qiivvodo tozahur edo bilor. İnsan axtardığı bir cismi tapdıqda, yaxin dostunu .'uliikdo, on illərlə gönnədiyi qardaşına vo ya bacısına qovuşduq-da, ciddi bir elmi koşf etdikdə, böyük bir sonot əsəri yazdiqda se-.mir. Biitiin bu hallarda insan eyni bir hissi keçirir, sevinir, lakin homin sevincin mozmunu, davamlılığı, qiivvosi, ifado torzi eyni olmur. Bozon do hisslor, песо deyərlər, insanin özündən asılı olmur, insan istoso belo, bir hissi əvvəlki soviyyodo eyni bir qiivvodo sax-luya bilmir. Molumdur ki, miioyyon bilik və vərdişlər unudulur. Miioyyon hisslor do sönüb gedir. Mosolon, əziz adamin itirilmosi 159 ilə əlaqədar olan dorin kədər, zaman keçdikcə zəifləyir. Biz unu-dulmuş biliyi təkrar vasitosilo hafızəmizdə canlandırmağa çalısdı-ğımız kimi, hisslorin sönməsinin qarşısını almağa da cəhd göstəre bilorik. lakin bu ciddi-cohd cox zaman heç bir notico vermir, insan homin hissi olduğu kimi mtihafizo edo bilmir. insanda hisslor yaşın artması. göriiş dairəsinin genişlənmosi, hoyat təcrübəsinin zənginləşmosi ilo olaqodar olaraq da dəyişilir Mosolon, uşaq vaxtı qüwəli olan miixtolif hisslor aradan çıxr onun yerini yeni hisslor tutur. İnsan hisslərinin başqa xiisusiyyoti do vardir. Əvvola hisslo do, biitiin psixi proseslor kimi, varlığı oks etdirir. Bu monada deyi-lir ki, hisslor, emosiyalar olmadan insanların həqiqət axtannasi hall olmamış, yoxdur vo ola biimoz. Demoli. hisslor do varlığın inika-sıdır. Yoni onlann monboyi obyektiv alom, otraf varlıqdır. Lakin idrak proseslərində varlığın cisim vo hadisələri müxtolif şəkild oks etdirilirso, hisslor insanin homin dork etdiyi cisim vo hadisolo-ro boslodiyi miinasibotin ifadosidir. ikinci torofdon, insan hisslori ictimai-tarixi xarakter daşıyır. Yoni insan hisslorinin osas monboyi ictimai hoyatdir, insanlar ara-sındakı qarşılıqlı miinasibotdir, comiyyot miqyasında mövcud olan birgəyaşayış qaydalarının gözlonməsidir. Bu monada insan hisslori heyvanlarda sadoco olaraq iizvi Şəkil 27. Dodaq və gözlərin vəziyyətini dəyişməklə sifətde əmələ gələn nıüxtəlif ifadələrin sxematik təsvirinə aid nümunələr (P.M.Yakobsona görə) tolobatlann ödənilməsi ilo bağlı olan «hcyvani hisslordon» tamamilo forqlonir. Hotta insanin iizvi tolobatinin ödənilməsi ilo olaqodar olan sado hisslori belo (bunu emosiyalar da adlandırırlar) heyvanlann emosiyalanndan xeyli do-rocodo forqlonir. Emosiya daha sado hissi hal olub, osason iizvi tolobatlann, mosolon, yemoyo, tomiz havaya, suya vo s. olan ehtiyaclann ödonil-mosi ilo əlaqədardır. Bu cohotdon emosiya heyvanlarda da vardir. Çünki heyvanlarda da iizvi tobii tələbatın ödonilməsi ilo olaqodar olaraq miioyyon emosiyalar baş qaldınr. Hotta nisboton ali heyvanlarda qəmginlik, şadlıq (gülmək, ağlamaq) vo s. kimi emosiyalara tosadiif edilir. Bozon belo emosiyalar tokco iizvi təlobatın ödonilmosi ilo olaqodar olmur. Heyvan öz balasını itirdikdo qomgin olur, ağlayır. Bu monada emosiya hom insanda, hom do hcyvanlarda vardir. Əlbəttə, insanin iizvi tolobatinin ödənilib-ödonilmoməsi ilo olaqodar olan sado emosiyalar belo, heyvanda nozoro çarpan emo-siyalardan mahiyyot etibarilo tamamilo forqlonir. Çünki insan ictimai varlıqdır. Hisslor iso osason insanin ali tolobatlan, miirokkob 160 ictimai miinasibotlori ilo bağlı olduğıına göro yalniz insana тех-susdur. Molumdur ki, insan heyvandan yalnız ağlı. iradosi ilo deyil, eyni zamanda hissi ilo do forqlonir. K.Marksin tobirinco deyilso, insan, yalniz təfokkürii ilo deyil, bolko biitiin hisslori ilo şeylər diin-yasında öziinün insanlığını tosdiq cdir. Buna görə do insanin iizvi toləbatın ödonilməsi ilo olaqodar olan nisboton sado hisslori belo, ictimai xarakter daşıyır. Odur ki, ictimai şəraitin dəyişilməsi ilo insanlarda bir sira yeni hisslor omolo golir, köhnoləri iso söniib gedir. Hotta ictimai varlığın doyişilməsilə insanin eyni cismo olan tniina-siboti do tamamilo dəyişir. F. Engels insan hisslorinin tarixən doyişilmosini mohobbot his-sinin timsalinda aydin surotdo göstərmişdir: «Müasir cinsi mohobbot sadoco cinsi meyldon, qodim insanlann erosundan olduqea forqlidir. Əvvəlon, bu mohobbot sevilən şəxsdo qaışılıqlı mohobbot olmasını tolob edir; bu cohotdon qadın kişi ilo borabor voziy-yotdodir, halbuki antik eros üçün qadınm razılığı hcç do homişə tolob olunmurdu. İkincisi, cinsi mohobbot о qodor şiddətli vo davam-li olur ki, kam almamaq vo hicran dordi hor iki tərəf üçün böyük, bolko do on böyük bodboxtlik kimi görünür; onlar bir-birino moxsus olmaq üçün çox qorxulıı addım atirlar, hotta öz hoyatlannı toh-liikoyo sahrlar, bu iso qodim dövrdo yalniz orarvad sodaqoti po-zulduğu hallarda olurdu. Nohayot, cinsi olaqoni pislomok vo ona haqq qazandirmaq iiciin yeni monovi meyar meydana çıxır: cmsi əlaqonin noinki yalniz nikahli vo ya nikahsız olduğunu soruşurlar, homçini bunu da soruşurlar ki, bu olaqo qarşılıqlı məhəbbətdən meydana gəlmişdir, ya уох». Demoli, insanin varlığı ictimai mahiyyot kosb etdikco, hoyat tərzi, şiiur soviyyəsi dəyişildikcə, onun hisslori do doyişilir, yeni oxlaqi mozmun kosb edir. Belo hisslor iso heyvanlara yaddir. Hisslor insanin foaliyyoti ilo iizvi surotdo bağlıdır. Əvvola, insan hisslori miioyyon foaliyyot prosesindo töroyib coroyan edir. ikincisi, hisslor foaliyyotin miihiim motivi kimi insam bu vo ya digor foaliyyoto tohrik edo, yaxud fəaliyyətdən cokindiro bilor. Bu .əhətdon hisslor f o a l (stenik) vo q e y r i - f o a l (astenik) ol-maqla iki qrupa aynhr. /Stenik, yaxud foal hisslor/ orqanizmin hoyat foaliyyotini yiik-soldir, onun qiivvosini artinr, foaliyyoto tohrik edir. Mosolon, sevinc hissi zamam kiçik qan damarları genişlonir. bir sira üzvlər, xüsusən bcyin qanla daha yaxşı tomin olunur. Belə adam yorğunluq hiss etmir, miixtolif horokotlor cdir, scvincindon atılıb-düşür, çalıboynayır, giiliir vo s. Beynin qanla yaxşı tochiz olunmasi onun zehni vo fiziki omok qabiliyyotini do yuksoldir. Astenik hisslor iso, oksino, orqanizmin hoyat foaliyyotini zoif-lədir, enerjisini azaldir. Mosolon, insan kodorlondikdo onun qan damarlan büzülür, sifəti ağarır, beyino qan az gedir, bodonin hora-rəti aşağı düşür, insan üşüyür, tənoffüs çətinləşir (elo bil adamı bo-ğurlar), horokotlor ağır və sönük olur, insan özünü ozgin hiss edir, onun zehni foaliyyoti zəifləyir vo s. Ancaq, iimumiyyotlo hisslori «stenik» vo «astenik» deyo iki qrupa bölmək vo onlar arasinda qəti sodd çəkmək doğru deyildir. Çünki eyni bir hiss şəraitdən, adamın fordi xüsusiyyətindən asılı olaraq, gah stenik, gah da astenik olur. Mosolon, qorxu hissi birmin ol-qolunu bağlayır. Başqası iso homin hissin tosirilo hotta igidlik do göstorə bilir vo s. insan bu vo ya digor cismo, hadisoyo ya musbot, ya da monfl miinasibot bosloyo bilor. Bu cohotdon insan hisslori həmişə bir-bi-rinin oksi olur. Bu, h i s s l o r i n q ü t b ü l ü y ü adlanır. Mosolon, giimrahhq - yorgunluq, scvinc - kodor, mohobbot - nif-rot vo s. Hisslor insan hoyatinda miihiim rol oynayir. Belo ki, hisslor insanin psixi həyatını zənginləşdirir. Halbuki hisslori yoxsul olan adam iso osl yaradıcı soviyyosino yiiksolo bilmir. Çünki о, yaradı-cılığın biitiin scvinc vo iztirablanm duya bilmir. Belo adamlar hor hansi yiiksok moqsod uğrunda mübarizo aparmağa çətinlik çokor-lər. Əgər insan uğrunda miibarizə etdiyi şeyi dorindon sevmosə, onun çotinlik vo iztirablarına dözo bilmoz. İnsanın keçirdiyi hisslor zəif vo qüvvətli do ola bilər. Adotən hissin qüvvosi onu törodən obycktin insan iiçiin no kimi ohomiyyoto malik olmasi ilo toyin edilir. «Çox sevindim», «bir о qodor do kədərlonmədim», «çox kədərləndim» və s. ifadələr hissin no doro-codo qiivvotli vo ya zoif olmasını göstorir. Hissin qüvvəsi hazırkı anda hisslorin insam no dərocədo biiriimosi, onun horokot vo dav-ranışında, mimikasinda aydin surotdo ifado olunmasi ilo toyin edilir. Mosolon, həddən artıq şadlıq, kodor qiivvotli hissdir. Hisslorinin dorinliyi iso, birinci növbədə, onlann insan iiciin ohomiyyoti ilo miioyyon olunur. Hor hansi bir obyekto dorin hiss (mosolon, mohobbot) boslondikdo homin obyektin itirilmosi insana 162 cox ciddi surotdo tosir edir, onun ohvah uzun zaman pozulur. Dorin hisslor uzun miiddot davam edir, insanin roftanna vo davranışı-na tosir göstərir. 4. Emosional halotlor Hisslor qiivvo, davamlihq vo sürətə görə miixtolif növlərə ay-rılır. Bunlan insanin emosional haloti do adlandırırlar. Miiasir psixologiyada insanin emosional halətlorinin öyrənilməsino xüsusilə böyük ohomiyyot verilir. Bu iso təsadüfı deyildir. insanda omolo golon, giinlorlo, hotta, bozon hoftolorlo davam edon cmosional halotlor tokco onun omok mohsuldarlıgına deyil, hom do psixi sağ-lamlığına miihiim tosir göstərir. Onlardan bozilori ilo tanış olaq. Əhval - çox zoif coroyan edon emosional halotdir. Mosolon, insan qəmgin, şad, ozgin, giimrah, qiissoli vo s. ohvalda ola bilor, lakin onlar zoif coroyan ctdiklorindon о qodor do aydin surotdo nozoro çarpmır vo çox koskin xarici ifadoyo malik olmur. Əhvallar xeyli miiddot: hoftolorlo, aylarla davam edo bilor. Əhvalın bozon sobobi tam aydin olmur. Belo ki, insan özündə bu vo ya digor ohvalin sobobini, песо omolo goldiyini bozon aydin dork edo bilmir. Çünki ohvah çox zoif qıçıqlayıcılar bclə dəyişo bilir. Mosolon, adam acıqlı olduqda on cüzi şcylər belo (birinin bərkdən gülməsi, stola toxunmasi vo s.-do) onun ohvahni pozur. Buna goro do ohvallar da stenik vo astenik ola bilir. Əhval insanin tosovviir vo düşüncəsinə, onlann mozmun vo is-tiqamotino, otraf alomo boslodiyi miinasiboto tosir göstərir. Adam-da şad vo giimrah ohval olduqda otrafdaki hor bir şey insana xoş tosir bağışlayır. Hor şey onu vocdo gotirir. Qomgin olduqda iso oksino, hor şey ona sönük vo monasız görünür. İnsan ohvalin qulu olmamali, oksino, homişə mənfı ohvallara qarşı mübarizo aparmagi bacarmalıdır. Bir do ki, insan ohvalmin si-rayətetmə xüsusiyyəti vardir. Mosolon, miiollimin giimrah ohvah, qomginliyi vo ya süstlüyü çox vaxt asanlıqla şagirdloro do kcçir. Odur ki, no kimi xoşagolmoz hadisonin baş vennosino baxmaya-raq, müəllim öz əhvalının osiri olmamahdir. İmtahan vaxtı miiollimin gümrahlığı, şad ohvala malik olmasi şagird vo tələbələrə musbot tosir edir, onlann qiivvolorini sanki səforborliyə ahr. İnsan öz ohvahni idaro etmok iiciin onu törodon soboblori yax163 11* şı bilmolidir. Əhvalı törodon səboblər iso çoxdur. İnsan orqaniz-mində baş vcran doyişikliklər (mosolon, xostə voziyyət homişo əh- ' valı pozur, insan jağlam olduqda, yaxşı yatdıqda iso gümrab olur),' insanin yasadığı vo foaliyyot göstordiyi hoyat şoraıti, lazımi iş ye-rinin, rahat monzil şoraitinin, kifayət qədər nəqliyyatın, sakitliyin, təmiz havanın olub-olmaması, eleco do insanlar arasındakı qarşıltq-h rnünasiböt əhvala ciddi təsir göstərir. Odur ki, qarşıhqlı münasi-bet .'tikasırı gözləmok, yüksək davranış mədənjyyəti hor bir şəxs üçön zənıridir. Aff ektlər (latjn dilindo affektus rubi t0İätüm, hoyəcanlanma de nokdiı*) - coşgıın Surotdo omolo golib koskin xarici ifadəyo malik olan azmüddoth, lakin qüvvotb coroyan edon hisslərdir. Qeyz, dəhşot, hoddən artıq sadlıq, kəde-r, qəzəb vo s. affekto misal ola bilor. AfFekt hallan bozi adamlann foaliyyotino pozucu tosir gostorir, hotta onlann belo məqaınlarda öz hərəkotlori, danışığı üzorindoki şütirra nczaroti do zəifləyir. Affekt anında bozi adamlar qışqınr, 1 kəskin horokotlor edir, aydın danışığını itirir. avn-ayrı hallarda isё heç bir söz deyə bilmir, tutulur, «donub qalın>, /, bayıo s. homin voziyyotlor bcyindo baş verən sinir proseslori ilə olaqedardr. Bu zaman beyində kəskin oyanma ocağı əmolə golir vo ətrafdakı oyanmış sahəlorə ləngidici təsir göstorir. Mənfı induk-ıyanın tosirilə başqa saholərdəki oyanma ocaqlan longimə halına kcçdiyino göro adam otrafda baş verşn hadisəlori aydin dork etmir. O, öz horokə'.lori və onıın noticəlori barodo sanki düşimmür. Qabı-qalti saholor beyin qabığmm ləngidici tosirindon azad olduğundan öz foaliyyətlərinı gıi« 'oı dirir vo nəticodo affekt halında insanda bir sıra artıq, lüzumsuz, moqsodsiz horokotlor do özünü büruzə vcrir. Bozon. afTekt qəfloton miioyyon partlayış kimi baş verir vo tez-tOcle son hoddə çatır. adam tez özündən ç'ıxır. Başqa halda isə af-fekti törədon obyckt diqtətimizi colb edir, şiiurumuz onun ü/orində mərkəzləşir, beyindo homin obyektlo olaqodar olan oyanma sahosi yaranir, otrafdakı oyanmalar longimo halma keçir, qabıqaltı mor-kəzlər getdikco fəallaşır vo beyin qabtgma tosir göstorməyo başla-yır, noticodo insan özünü ələ ala bilmir vo hissinin osiri olur. Bun-dan sonra afTekt özünun son hoddino qodor inkişaf cdir, bu zaman orqanizmin bütün normal voziyyoli, foaliyyoti pozıılur, b^yin qabi-gındakı bir sıra mərkəzlordo dorin longimo omolo golir, bununla olaqodar olaraq bozon tofokkiir vo nitqin do foaliyyoti pczulur. ix164 tiyari aıqqət zəifləyir, əlin, bədəniu ауп-ауп üzvlorinin əsməsine təsadül olunur. Daxili vəzlorin foaliyyoti güciənir, tonoffiis ahongi pozulur, qan dövranında doyışikhk baş verır, adanı tərləyir, əilori və bədoni əsmoyə başlayır və s. Bütün bu dəyişiklik affcktin tam şiddotləndiyi vaxt baş vcrir. AtTekt soyumağa iiz qoyduqda iso onun xarici təzahürləri və daxili tosiri yavaş-yavaş sönüb getmoyo başlayır. Bu zaman adaın ozgin, yorğun vəziyyətə düşür, ətrafdakı hadisəloro elinasız yana-şır, yuxulu kimi olur. Affekt halından yaxa qurtannaq üçün onun noücəsini göz önü-nə gətinnək, onu dork etmok zəmridir. Bununla yanaşı olaraq af-fekti yaradan obyektdon diqqoti yayındırmaq, başqa somtə vö-nəltınək də laydalıdır. Əlbətto, affckt halınm qarşısını almaq insanin iradə qüvvəsindon, şiiurluluğundau, modoni roftar vərdişlorinə möhkəm yiyələnmosindon çox asılıdır. Ehtiras - qiivvotli, uzunmüddətli vo dorin hissdir. Ehtiras insanin şüurunun, daxili qüvvolorinin comləşməsindo, müəyyən va-hid məqsodə yönəlmosindo öz oksini tapir. Bu zaman hisslor iradi cohd ilo birloşərək adamı miioyyon çotinlikləri aradan qaldırmağa tohrik cdir. Ancaq ehtiras insam həmişo foallaşdıra bilmir. Bozon bir or> yekto olan ehtiraslı münasıbət insam başlıca olaraq passiv surotdo əzab çokmoyo düçar edir. Bu cohot ehtirasın ikili xarakterdo oldu-ğunu: ya insanin qiivvosini zoiflotdiyini, ya da artırdığını aydin surotdo gostorir. Ehtiras çox böyük qüvvəyə malik olur. Ancaq osas məsələ chtirasın nəyə, hansi obyektə yönolməsindədir. Bu cohotdon ehtiraslar iki qrupa: monfi vo müsbət chtiraslara bölünür. insanin qunıara, spirtli içkiləro, pula, varlanmaga vo s. olan ehtirasi monfi ehtiraslardir. Azorbaycan ədobiyyatında monfi ehtiraslarm osiri olan bir sira tiplər yaradılmışdır. M. F. Axundovun Haci Qara suroti («Haci Qa-ra» əsərində) pul ehtirasına tııtulmuş klassik xəsis tipidir. O, pul yığmaq iiciin hor cür alçaqlığa, ailə iizvlorini belo, foda etmoyo ha-zırdır. Yaxud N. Vozirovun «Dağılan tifaq»ında qumara ehtirasin tipik nümunosi verilmişdir. Homin ehtiras cvin, ailonin, (osorin adindan da göründüyü kimi) tifaqın dağılmasına gətirib çıxarır. Monfi ehtiraslar osiri olan adamlar hoyatda insanlann nifrotindon başqa bir şey qazanmirlar. Elmo, musiqiyə, incəsənətə, zohmoto vo s. olan ehtiras iso 165 müsbətdir. Əsl məsolo müsbət ehtiraslan inkişaf etdirməkdir. Əгһөуө, elmo, incəsonoto, musiqiyo ehtiraslı mohobbot boslomə-dən həmin sahədə heç bir yenilik yaratmaq mümkün deyildir. К. Marks chtirasa çox yüksək qiymət vcnrıiş vo onu insanin öz obyck-tinə ciddi surətdə cəhd cdən mühüm qüvvəsi hcsab ctmişdir. İ. P. Pavlov gənclərə məktubunda clmitodqiqat üçün chtirasın böyıik ohomiyyoti olduğunu xiisusi olaraq qcyd edirdi: «Elm insandan hoddon artıq gərginlik vo çox böyük ehtiras tolob cdir. Öz işinizdo, öz axtarışlarınızda ehtiraslı olıın». Buradan aydin olur ki, ehtiras insanin biitiin rəftar və davranışına, fəaliyyətinə dorin iz buraxan qiivvotli hissdir. Stress (ingiliscə stress - təzyiq, gərginlik demokdir) - insanin gözlonilmoz gorgin şoraitlo rastlaşarkon keçirdiyi emosional halot-dir. Yəni qəflətən təhlükoli voziyyətdə və ya mürokkob şoraitdə təcili surotdo müstəqil qərar qobul ctmok, horokot ctmok lazım olarkon insanda özünü biiruzo vcron halotdir. Miiasir dövrdo, elıni-texniki tərəqqi şəraitində insanlarda belo emosional halətlər tez-tez müşahidə olunur. Şagirdlor imtahan verondo, somişinlor toyyarodo uçanda. operator qəza ilə rastlaşanda, rəhbər işçi mürəkkəb şorait-də tocili surotdo müstəqil qərar qobul ctdikdə çox vaxt gərginlik keçirir vo onu stress haləti kimi yaşayır. Stress voziyyotindo adamlar çox vaxt otraÇcisimləri belo düz-giin qavramırlar, hafızolori dolaşır, diqqətlorini başqa obyekto ke-çirə bilmirlər, gözlənilməz qıcıqlayıcılara qcyri-adckvat reaksiya-lar vcrirlər. Bozon tam çaşır, məqsədyönlü horokot edo bilmirlor. Bozon iso, oksino, stress vəziyyəti elo bil onlann qüvvə və enerji-sini artınr, fıkri aydınlaşır, çətin məsələni tcz və asanlıqla holl edir. Stress terminini 1936-cı ildo moşhur Kanada fizioloqu Q. Sel-yc təklif ctmişdir. O, ovvolco fızioloji termin kimi işlonilmiş. sonra iso insanin davranışını psixoloji soviyyodo tosvir etmok iiçiin totbiq olunmağa başlanılmısdır. Halhazırda fızioloji strcsslo (iirok-damar, tonoffiis sistemlorindo doyişikliklor baş vcrir, başqa vcketa-tiv göstəricilər, qanda biokimyovi dəyişikliklər vo s. özünü gostorir) yanaşı psixoloji stress do ayird edilir. Psixoloji stress iso cmosional vo informasiya stresslorino bölü-niir. informasiya yiikii hoddon ziyado çox olduqea insan tapşırığın öhdosindon gələ bilmir, istonilon vaxt yüksək mosuliyyot tolob edon lazimi qorara golo bilmir. Onda informasiya stressi omolo golir. 166 Emosional stress iso təhlükəli, qorxulu, yaxud dorin inciklik şəraitində tozahiir cdir. Bu halda psixi proseslorin, emosional halo-tin cərəyanında, foaliyyotin motivasiya sahosindo doyişiklik baş verir. Nəticodə insanin hərokotlərində, nitqindo pozğunluq özünii biiruzo vero bilir. Buna goro do ayn-ayn adamlarda, eloco do miioyyon sosial qruplarda uzun miiddot davam edon stress voziyyotinin aradan qal-dmlmasi xiisusi psixoloji tosvir vasitolori tolob edir. Bu da respub-likamızda indiki şoraitdo qaçqın vo köçgünlordo stress halotini aradan götünnok üçün psixoloji xidmoti zomri edir. Frustrasiya (latinca frustratio aldanma, nahaq gözlomo, oh-val pozğunluğu) - insanin öz məqsədinə çatmasına maneçilik real vo ya xəyali mancolorlo rastlaşdığı zaman düşdüyü psixi voziyyot-dir. Bu cmosional halotin mahiyyotini başa düşmok iiçün, hor şey-don ovvol, manconin xarakterino, onun insan iiçün şoxsi mənasına diqqot yetirmok lazimdir. Mosolon, insanin istodiyi mühaziroyo, kinoya, konserto getmomosi vo s. - do onda narazılıq dogurur, lakin şüur vo foaliyyotini poza bilmir. Bozon iso insan elo maneolorlo rastlaşır ki, bunlar onun arzu vo istoklorini iiroyindo qoyur, yaranan davamh monfi cmosional halot onun şiiur vo foaliyyotini pozur. Frustrasiya yalniz о zaman meydana çıxır ki, insanin narazihq vo ya tomin olunmamaq soviyyosi onun döziim soviyyəsindon üstün olur. Frustrasiya daha çox şəxsiyyotin monfi sosial qiymotlondirilmosi, onun iiciin miiqoddos sayılan hiss vo duyğulanna hoqarotlo yana-şılması vo s. kimi hallarda özünü itirmok. qozəb, küskünlük vo s. şokildə tozahiir cdir. Fmstrasiya halotindo insanda dorin psixi sar-sıntılar baş verir. Frustrasiya haloti bozon insanin xarakterino tosir cdir, onda bir sira doyişikliklor törodir: onun davranış vo roftarında özüno inamsızlıq, şablon davranış tərzinə mcylctmə vo s. nozoro саф1г. Bir sira nevrozların baş vemıosi do frustrasiya haloti ilo izah cdilo bilor. Bunun qarşısını almaq iiciin psixi gorgkinliyo dözüm torbiyo cdilmolidir. Şagirdlərdo frustrasiya halları müşahido edildikdo, onlara ma-neolori aradan qaldırmağın daha somoroli yollanni tapmaqda, co-tinlıklori düzgün qiymotlondirmokdə kömok göstormok, on başlı-cası iso özlərino inam hissi aşılamaq zoruridir. Bu cohot gonclor iiciin do zomridir. 167 5. Emosional stress vo psixosomatik xostoliklər Atnq qeyd edildiyi kimi stress ingilis sözü olub insamn psixi halotində baş verən gorginlik vo sixintim bildirir. Yoni insanin giindolik foaliyyotindo, xiisusi şəraitdə rastlaşdığı çotin vo mürək-kob amillorin yaratdığı psixi gorginliyə stress deyilir. Stressı törə-don anıillər, soboblər isə stressorlar adlanır. Stress orqanizmin daha çox gözlonilməz halda, qeyri-adi-ekstremal təsirləro moruz qalmasi ilo olaqodar olaraq baş verir ve miixtolif təzahürlorə malik olur. 25 noyabr 2000-ci ildo respublikamizda baş veron güclü zol-; zolo noticosindo adamlann bir coxunun giiclii stress kecirmosine səbob olmuşdur. Burada stressin güclülüyü onun gözlonılməyən eksptremal vəziyyətin qollotən yaranmasi ilo olaqodar olmuşdur. Belo stress voziyyoti uzun miiddot davam etmişdir. Çünki yeıaltı tokanlann zoif güclə olsa da davam etmosi stressorun tosirinin uzunmiiddolli olmasini tomin etmişdir. Yoni stressorlann növündən vo onlann tosirinin xüsusiyyoth> dən asılı olaraq stressin iki osas növü: fızioloji vo psixoloji stresslor ayird edilir. Psixoloji stresslər özlori do iki yero aynhr: infonnativ vo emosional stresslor. informativ stresslor informasiyanin hoddon ziyado çoxluğu şoraitində, yoni insanin qarşıya çıxan məsələlori vaxtmda holl edo bilməsi, rnosul qorarları lazımi sürətlə qobul etməkdə çə-tinlık cokmosi hallannda baş verir. Emosional stresslor iso daha çox tohliikoli, qorxulu voziyyot-lordo, ciddi iııciklık şəraitindo baş verir. Bu halda insanin psixi proseslorinin, emosional halotlorinin, foaliyyotin motivasiyasimn ciddi toboddülata tığraınası, orada miioyyon dəyişikliklərin baş ver-ttiesi özünü göstoıır. Hotta bu voziyyotdo insanin nitq vo horoki foaliyyotindo pozğunluqlar baş vero bilir. Yoni emosional stresslor bir sira psixosomatik xostoliklorin törənmosi ilo noticolono bilir. Emosional stress tohliikonin reaksiya vasitosilo qiymotlondiril-mosi vo müdafiəyo hazırlıq prosesi kimi başa düşiilmolidir. Emosional stress özünonəzarətin itirilmosi, yoni situasiyani diizgiin qiy-motləndiro bilməmək vo homçinin ona münasibət göstərmokdon imtina kimi do başa düşiilo bilor. Orqanizm vo hoyat üçün tohliikoli olan hor bir stressor emosional stress yarada bilir. Stressor gücü-no, miiddotino goro insana tosir cdən əlverişsiz stimullar, hallar, 168 tfcadisolor olub, giiclii fızıoloji vo psixi zodo omolo gotiro bilir. is-ienılən əzolə gərginliyi orqanizm üçfin stressor agent rolu oynayır. Sosial miihitin msan qarşısına qoyduğu çətin təlob-stıcssor orqaniz-jmn ona vcrdiyi qeyri-adi cavabemosional stress kimi özünü bi'mı-•zo verir. Emosional vo ya psixoloji stress fordin normal foaliyyot ihoddini kecon qeyri-adi haldır. Şoxsiyyətə tosir edon hor hansi adi Stimulun adi təsirındon əlavo qeyrı-adi toloblori olur vo onlar orqanizmin daxili miihitindo qeyri-adi reaksiyalar törodir. Bu tosir vo toləblərin qiymotlondirilmosi bilavasito şoxsiyyətin hal-hazırkı moqsod vo motivlorino, həmçinın goləcək hoyat moqsodlorino (esason baş vcrir. Miiasir tibbi psixologiyada insanlan normal, aksentuasiyali, psixopatik xüsusiyyətli, psıxopatabənzər şəxsiyyotlər vo ruhi xos-tolor kimi qruplara ayirniar. Hor hansi stressor insanin sağlamlıq dorəcəsindon vo şəxsiyyoı tipindən asılı olaraq miioyyon tosir gücünə malik olub, bu vo ya digor dərəcəli stress yaradir. Mosolon, psixopatik şəxsiyyotlor «поппапш son hoddi>> hesab edildiyindon onlar asanliqla hor hansi xarici stressorun tosirindon müvazinətlərini itirir vo emosional stress hah keçirirlər. Aksentuasiyali şoxsıyyətlər iso daha hoyocanh, hissiyyatli vo yüksək iddia səviyyəsinə malik olurlar. Ona goro do bu tiplordo stressoru inkar edib diizgiin qiymotlondirmədən başlamış, onu osassiz olaraq ağır (olacsiz) qobul etmoyo qodor diizgiin qiymot-londirmomoyo rast golmok olur. Psixopatik şəxsiyyətlərdə sağlam insana moxsus biitiin olamot-lor olsa da onlar ya zəifləmiş, ya giiclonmiş, ya da ahəngsiz şokil-do olur. Bclə şoxsiyyotlərin inkişafı ali sinif sisteminin anadangol-mo vo crkən qazandığı zodolorlo xarici miihitin olverişsiz şəraiti-nin qarşılıqlı tosiri nətıcosındo baş verir. Psixopatın stressora vcrdiyi reaksiya hcç do homişə diizgiin, aydin vo miinasib olmur. Psixo-patlar stressorun tosiri zamani ona anomal reaksiya verirlor. Onlar-da affektiv, iradi vo fıkri pozuntular olduğundan bu təsirlo bağlı yii-rütdükləri mühakimolür affektiv, infantil xarakter daşıyır vo qeyri-obyektiv stress müşahidə olunur. Bozi adamlarda hor hansi zododon, infeksiya vo intoksikasiya-lardan sonra müşahıdə olunan psixopatabonzor hallar nozoro çar-pır. Belo şəxsiyyətlorin affektlori nisboton davamh vo riqiddir (bir haldan dıgərino keçid çotindir). Ona göro do stressorun tosiri altin169 da emosional stressdon çıxmağı çətin vo mümkünsüz hesab edo bi-lirlor. Beləliklə, şəxsiyyətin tipindon, fordi xiisusiyyotlorindon asilil olaraq stressin yaranma vo davam etmosi, orqanizmin ona reaksiya-si miixtolif olur. Yoni orqanizmdo psixosomatik doyişikliklər baş verir. Psixosomatik proses miixtolif psixi hal vo onlann dəyişmoləri-no orqanizmin fızioloji reaksiyasıdır. Psixosomatik reaksiyalar osason, emosional gorginlik (qorxu, hirs, hiddot, scvinc), affcktlər zamanı formalaşır. Bozon bu rcaksi-yalara «orqanlarm nitqi» deyilir. İstənilən stress - fiziki, emosional vo ya xostoliklo olaqodar, sarsıntı nəticəsində, ağnlardan, zododon (fiziki vo ya psixi) yarana-raq bcyin qabığından başlamış subhüceyro, molekulyar törəmolore-dok zoncirvari reaksiya omolo gotirir. Qollman bir qrup sağlam tələbəni dərsə qeyri-ciddi münasibət-do «günahlandırdı». Bu fıkrə təossiif, toocciib və qozəblə cavab ve-ronlərdə nobzin tezloşmosi, qan təzyiqinin artması, ürəyin 1 doqi-qədə vurduğu qanın hocmi artdı. Kominek və başqalarının cksperi-mcntləri göstərdi ki, uşaqlara, böyiiklərə və stomatoloqlara bodən və diş üçün iynələr, kəlbotin, kcyidici dərmanlar vo s. stressor olub, - psixi zədə əmolə gətiron qıcıq vcrdikdo statistik olaraq nobzin tezləşmosi xolesterinin çox ifrazı, tor vəzilorinin işinin aktivləş-mosi və s. müşahido olunur. İmtahanqabağı iirokbulanma, qarın ağrısı, dizlərin və ollorin osməsi, ovucun tərloməsi, xolcsterin ifrazının artması, iştahanın küsməsi vo s. emosional stresso olan somatik reaksiyadır. Elo psixomatik reaksiyalar var ki, onlar emosional kompo-l nentsiz baş verir. Mosolon, bilavasito hiss orqanlanna tosir edon li-mona baxarkən ağız suyu ifrazı müşahido olunur. Hotta limon haq-da düşündükdə belo, bu reaksiyalar olur. Bu proseslor ali sinir foaliyyotinin birinci siqnal sisteminin funksional strukturlarinda baş verir. ikinci siqnal sisteminin işi (limonun sözlə ifado olunmasi), fi-zioloji reaksiya (ağız suyu ifrazı) yaradir. Demoli, qeyri-cmosional (indifferent) psixosomatik reaksiya da mümkündür. Bilavasito tosir edon qıcıqla, təxəyyüllə vo sözlə ifado şərti rcfleks omolo gotirir. Psixosomatik proseslor insanin miixtolif orqan vo sistemlorin-do müşahidə olunur. Onlar miioyyon psixofizioloji mexanizmo malikdir. 170 1) Stressorun tosiri nəticəsində tonəffusün dəyişməsi, onun lczloşmosi vo yavaşıması, müvoqqoti dayanması pnevmoqrafla qcyd olunur. 2) Hozm sistemini psixi qıcığa reaksiyası mədənin işinin güc-lonməsi. qusmaya meyllilik, mədədo həzmin sürətlənməsi iso qobzliyə vo ya oksino qarın pozğıınluğuna meyillik kimi olur. Ağız luyunun çox vo ya çox az ifrazi ilo olaqodar ağızda quruluq hissi-nin olmasi. 3) Ürək-damar sistemindo doyişiklor nobzin tczloşmosi, qan lozyiqinin artmasi, dərinin ronginin agarmasi vo ya qızarması kimi psixofizioloji göstəricilər qeyd edilir. 4) Psixi qıcığa seksual reaksiyalann omolo golmosi seksual partnyoru vo ya seksual obyekti gördükdə, onunla fiziki iinsiyyoto girdikdo omolo golon fizioloji hal - tonoffiisiin, qan təchizatının vo •zələnin halının doyişməsi kimi müşahidə olunur. 5) Hor hansi emosional reaksiya ovucda. qoltuq altinda torlo-moyo sobob olur. Psixoqalvanometrlo dori qalvonik reaksiyam ölçməklə bu dəyişməni aydin müşahidə etmok olar. Psixogen faktorlann tosiri noticosindo somatik pozulmalar for-malaşır vo bunlara psixosomatik xostoliklor deyilir. Psixosomatik xostoliyin omologolmo mexanizmi bclodir: stress faktoru affektiv gorginlik omolo gotirir. Affekt psixi vo somatik saholor arasinda кофи hesab edilir. Affekti bogarkon horokot vo vegctativ tozahiirlor kosilir, ney-roendokrin sistem aktivləşir vo qan-damar sistemindo vo daxili or-qanlarda oyanmalar baş verir. Əvvəllor bu aktivləşmə qısa miiddo-lo omolo golir, lakin tokrar olunduqda, uzunmiiddotli olduqda bu doyişikliklər iizvi xarakter daşıyır, dönməz olur. Psixomatik xostoliklorin formalan çoxdur. Psixi stresslo xosto-lik arasinda miioyyon olaqo vardir. Bu psixosomatik xostoliklor yaradir ki, onlann da miixtolif fonnalan movciiddur. Bü baximdan bir ncçə təsnifat mövcuddur. M.Blcylcrin tosni-fatina nozor salaq. 1. Psixogen komponentin tosiri noticosindo iizvi somatik xostoliklor baş verir. Əsasən, hipertoniya, modo vo onikibarmaq bağır-saq xorası, infarkt miokard, işemiya xostoliyi, miqren (koskin xro-niki baş ağrıları), bronxial astma, revmatik artrit, kolit, neyrodenna-lit. Psixogen tosir noticosindo homcinin psixogen ölüm hallan da baş vero bilir. Dohsot hissi keçirorkən bcyinin adrcnokortikal sis171 temlorirıdə qeyrı adi qıcıqlanma noticosindo və ya kəskin stress v ziyyeıinden qidadan iıııtina noticosindo ölüm halları ınüşahidafl nur. 2. Psixogen tosir noticosindo psixosomatik funksional pc malar müşahidə olunur. Bu zaman kardial tunk&ional rcaksiy^l çox torləmə, kokoləmo, qusma, qobizlik, enurez (sidik saxU ma), seksual pozulmalar kimi özünü büruzə verir. 3. Şəxsiyyotin və onun hoyocanlarmın xiisusiyyotlorindon lı olaraq psixogen tosiro müoyyon münasibotin olnıası ılo əla< do hisslori iki osas cohoto: 1) hisslorin yönəlmiş olduğu obyektleİ rə, 2) hisslorin mozmununa göro növloro bölmok olar. Bu cobotdonl insamn ali, mürokkəb hisslori diqqoti xiisusi olaraq colb edir. M min hisslor osasinda insamn ictimai hoyata, oxlaq normalanna olan] münasibətini toyin etmok mümkiindür. Sənaye müəssisələri, nəqliyyat küy yaradır. 65 - 90 db aı küy neyrovegetativ pozulma yaradır. Ali hisslor comiyyotin iizvii kimi insanin yiiksok dorocodo in4 kişafının məhsulıı olub, mozmunca on zongin hisslordir. Bura» oxlaqi, zehni vo cstetik hisslor daxildir. Ə x l a q i h i s s l o r miioyyon comiyyot miqyasında möv-cud olan oxlaq normalanna boslonon subyektiv münasibətlə bağfl dir. Əxlaqi hisslorin obyekti ayn-ayn adamlar, insan qruplan.B sanlar arasmdaki miinasibotlor, ictimai hoyat hadisolon vo qanunj Ian, eloco do adamın öz hərokət vo rəftarları ola bilor. Ogor homin] hadisoloro münasibət mövcud comiyyotin birgoyaşayış qaydalannJ uyğıın golirso, miioyyon davranış normalanna müvafiqdirso, о za-J man insanda miisbot oxlaqi hisslor yaranir. Xeyirxahliq, dostli rəğbət, yoldaşlıq, kollcktivçilik, məsuliyyət hisslori belo hiss dondir. Bozon do insan mövcud oxlaq normalanna uyğun horokJ etmir, öz monafcyini comiyyotin monalcyindon iisiiin tutur. Bu zaJ man onda fərdiyyətçilik, bədxahlıq, düşmənçilik, paxıllıq vo s. Д mi monfi hisslor kök salır. Öz yaramaz horokot. vo roftarimn ictirnM oxlaqa uyğun goltnodiyini dork edon, bunun iiçün dətin iztirab çiron adamda iso təossüf, pcşmançılıq, utancaqlıq, xəcalət çəl kimi oxlaqi hisslor nozoro çarpır. Demoli, oxlaqi hisslor mövcud comiyyotin roftar vo oxlaq nc malanna insanin boslodiyi monfi vo ya miisbot miinasibotin oks dirilmosidir. Odur k i , muxtolif hoyat şəraitındə yaşayan insanh oxlaqi hisslori do mozmun etibarilo bir-birindon forqlonir. Bi goro do hor bir tanxi dovrdo insan hisslorinin torbiyo edilmesil moqsodi vo istiqamoti do dəyişilmiş, yeni forma vo məzmun ki ermisdir. «İnsan insamn dostu, yoldaşı vo qardaşıdır» prinsipi hökm 176 ron bizim comiyyotdo torbiyo alan yeniyetmə vo genclərdə on no-cib oxlaqi hisslor inkişaf edir. Bakimn 134 saylı məktəbinin şagirdi Tofıq Hiiseynov vo Ağ-dam şəhərindəki 1 saylı məktobin şagirdi Sədrəddin Bayramov su-da boğulan moktoblini xilas etmiş, lakin özləri iso həlak olmuşlar. Başqasınm həyatını xilas etmok üçün öz həyatını qurban vermis olan Tofıq Hiiseynov vo Sədrəddin Bayramov kimi ycniyctmələr-do nocib oxlaqi hisslorin inkişaf etdiyi aydin surotdo görünür. Qar-das Giirciistanda tobii folakot zamam (1987-ci ilin yanvar - fevral ■ylarında) Ağdamın Mahrızlı kondindon olan siravi osgor Rahib Məmmədovun öz hoyati bahasina 28 nofori tobii folakot osirliyin-don xilasetmosi hoqiqi igidlik nümunosi vo yüksək beynolmilolci-liyin parlaq ifadosi deyilmi?! «Molodyoj Qruzii» qozetindo dorc olıınmuş matcrialda deyilir: «Rahib dostluğun vo qardaşlığın, insa-ni borcu ycrino yetirmoyin no demok olduğunu yaxşı bilirdi. Homi-şolik olaraq Qaladidi kəndinin qadınları vo kişilərinin, uşaqlarının vo qocalannın qəlbində yaşamaq üçün ölümə sinə gənnişdi». Bu təsadüfı deyildir. Çünki onlarda, eloco do onlarla vo bolko yiizlərlə digər şəxslərdə oxlaqi hisslor sosial miihitin yüksok oxlaq normalan mövcud olan bir mühitin tosiri altinda təşokkül tapıb. Qarabağ müharibəsi dövründo respublikamızın bir çox gənclə-ri yüksok vətənpərvərlik hissi nümayiş ctdirmişlər. Bu ülvi hiss adamlanmızm öz vətəninə hədsiz mohobbot bəsləmosində onun miivəffəqiyyətini gördükdə ürəkdon sevinməsindo, düşmənlərinə dorin nifrot besləmosindo ifado olunur. Yoni vətonpərvərlik hissi xalqımızın qeyrətli övladlarında sadoco olaraq seyrçilik soviyyosindo qalmır, lazım gəldikdə onları Voton yolunda öz canını belo əsirgəmoməyə tohrik edir. Yeni sosial şoraitlə olaqodar olaraq yoldaşlıq, dostluq, kollektivçilik, hu-manizm hisslori do adamlarımızda yeni mozmun vo mahiyyot kosb ctmişdir. E s t e t i k h i s s l o r təbiətin, incəsonət əsərlərinin gö-lolliyini qavramaq, dork etmoklə əlaqədardır. Çünki insanlar ictimai təcrübədə dünyanın gözəlliyini do oks etdirmok qabiliyyoti oldo etmişlor. Bu zomindo insanda muxtolif estetik hisslor təşokkül tapmışdır. J.J.Russo gostorir ki, gözollik vo ona miinasibotdon do-^an miiqoddos idcya vo vozifo hissi ancaq insan qəlbində yaşayır. Füsunkar təbiət mənzorələri, yaşıl çomənliklor, güllü, çiçəkli yamaclar, şırşır axan bulaqlar, aylı gecələr, quşların nəğməsi və s. insanda estetik hisslər doğurur. Məlumdur ki, təbiətin gözəllikləri bizdə müxtəlif əhvali-ruhiyyo yaradır. Məsələn, kükrəyib daşan çaylar insanda bir cür göz yaşı kimi duru vo sakit axan sular isə baş-qa bir əhvali-ruhiyyə yaradır. Yaxud aylıulduzlu aydın gecəlor bizdo fərəh, şadlıq, nikbinlik, qövsü-qüzeh miivazinət, sakitlik, sə-rinlik əməlo gətirir. May və iyun aylannda Göy göliin təbii mənzərələri kimi valeh etmir? Insanin estetik hisslərinin ilk mənbəyi təbiətin gözəlliyidir. Bundan sonra insana gözəllik hissini təlqin edən, həmin təbiəti ob-razlarla oks etdiron bədii ədobiyyat, incosənot osərləri və musiqi-dir. İnsanın özünün hərəkət və rəftarlan da bu və ya digər estetik hiss doğura bilor. Tosadüfi deyildir ki, tarix boyu mütofəkkirlər insan gözolliyino böyük qiymət vennişlər. «İnsan diinyanın əşrofıdir» deyən dahi Nizami, «insanı daima inkişaf edon təbiətin son osəri» hesab edən Höte, «Үег üzündə ən böyük gözəllik insan gö-zəlliyidir» deyon Pestalotsi bu fıkrə təsadüfən golmomişdir. Çünki insanin fiziki vo monovi gözolliyi bir sira estetik hisslor doğurur. N. Q. Çernışevski gostorir ki, biz on gözəl şeyi təmənnasız olaraq sevirik, ondan zövq ahnq, onu bizo oziz olan bir adam kimi se-virik. Gözəllikdə no iso bizim qəlbimizə yaxin, oziz olan bir şey var. Bizim estetik hisslərimiz həmişo bu vo ya digor maddi toloba-tımızın ödənilməsi ilo bilavasto olaqodar olmur, onlar aclığımızı və ya susuzlugumuzu tomin elomoyo, yaxud hoyatimizi muhafizo et-məyə yönəlmir. Hotta bozon gözəl musiqi vo ya bodii osordon ah-nan estetik hiss, insana aclığı, susuzluğu belo miioyyon miiddot unutdura bilir. Dilimizdə işlənən «о qodor gözəldir, adam istoyir ki, yeməyib-içmoyib ona tamaşa etsin» ifadosi do bunu aydin surotdo gostorir. Mosolon, meyvələri çox canh vo hoddon artıq gözəl tosvir etmiş olan bir rəssamın əsərinə baxdıqda, adamin ondan xo-şu golir, onu seyr edorok, belo gözollikdən zövq alır, homin mey-volori yemok barodo iso düşünmür. İnsan gözəllikdən bu monada təmənnasız zövq alır. Bozon insanin estetik hisslori oxlaqi hisslori ilo birləşir. Mosolon, insan bozon Votonin tobii mənzərələrindən do gözəl mənzə-rələrə rast gələ bilor, ondan hozz alar, lakin bir az kecon kimi homin gözəllik insanin göziində başqalaşır, sanki Voton hosroti hissi-nin tosiri altinda öz cazibədarlığını itirir, adam artıq darıxmağa baş178 layır, Votonin boz çölləri belo, insanin nəzərində dəyişir, gözəllə-sir. daha cazibodar olur vo insam özünə çokir. İnsanın estetik hisslorino noinki oxlaqi hisslori, hom do onun dıınyagörüşü, yaşadığı ictimai şərait do tosir edir. Bu cohotdon in-sanların nəzorində gözəllik meyarı başqa-başqa olur. Nozoro almaq lazimdir ki, gözəllik vo ya çirkinlik haqqinda insanların tosovviir-lori noinki ayn-ayn tarixi dövrlərdə, hom do eyni bir dövrdə yaşa-\ an muxtolif sosial qruplann nümayəndələrində do başqa-başqa olur. Z e h n i h i s s l o r insanin idrak foaliyyoti ilo olaqodar olan, onu otraf alomi daha dorindon vo otrafli dork etməyə yönəldən mü-mkkob hisslordir. Homin hisslor tolim prosesindo, elmi axtanşlar, lleco do incosonotin muxtolif növlori üzrə yaradıcı foaliyyot zama-ni meydana çıxır. Zehni hisslor insanin zehni, idrak foaliyyoti prosesindo yaranir vo onun vasitosilo törədilir. İnsanın təbiətin sirləri-i K ) vaqif olmaq cəhdi, bilik əldəetmə meyli miixtolif hisslor doğuIли, homin hisslor bu vo ya digor nozori vo ya əməli mosolonin holli ilo olaqodar olur. Hor hansi bir mosoloni holl etmok üçün insan düşündükdə, onda bir sira zehni hisslor omolo golir. Ogor məsolə miirokkobdirso, aydin deyilso, çətin holl edilirso, insan öz hoyatinda tamamilo yeni bir obyektlo rastlaşırsa, onda homin cismi otrafli dork etmoyo tohrik edon toocciib hissi özünü gostorir. Mürəkkəb fıkri mosolo holl cdildikdon sonra insan homin dəqiqo vozifəsini bitmiş hesab etmir, alınmış cavabın, həllin gedişinin doğru olub-olmaması üzərində düşünməyə başlayır, bu zaman insanda şübhə hissi əmələ golir. Bu şübhəni aradan qaldınnaq üçün adam öz noticolorini ycnidən yox-layır. Əgər mosolonin diizgiin həll edilməsinə inanırsa, bu zaman şübhə hissi öz yerini inam hissino verir. Beləliklə də şübhə, toocciib, inam, fəhm, yenilik, heyrət hisslori zehni hisslor hesab olunur. Çünki homin hisslor insanin zehni foaliyyoti zamam omolo gol-moklo onu daha geniş miqyasda axtarışlar aparmağa, obyektiv alo-ıııin qanunauyğunluqlarını kəşf etmoyo, cisim vo hadisolor arasinda az nozoro çarpan əlaqələri aşkar etmoyo tohrik edir. Platon vo Aristotelin fikrinco, hor cür fəlsəfənin başlanğıcı to-occübdür. Onlann bu sözündə böyük mona var vo buradan homin hissin no dərəcodə böyük idrak əhəmiyyotinə malik olduğu aydin-laşır. Çünki insan tooccübləndikdo onu heyrətə gətiron, çox ciddi axtarışa, idrak foaliyyetinə təhrik edon, həqiqəti müoyyənləşdir-тоуө sövq edən mühüm zehni hiss şübhə hissidir. Görkomli sonotkarımız Hüseyn Cavid şübhə hissinin mahıyyə-tini poetik şokilde сох dəqiq ifado etmişdir: Şübhədir hər həqıqotin anası, Şiibhədir ohli-hikınətin babası, Şübho artarsa, hom yəqiq artar, Mərtfət nurlu şübhədən parlar. İ. P. Pavlov haqh olaraq gösterirdi ki, elmi fikirlərin məhsuldar oiması üçürı insan gorok daima məsəloloro şübhə ilə yanaşsın və özünü yoxlasın. Belo olduqda real varliq aaha donndən dork cdil-mış olar. Bununla da msarıın xarici alomi yaradıcı surotdo dəyişmə-sınə imkan yaranir. Yoni insanin idrakı getdikco dərinləşir, cisim vo hadisolorin rnahiyyotini, onlar arasındakı qanunauyğun olaqo və miinasibotlori daha otrafli əks ctdirmiş olur. V I F Ə S İ L ŞƏXSİYYƏ Т QARŞILIQLI SOSİAL TƏSİRİN OBYEKTİ KİMİ 1. Foaliyyotin sosial (normativ) tənzimi: sosial mövqe, gözlomələr və nozarot Şəxsiyyotin sosial qrupda ycrini tohlil etmok üçün psixologiyada m ö v q e vəya s t a t u s (latinca status - voziyyət demokdir) anlayışından istifado olunur. Hor hansi bir qrupu psixoloji cohotdon tohlil cdondo qrup üzvlərinin mövqcyinin eyni olmaması fakti dorhal diqqoti colb edir. Sosial qrupda onun üzvlərinin mövqeyini sociyyolondinnok iiciin iki şkaladan - maaş codvoli vo hörmot şkalasından istifado etmok olar. Golin, ovvolco hor hansi bir zavodun, fabrikin vo ya məktobin maaş codvoli ilo tanış olaq. Mosolon, məktəbin maaş cədvəlində, ovvolco, direktorun, sonra onun müavinlərınin, daha sonra metodıst müəllimlərin, baş müollimlərin, müəllimlorin vo s. 180 emok haqqı yazılır. Görəsən, moktob rohborlorinin, miiollimlorin ve başqa işçilərin pcdaqoji kollcktivdo nufuzu onlann maaş cədvə-lindoki yeri (sırası) ilo avtomatik surotdo miioyyon olununnu? ogor biz homin pcdaqoji kollcktivdo psixoloji todqiqat apanb onu hönnot şkalasına görə səciyyələndirsək, məlum olacaqdır ki, qrupda adamlann mövqeyi muxtolif obyektiv vo subyektiv amillorlo şortlənir. Əmok haqqı insanin sosial mövqeyini sociyyələndirən on umu-mi zahiri olamotdir. Lakin, bununla belo, onun özünəməxsus sosial-psixoloji ohomiyyoti vardir. Əmək haqqı insanin peşə-ixtisas (tohsil) soviyyosi ilo miioyyon olunur vo tutduğu vəzifə ilo bilavasito bağlıdır. Bu baximdan mövqe anlayışı, birinci növbədə, şəxsiy-yotin hiiquq vo vəzifələri osasinda tohlil cdilmolidir. Sosialpsixoloji todqiqatlar gostorir ki, şəxsiyyətin solahiyyoti bilavasito onun hüquqları ilo miioyyon olunur. Lakin solahiyyot holo şoxsiyyətin qrupda hörmət vo nüfuzunu öz-özünə miioyyon etmir. Burada psixoloji baximdan on başlıca çətinlik ondan ibarotdir ki, çox zaman şoxsiyyot özünün huquq konsepsiyasını həddindon artıq şişirtdiyi halda öz üzorinə düşon vəzifələri diizgiin qiymətləndiro bilmir. Ilk baxışdan no qodor qəribə görünso do, şoxsiyyotin qrup iizvlorino psixoloji tosir dorocosi onun hiiquqlanndan daha çox öz vəzifələri-ni layiqincə yerinə yetinnosilə bağlıdır. Eyni bir qrupda eyni hüquqlu muxtolif şəxsiyyotlərin qrup uzvlorino tosir dorocosinin muxtolif olmasi kimo molum deyildir? Sosial psixologiyada bu cohoti şəxsiyyətin hönnət vo nüfuzu anla-yışı ilo ifado edirlor. Əgor solahiyyot şəxsiyyətin mövqcyini rəsmi səviyyədo xarakterizo edirsə, hörmət vo niifuz onun şəxsi qarşılıq-h miinasibotlor sistemindəki vəziyyətini əks etdirir. Hörmət vo niifuz psixoloji cohotdon şəxsiyyətin xidmotlərinin ətrafdakı adamlar torofindon tosdiq olunmasi, bəyonilməsi vo qobul edilmosi demokdir. Hörmət vo niifuz insanin şəxsi qarşılıqlı miinasibotlor sistemin-doki voziyyotini xarakterizo etmok üçün miihiim ohomiyyoto malikdir. Bununla yanaşı olaraq onlar şəxsiyyotin öz səlahiyyotini müvoffəqiyyətlə hoyata keçirməsinin zəmri psixoloji şərtləri kimi meydana çıxır. ftfiı Şəxsiyyotin hörmət vo nüfuzu onun əmək töhfolori ilo yanaşı hom də şox.i keyfıyyətləri, qrup üzvləri ilə münasibətlorinin xarakteri vo s. Лə miioyyon olunur. Hörmot vo nüfuzun formalaşma-sında cins-yaş amilləri (qoca, qadın vo s.) do miioyyon rol oynayır. 181 Hər bir adam bir песо sosial qrupun iizvii kimi foaliyyot gostorir. Mosolon, ailo şagird üçün bir qrupdur, sinif kollektivi ikinci, si-nifdoki dostları üçüncü, mohəllədəki yoldaşları dördüncü, bağ evindəki yoldaşlan beşinci qrupdur və s. İnsan 9-10, hotta daha çox sosial qrupun iizvii ola bilor. Ünsiyyət dairəsi genişlondikco, insanin miinasibotlor şəbəkəsi do mürəkkəbloşir. Lakin bir cohot aydındır: insanin biitiin qruplarda mövqcyi adətən eyni olmur. Hotta bir qrupda qeydsiz-şortsiz li-derə çevrilmiş hor hansi bir adam bozon başqa bir qrupda onun adi üzvlərindən biri kimi iştirak cdir vo oksino, bir qrupun adi iizvii başqa bir qrupda lidcr rolunda cms edir və s. İnkişaf səviyyəsinə, foaliyyot vo ünsiyyotin məzmununa görə bir-birindon forqlonon qruplarda: şəxsiyyətin statusunun muxtolif olmasi tamamilo qanu-nauyğun haldır. Lakin bununla belo iimumi cohot kimi qcyd etmok lazimdir ki, şəxsiyyətin bir qmpdaki mövqeyi onun digor qrupdaki mövqeyinin formalaşmasına bu vo ya digor dorocodo tosir gostorir. Mosolon, işlədiyi kollcktivdo adamın mövqeyinin yüksək olmasi onun ailədəki mövqeyinə miihiim tosir gostorir. Adama öz ailosin-do - hoyat yoldaşı, usaqlan vo b. böyük hönnətlo yanaşdıqda, bu, qonşuların ona miinasibətinə miihiim tosir gostorir vo s. Bos, sosial qrupda insanlarm bir-biri ilo qarşılıqlı olaqo vo ra-bitolori no ilo şərtlənir? Bu prosesdo qrup üzvlərinin mövqeyi nə kimi ohomiyyoto malikdir? insanlarm sosial qrupda qarşılıqlı miinasibotlori öz-özlüyiində onlann mövqcyi ilo şərtlonə bilormi? Birgo foaliyyot vo iinsiyyot prosesindo insanlarm bir-birilo qar-şılıqlı olaqo vo rabitolori s o s i a l n o r m a l a r vasitosilo tonzim olunur. insanlar sosial qrupdaki mövqelərindən asılı olma-yaraq sosial normalara omol edirlor. Sosial normalar dedikdo tarixon omolo gəlmiş vo miioyyon olunmuş davranış vo foaliyyot qaydalan nozordo tutulur. Norma latin sözü olub qayda, niimuno demokdir. Siyasi, omok, hiiquq, modoni, etik (oxlaq) vo s. normalar buna misal ola bilor. Insanlar sosial nonnalan monsub olduğu qrup vasitosilo mo-nimsoyirlor. Hor bir qrupda mövcud olan normalar da sosial norma-lardir. Qrup nonnalan comiyyotin sosial nonnalanm özünəməxsus şəkildə oks etdirir. Sosial normalann funksiyalan muxtolifdir. Psixoloji baximdan onlann ikisi xususilo miihiimdur. Sosial normalar, yuxanda qcyd cdildiyi kimi, birinci növbədə, 182 insanlarm münasibətlərini tonzim edir. Hor bir qrupda böyüklə ki-çik, qadınla kişi, müollimlə şagird, direktorla sex rəisi və başqaları •rasındakı miinasibotlor sosial normalar vasitosilo tonzim olunur. Sosial normalann tənzimetmə funksiyasi dedikdo bu cohoti nozoro nhrlar. Onlann osas funksiyalarmdan biri iso qiymotlondirmo lunksiyasıdır, yoni insanlar sosial normalar vasitosilo noinki başqa ıdamların, hom do özlorinin davranış vo rəftarını qiymotlondirir, muxtolif yollarla özlərinin qarşılıqlı münasibətlorini tonzim edirlor. Bu yollara sosial nozarot sistcmi deyirlor. Adamlar sosial normalara ya muxtolif soviyyolordo omol cdir, ya da onu bu vo ya digor dorocodo pozurlar. Şokil 28-do bu cohot öz oksini tapmışdır. Əgər hor hansi bir adam sosial normalara artıqlaması ilo omol cdirso onun horokotlori muxtolif formalarda roğbotlondirilir. Əgər hor hansi bir adam bu vo ya digor sosial normam pozursa, ətrafda-kı adamlar dorhal ona muxtolif formalarda reaksiya göstərirlər: to-occiiblonir, hiddotlonir, ctiraz cdir, bu moqsodlo muxtolif sanksiya-lardan, cozalandirma todbirlorindon istifado edirlor. Sosial nozarot sistemi iki soviyyodo - rosmi (formal) vo qeyri-rosmi (qcyriformal) vasitolorlo hoyata keçirilir. Miiossisonin mii-diriyyoti, həmkarlar toşkilatları, nozarot qruplan vo s.-nin miihiim funksiyalarmdan biri rosmi qaydalara miivafiq olaraq hoyata keci-rilon sosial nozarotdon ibarotdir. O, mahiyyot etibarilo hor bir işçi-nin foaliyyotinin mohz ictimai monasimn aydınlaşdırılmasından, comiyyotin monafcyi baximmdan qiymotləndirilməsindən başlayır vo muxtolif formalarda totbiq olunur. Əmok vo ya tohsil miiossisosindo sosial nozarot, hor şcydən ovvol, torbiyocdici ohomiyyoto malikdir. Miiossisonin miidiriyyoti vo s. həmişə bu cohoto diqqot yctirir vo muxtolif yollarla şəxsiyyə-tin hiiquqi düşüncəsinə, oxlaqi şüuruna vo s. tosir gostorir. Homin proses somoroli olduqda, əwolcə şəxsiyyotin hiiquq qaydalan С ----------- N ----------- ► R Cozalandirma Rogbotlondirmo Şəkil 28. Sosial nomıalar; cozalandirma vo rogbotlondirmo. N - norma, С - cozalandirma, R - rogbotlondirmo. 183 (өтəк qanunçuluğu) əsasında tənzim olunan fəallığı todricən monovi meyarlarla tənzim edilmoyə başlayır. Qcyri-rəsmi səviyyədə həyata kcçirilon sosial nozarot sisteminin ohomiyyoti böyükdür. Qrupun ictimai rəyi, iş yoldaşlarının qonşulann mülahizəsi vo s. sosial nozarotin tosirli vasitoloridir. Hor bir sosial situasiyada adamlann davranış və rəftannırj iimumi xarakteri sosial normalarla miioyyon olunur. insanlar bi normalan, песо deyərlər, ana südü ilo monimsoyirlor. Ailodo v* moktobdo ictimai təcrübənin öyrənilməsinin miihiim yollanndar biri sosial normalann monimsonilmosi ilo bağlıdır. Adamlar, bir to rofdon, miioyyon bir sosial situasiyada sosial normalara miivafic surotdo horokot etmoyo çahşır. Mosolon, tolobo trolleybusda hoi hansi bir qoca qan vo ya əlil görəndə dərhal ayağa durur, ycrini ona\ verir. Digor torofdon, onlar hor hansi başqa adamın da homin situasiyada belo horokot edəcəyini gözloyirlər. Mosolon, trolleybusda qabaq corgolordon birindo gone bir oğlan otunnuşdur. Trolleybusa qoca bir qadin daxil olur. Bu zaman hamı gözləyir ki, gone oğlan dumb yerini ona vcrocok. Psixologiyada buna s o s i a l g ö z - 1 о m о 1 ə г deyilir. Hor bir adam adəton başqa adamlann ondan no gözlədiyini bilir, bu cohoti öz davranış vo rəftannda, istər-istə-moz, nozoro alir. Eyni bir sosial situasiyada muxtolif adamlar iştirak edirlor. Go-rəsən, biz homin adamlann hamisimn eyni bir sosial situasiyada eyni torzdo horokot edocoyini gözleyirikmi? Fikrimizi yuxandaki misal osasinda aydmlaşdıraq. Tutaq ki, trollcybusu gone bir oğlan sü-rür. Başqa bir qoca qadın növboti dayanacaqda trolleybusa mindi. Trolleybusda otunnaq üçün boş yer yoxdur. Biitiin ycrlordo qoca qadınlar oyloşmişlər. Tokrar edirik: tokco cavan adam trolleybus sürondir. Görəson bu şəraitdo başqa adamlar ondan öz yerini qoca qadina vermosini gözləyirlərmi? Cavab aydındır: olbotto, yox. Bos, onda no üçün yuxandaki misalda hami trolleybusda oturmuş gone oğlandan dumb ycrini qoca qadina vermosini gözləyirdilər? Mosolonin mahiyyoti sadodir: eyni bir sosial situasiyada adamlar miixtolif rollar ifa edirlor. Tanış olduğumuz situasiyalarda gone oğlanlar-dan birincisi sornişin, ikincisi iso trolleybus sürücüsü rolunda çıxış cdir. Adamlar bundan asılı olaraq onlara eyni sosial situasiyada eyni meyarlarla yanaşmırlar: hor hansi bir adamin hansi rol (bizim mi-sahmizda sərnişin vo sürücü) ifado ctmosini nozoro ahr vo onun miivafiq sosial situasiyada rolun tələblərino uyğun olaraq horokot 184 ■əcoyini gözləyirlər. Bu о demokdir ki, insanlarm qarşılıqlı tosiri jKt'scsindo sosial gözləməlor rol gözloməlori kimi özünü gostorir. lorn in mosoloni izah ctmok üçün biz rol davranışının qanunauy-fuuluqlan ilo tanış olmalıyıq. 2. Rol davranışının qanunauyğunluqları V. Şekspirin «Bu sizin песо do xoşunuza gələcəkdir» dramın-da «bütün dünya» «tcatra» bonzodilir. Onun sözlori ilo desok, «bu lcatrda kişilərin vo qadınların hamısı aktyordun>, «onlardan hor biri miixtolif rollar oynayirlar». Doğrudan da adamlar hoyatda muxtolif rollar ifado edirlor: eyni bir adam moktobdo miiollim, cvdo ana, poliklinikada xosto, av-lobusda semişin rolunda vo s. çıxış edirlor. Rollann diapazonu vo miqdan insanin daxil olduğu münasibət •ahelərinin - sosial qruplann vo foaliyyot növlorinin diapazonu vo miqdan ilo miioyyon olunur. Əgor bir adam 5 qrupun, digori 7 qrupun üzvüdürsə, onlardan birincisi miivafiq miinasibotlor sahosindo 5 rolda, ikincisi iso 7 rolda çıxış edir. Bos, bu rollann mahiyyoti no-don ibarotdir? Comiyyotdo insanin rol davranışı no ilo miioyyon olunur? insamn rol davranışının osas qanunauyğunluqlannı no ilo izah etmok olar? Xarici ölkəlordə rol nozoriyyosi tərəfdarları (C. Mid, C. Moreno vo b.) Şekspirin bu sözlorini dönə-döno iqtibas gotirirlor. Onlar bu zaman tcatr aktyorlan ilo comiyyot iizvlori arasinda muxtolif ox-şar cohotloro diqqoti colb edirlor: aktyorlar miioyyon rol ifado cdir, comiyyot iizvlori miioyyon mövqc tuturlar; aktyorlar pyesin motni-no osaslanirlar, comiyyot iizvlori miivafiq normalan gözloməlidir-lor; bir aktyor başqa aktyorun oyununa reaksiya göstorməlidir, comiyyot iizvlori iso bir-birlorino reaksiyalanni qarşılıqh surotdo nozoro almahdir... İlk baxışda bu bonzotmolor bolko do tobii görünmür, bununla belo onlar Şekspirin sözlərinin monasmı doqiq ifado edirlor. Xarici ölkələrdə rol nozoriyyosi torofdarlan bu baximdan çoxlu faktlar toplamışlar, lakin onlar özözlüyündə maraqh olan bu faktlan comiyyot haqqinda yanlış tosovvürlər osasinda izah edirlor. Homin psixologiya iiciin sociyyevi olan iimumi metodoloji sohv onun rol nozoriyyosindo do aydin nozoro carpir. insamn rol davranışına ve185 rilən tələblər mahiyyət ctibarilə obyektiv sosial-tarixi şoraitlo m əyyən olunur. Bozi rol nozoriyyosi nümayəndələri mohz bu coh ti inkar edir. Mosolon, rol nozoriyyosinin osas nümayəndəlorindən biri olan C. Morenonun fikrinco, sosial təşkilat insanlarm davranışını moh-dudlaşdıran vo ona istiqamot veron rollar şəbəkəsindən ibarotdir. Terminloro diqqot yetirok: Moreno comiyyot termini ovozino «soJ sial təşkilat» terminindon istifado edir. Burjua sosioloqları çox vaxt bu moqsodlo «sosial institut» terminindon istifado edirlor. iki cohoti do qeyd edok. Rol nozoriyyosino goro: a) sosial toşkilat rollar şə-bəkəsindən ibarotdir; b) insanlarm davranışı miivafiq rollarla miioyyon olunur. Rollar insanlarm davranışmı bir torofdon məhdud-laşdırır, digor torofdon, ona istiqamot verir. Bos, bu zaman insanlarm bir-birino qarşılıqlı tosiri no ilo şortlənir? Rollar nozoriyyosinin banisi C. Mid suala belo cavab verir: qarşılıqlı təsirin toşkili ağıl-dan asıhdır. Əgər ağıl rollan qobul ctmok vo toxəyyüldə foaliyyotin altcmativ variantlanm oynamaq qabiliyyotino malik olmasaydi, fərdləröz foaliyyotini uzlaşdıra bilmozdilor. Molumdur ki, insanlarm qarşılıqh miinasibotindo osas, müəyyəncdici cohot ictimai-iqti-sadi miinasibotlordir. insanlar arasinda biitiin digor miinasibotlor mohz onlann osasinda formalaşır. ictimai hoyatda istehsal prosesindo insanlar arasinda obyektiv surotdo yaranan real rabito vo miinasibotlor onlann subyektiv mii-nasibotlorindo oks olunur. Mohz buna göro do şəxsiyyətin sosial qarşılıqlı tosirini tokcə onun rollanni fonnal olamotloro goro tosvir ctməklə mohdudlasdir-maq olmaz. Şəxsiyyətin rol davranışını, hor hansi bir konkret situasiyada onun omollorini yalniz ictimai miinasibotlor sisteminin tohlili osasinda başa düşmək olar. К. Marks göstərirdi ki, insanlar özlərinin ümıımdünya tarixi dramının hom aktyorlan, hom do miiollifloridirlor. Rol şoxsiyyotin bütövlükdə comiyyot, özünoməxsus ictimai təşkilat vo ya konkret qrup torofindon miioyyon olunmuş hiiquq vo vozifolorini oks etdi-rir. Rolun hiiquq vo vozifolori psixoloji baximdan onun hom do başlıca cəhətini təşkil edir. İstər insanin özünun öz roluna, istorsə də başqa adamlann onun roluna münasiboti mohz bununla bağlıdır. Məsələyə bu nöqteyi-nəzərdon yanaşdıqda rol davramşında aşağı186 dakıları ayırd etmok olar: a) rol gözləmələri və b) rol konsepsiyası (mövqeyi). Rol gözləmoləri sosial gözləmələrin xiisusi halıdır. Özünün bu HÜsusiyyətinə görə rol gözləmələri nisboton konkret xarakter daşı-yır və miioyyon bir rol davranışının nonnalannı ifado edir. Rol gözləmələri ikitərəfii prosesdir: hor hansi bir adam, bir torofdon, başqa adamlardan onlann öz rollanna uyğun davranış tərzi gözləyir; miivafiq situasiyada qadının özünü, tutaq ki, ana kimi, ki-Jinin ata kimi aparacağını gözləyir. Əgər ana və ya ata özlərini ət-rafdakı adamlann gözlədiyi kimi aparmırsa, onlann arasinda müx-lelif formalarda konfliktlər yaranir. Atalar bu monada da «uman ycrdən küsərlən> demişlər. Belo konfliktləro г о 1 1 a r a r a s ı lonfliktler deyirlər. Digor torofdon, hor bir adam başqa adamlann hndan (daha doğrusu, onun rolundan) nə gözlədiyini bilir və özünü miivafiq rol gözlomolərinə uyğun olaraq aparır. Bu nöqtcyi-nəzər-don rol gözləmələri sosial qrupda qarşılıqlı tosir vo miinasibotlor sistcmini özünoməxsus şəkildə tonzim edir. Rol konsepsiyası rol gözlomolori ilo bilavasito əlaqədardır: rol konsepsiyası rol gözləməlorinin mənimsonilmosi osasinda əmələ golir. Laİcin rol gözləmosi anlayışına nisboton rol konsepsiyası an-layışı daha geniş anlayışdır. Rol konsepsiyası rol gözləmələrindən başqa şəxsiyyotin öz roluna və özünün sosial qrupdaki ycrinə mii-nasibətini ifado edir. Bu cohot öz oksini rolun ifasında tapir. Rolun ifası miioyyon bilik, bacarıq və vərdişlər tolob edir. İn-lanın noinki intellektual soviyyosindən, emosional mədəniyyotin-don, iradi keyfıyyotlorindon vo s.-dən, hom do anatomik xüsusiy-Horindon asılı olaraq hor bir rolun ifasında fordi çalarlar omolo golir. Lakin bütiin hallarda rol davranışı insanin öz rolunu песо ba-fa düşməsi, öz roluna vo sosial qrupdaki yerino münasiboti ilo bağ-lıdır. Bu cohoti nozoro almadan rol davranışını psixoloji cohotdon diizgiin tohlil ctmok olmaz. 3. Sosial yönümlor Yönolişlik miiasir psixologiyada geniş istifado olunan osas an-layışlardan biridir: o, rus dilindo «ustanovka» ingilis dilindo iso attitude kimi ifado olunur. Yönolişlik nodir? Golin ovvolco bir ekspcrimcntlə tanış olaq. Tutaq ki, hor birindo 25 nofor (12 kişi, 13 qadın) olan iki qrupla 187 eksperiment uparırıq. Bunun üçün eyni bir adam in, məsələn, A.-fotoşəklini çoxaldırıq, qrupdaki kişi və qadınların hər birinə on bir ədəd veririk. Birinci qrupda eksperimentator tapşırığı aşağıdakı kimi i edir: - sizə məşhıır bir cərrahm şokli vcrilmişdir. O, dünən bcş ğm anasını ölümdən qurtannışdır. Onun portretini tosvir edin. İkinci qrupda isə cksperimentator təlimatı dəyişir. O, tapş aşağıdakı kimi aydmlaşdırır: - sizə müxtəlıt' cinayətlor törət amansız bir caninin şəkli verilmişdir. O, dünon beş uşağın an vəhşicəsinə həlak etmişdir. Onun portrctini təsvir edin. Birinci qrupda adamlar A.-nı cərrah kimi, ikinci qrupda isə ni kimi qavrayırlar. Buna miivafiq olaraq onlar A.-mn fotoşokill do eyni cür oks olunmuş zahiri görkomino, baxışlarına vo s. nr" tolif monalar verirlor. Mosolon, birinci qrupda kişi vo qadinlar qc edir ki, A.-nın gözlərindən şofqot tökülür. ikinci qrupda iso kişi qadinlar göstorirlər ki, A-nın gözlərindən cin yağır. Diqqot edin: eyni bir fotoşokil iki qrupda miixtolif cur qavra lir. Bunu no ilo izah etmok olar? Bu suala cavab vermok iiciin eksperimentin quruluşuna diqqot yetirmok lazimdir. Eksperiment hor iki qrupda toxminon eyni plan osasinda aparılmışdır, lakin qrupları müqayisoli şəkildo nəzərdon kcçirsək, onlann arasinda bir miihiim forq goro bilorik: birinci vo ikinci qrupda eksperimcntlor muxtolif tolimat osasinda aparılmışdır. Eksperimentin noticəsı də bilavasito bu cəhotlə bağlı olmuşdur. Son demo, ekspcrimcntator tolimat vasitosilo birinci qrupdaki adamları A.-nı moşhur corrah, ikinci qmpda iso amansiz cani kimi qavramağa yönəltmişdir, yoni yönəlişlik yaratmışdır: onlar A.-nı mohz belo do qavramışlar. Tanış olduğumuz eksperimcntdə yönolişliyin osas xüsusiyyoti öz oksini tapmışdır: insanda öz həyat təcriibəsi (vo ya eksperiment) prosesindo cisim vo hadisəlorə yanaşma torzi vo ya meyli əmolə golir. О, homin cisim vo hadisolori do mohz bu baximda qavrama-ğa, onlara bu baximda reaksiya göstərməyə, öz foaliyyotini bu baximda qurmağa başlayır. Elmdo yönəlişlik anlayışı ilk dofə 1862-ci ildo Herbert Spenser torofindon işlənilmişdir. XIX osrin sonları - XX osrin ovvollorin-do muxtolif psixi proseslori vo s. tosvir etmok iiciin muxtolif psixo-loqlar (L. Lanke, Q. Miiller, T. Şuman, N. Ax, Y. Tomas, F. Zna-netsi vo b.) homin anlayışdan muxtolif monalarda istifado etmişlər. Yönəlişlik haqqinda iimumi nozoriyyoni iso XX osrdo 20-ci illorin 188 Bftu - 30-cu illorin ovvəllərində görkəmli gürcü psixoloqu aka-Biuik. D. N. Uznadze yaratmışdır. Qorb psixologiyasi psixi hadisolori «vasitəsizlik postulatina» ■ostulatum latin sözü olub, siibutsuz qobul edilon miiddoa demok-Br) osason izah edirdi. Bihcviorizmin yuxanda tamş olduğumuz ■Usturunu (S - R) xatırlayın. Bu coroyana goro, stimulla (S) rcaksi-k(K) bir-birilo bilavasito əlaqədardır, yoni fordin reaksiyalan no-■вө etibarilo guya. ancaq ona tosir göstorən stimulla miioyyon oluD. N. Uznadze özüniin ilk nozori-metodoloji osorlorindo (1923 925) psixologiya elmində hökm siiron mexaniki fikirlon tonqid , ononovi empirik psixologiyadan. bihevionzmdon vo s. forqli q yeni konkret psixologiya yaratmaq vozifosini iroli sürürdü. un iiciin psixika vo davranışın hor hansi bir tozahurünün osasi-loşkii edon başlıca şoxsiyyot amilini tapmaq zoruri idi. D. İ. Uz-badze 20- ci illorin sonunda bu məqsodlə yönolişlik anlayışından is-■ade etmoyo başladı, on başlıcası iso homin fenomeni öyronmək Içurı xususi Usui kəşf etdi. O, ovvolco, mosolon, psixologiyada ■Şcrpantc illüziyası» adi ilo molum olan illuziyadan istifado etdi. Homin illiiziyamn mahiyyoti aşağıdakından ibarotdir: muxtolif co-Blli, lakin müxtolif ölçülü iki cisimdon kiçik olanı ağır görünür. D. N. Uznadze bu model osasinda yönəlişliyi tosbit etmok iiciin ma-laqli iisul toklif etdi: cksperimcntator tocrübodə iştirak edon adamlara tutaq ki, A.-ya, S.-yo vo ya N.-ya iki miixtolif böyüklükdo olan far verir, onlan miiqayiso edib hansinin böyük olduğunu müəyyən-fcşdirməyi xahiş edir. Təcrübo 5 dofo eynilə təkrar olunur. Bundan Monra cksperimentator A.-ya vo yaxud N.-ya eyni böyüklükdo olan ıkı şar verir vo onlan miiqayiso etmoyi xahiş edir. Molum olur ki, lacriibodo iştirak cdonlorin. demok olar. hamısı eyni böyüklükdo olan şarlan muxtolif böyiiklükdo olan şarlar kimi qavrayirlar. Bu onunla olaqodardir ki, tocriibonin birinci morholosindo adamlar farları qeyri-bərabor şarlar kimi qavrayirlar vo onlarda buna miiva-■q yönəlişlik omolo golir: belo yönəlişliyə tosbit olunmuş yönəliş-llk deyilir. Tocriibonin ikinci morholosindo toklif olunan borabor farlan onlar əwolcə yaranmış yönəlışlik baxımında qeyri-bərabər pırlar kımi qiymətləndirirlor. Bu üsul yönolişliyin xiisusiyyotlorini öyronmək üçün klassik uhul hesab olunur. D. N. Uznadze vo onun əmokdaşları sonralar ta-tış oiduğumuz eksperimental model osasinda yönəlişliyi öyrənmok 189 üçün muxtolif metodikalar işləmiş, muxtolif sahəlordə (gö eşitmə və s.) yönəlişliyin tosirini bütün aydınlığı ilə göstərən d eksperimental faktlar miioyyon etmişlər. Dünya psixoloji odəbi yatında bu faktlar yüksok qiymətləndirilmiş, məşhur İsveç psixo' qu Jan Piajc onları «Uznadze clTekti» adlandırmışdır. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, D. N. Uznadze özünün əs_ cksperimental tədqiqatlarınm noticolorini ümumiləşdirərək, yöı lişlik haqqinda orijinal ümumpsixoloji nəzəriyyə yaratdı. Bu nə: riyyənin nüvəsini belo bir müddəa təşkil edir ki, şüurun mozmunu vo ya hor hansı bir davranış aktı yönəlişliklə şortlənir. Yönəlişlik yarandıqdan sonra insamn mental (idrak) vo horoki fəallığımn iimumi istiqamotini vo onlann reallaşmasının konkret xiisusiyyotlorini miioyyon edir. Bu onun sayosindo miimkiin olur ki, yönoliş-lik özünoməxsus psixi rcalhq kimi fəallığı məqsodyönlü surotdo hoyata keçirmok üçün zoruri olan daxili vo xarici şərtləri özündo birləşdirir. Beləliklə do D. İ. Uznadze iki tərkibli - stimul-reaksiya (S - R) - davranış modelinii oksino olaraq aşağıdakı üç tərkibli davranış modelini irəli sürdü: stimul - yönəlişlik (ford) - reaksiya (S - О -R). Mosolonin belo qoyuluşunun noinki nozori, hom do metodoloji ohomiyyoti var idi. Davranışın üçtorkibli tohlili sxemi ononovi psixologiyada, о cümlədon biheviorizmdə hökm sürən mexanizmi aradan qaldınnağa imkan verirdi. Homin sxemə görə fordin reaksi-yası təkcə ona təsir göstərən stimulla deyil, hom do xarici alomm tosirilo onda formalaşmış yönəlişlik hah ilo şərtlənir. Yönəlişlik insanin bütöv psixi haloti kimi mühitlə davranış, miihitlo şüurun ola-qosini sortlondirir. Yönəlişlik hah песо omolo golir? Yönolişlik nəzəriyyəsino goro fordin psixi fəallığmın iimumi sxemi aşağıdakı kimidir. Gerçok-lik insana bütöv sistem kimi tosir gostorir, о da homin təsirlərə bu töv sistem kimi cavab verir. Fordin tolobatlanmn hamisi eyni vaxtda vo eyni şəkildə tozahiir etmir. Bir situasiyada onun tutaq ki, A.-ya, başqa momcntdo iso S.-yə tolobati tomin olunur. Yönəlişlik do elo bu zomindo - fordin miioyyon bir tolobatinin miivafiq situa-siya ilo uzlaşması (birləşməsi) zəminində omolo golir. Akademik D. N. Uznadze yönəlişliyi «subyektin bütöv dinamik voziyyoti», «тиоууөп aktivliyə hazırlıq hah» kimi xarakterizo edərək gostorir-di ki, o, «iki amillo: subyektin tolobati vo miivafiq obyektiv situa 190 Tolobatlar Yönəlişlik Davranış Situasiya Şekil 29. Yönolişliyin əmələ gəlmusi prosesi. ya ilə şərtlonin>. Bu qanunauyğunluğu sxcmatik surotdo aşağıda-I kimi tosvir ctmok olar. Şəkil 29-da yönəlişlik haqqındakı nozoriyyonin osas mozmunu ado edilmişdir. Bu о demokdir ki, yönolişlik halında situasiya prçoklik) fordin tolobatlan baxımından oks olunur. Yönəlişlik ичһп foallığının əsasını təşkil edir. Buna göro do miivafiq şərait-э fordin davranışı məqsədyönlü xarakter daşıyır. Yönəlişliyin müxtolif növləri vardir. Onlardan biri sosial yono-slik adlamr. Golin, ovvolco, «sosial» ifadosino diqqot yetirok. Bu-ıda söhbət insanlarda sosial gerçəklik hadisolori ilo miinasibot sa-osindo omolo gəlon yönəlişlik haqqinda gedir. Bu о demokdir ki, yönolişliyin yuxarıda nəzordən keçirdiyimiz sas xiisusiyyotlorinin hamisi sosial yönolişlik üçün do səciyyəvi-ir, lakin sonuncu sosial hadisələrlə bağlı olduğu üçun daha miirok-ub xarakter daşıyır vo özünün miioyyon xiisusiyyotlori ilo yono-sliyin digor növlərindon forqlonir. Bizə artiq molumdur ki, insan şəxsiyyot kimi muxtolif sosial uinasibotloro daxil olur: o, ailonin, dostlar qrupunun, miioyyon bir Ikonin, qrupun vo digor toşkilatların üzvüdür. О, ifado etdiyi rol-ir vasitosilo sosial qrupun sorvotlorini monimsoyir, voton, mono-I /onginlik, pul, xoşbəxtlik, yaradıcılıq vo s. haqqinda tosovviir vo nlayislara yiyolonir. Bu prosesdo insanda muxtolif sosial yönəliş-ır omolo golir vo onun fəallığının istiqamotini miioyyon etmoyo eşlayır. Sosial yönəlişliyin mahiyyətini aydınlaşdırmaq üçün psixoloq-ır «Lapyer paradoksuna» miiraciot edirlor. 191 1934-cu ildo amerikan psixoloqu Lapycr aşağıda tosvir olunai moşhur cksperimenti aparmışdır. Lapyer bilirdi ki, Amcrikada meh manxana sahibləri çinli qonaqlan xoşlamır vo onlara öz otellorin yer vcrrnok istomirlor. Bu neqativ xarakterli sosial yönəlişlik surotdo özünü песо gostorir? Lapyer homin suah aydmlaşdı üçün iki çinli tələbo ilo səyahotə çıxdı. Onlar ABŞ-ın muxtolif lannda 252 otelə getdilər. Yalniz bir oteldo qonaqlara yer verm 1өг. 251 oteldo iso onlan xidmət standartlanna müvafıq surə normal qobul etdilor. Lapycrlə çinli təlobələr arasinda fərq qoy dılar vo onlara cyni şokildə xidmot göstərdilər. Soyahətdən iki il sonra Lapyer 251 otelin hər birinə moktub müraciət etdi. O, məktubda otel sahiblərino belo bir suala caır verməyi xahiş edirdi: ogor bir do homin iki çinli təlobənin müşa əti ilo otelo təşrif buyıırsa, onlan yeno də əvvəlki kimi qonaqp vərliklə qarşılayarlannı? 251 otclin ancaq 128-don cavab alın Onlardan yalniz birində razılıq bildirilirdi. Otel sahiblorindon 52° i rodd cavabı, loxminon 47%-i iso qeyri-müəyyon cavab vermi lər. Moktublara ahnmış cavablarda mehmanxana sahiblərinin çi lori xoşlamaması aydın şokildo özünü göstərirdi. Halbuki soya zamanı onlar özlərini başqa cür aparmış, Lapycri vo çinli toləbəl ri normal şəkildə qobul ctmişdilor. Lapyer bu faktlan şorh edorə belo nəticəyə goldi ki, çinlilərlo münasibət sahosindo mchmanx" na sahiblərindo yaranmış sosial yönolişliklə onlann real davranı arasinda uyğunsuzluq vardir. Sosial psixologiyada «Lapycr parodoksu» adlanan bu notice muxtolif müəlliflor torofindon miixtolif istiqamotlordo tohlil ol muşdur. Onlardan bin ilo tanış olaq. Miioyyon cdilmişdi ki, sosial yönəlişlik (attitude) iic torkib quruluşa malikdir. Bunu sxcmatik olaraq belo ifado ctmok olar kil 30). Koqnitiv cohot obyckt haqqinda biliklordon, qiymotvcri hökm vo mülahizələrdən ibarotdir. Affektiv cohot insanin miivafi obyekt vo ya hadiso ilo bağlı hisslor sistemini ohato cdir. Sosial y" nolişliyin davranış tərofı iso insanin obyektlo real (monfi vo ya miisbot) omollori kimi özünü gostorir. «Lapyer paradoksudan» biz on yaxşı halda sosial yönolişliyiıl iki komponentini müşahidə edirik (şəkil 31). Bozi psixoloqlar «Lapyer paradoksu»nu bu baximdan tohlil 192 Davranış (konativ) Şəkil 30 . Sosial yönəlişliyin üç torkibli quruluşu. Koqnitiv Şokil 31. «Lapycr paradoksunun» sxcmatik tosviri. edərək belo noticəyə gəlmişlər ki, muxtolif situasiyalarda koqnitiv vo ya affektiv cohot daha aydin tozahiir edo bilor, bundan asih olaraq miixtolif situasiyalarda noticodo muxtolif olmalıdır. Bu miilahizolor no qodor maraqh olsa da, onlar «Lapyer para-doksu»nun mahiyyotini izah etmir. Qarşıya sual çıxırdı: sosial yo-nolişlik hansi şəraitdo real davranışda ifado «olunur, hansi şoraitdə iso ifado olunmur? «Lapyer paradoksu»na biz hoyatda muxtolif formalarda tcz-tez rast gəlirik. Çox vaxt adamlarda bu vo ya digor fonnada sosial yo-nolişlik omolo golir. Lakin o, homin yönəlişliyo miivafiq surotdo horokot etmir. Bos, bunu no ilo izah etmok olar? Sosial yönəlişlik hansi formada tozahiir cdirso etsin, bu vo ya digor dorocodo insan-la bağlıdır. Biz, hotta hor hansi bir adami «pis adam» kimi qavradıqda, çox vaxt onunla «pis adam» kimi roftar etmirik. Gözümiiz gözünə sataşanda nodo iso tərəddüd edirik, nədo isə güzoştə gedi-rik, nəyi isə üzünə vurmuruq; əbəs ycro demirlər ki, «üz üzdon uta-паг», «üz otdəndir», «istoyənin bir üzü qara, vennoyonin hor iki üzü qara», «qapıya gələni qovmazlar» və s. Əgər belodirso, onda insanin real davranışı hansı şoraitdo mohz sosial yönəlişliyo miivafiq surotdo qurulur? «Lapyer parodoksu» bu suala cavab vermir. Nəzordən kcçirdi-yimiz atalar sözlorindo do homin fakt ancaq iimumi şokildo qeyd olunur. Halbuki insanlarm sosial davranışını psixoloji cohotdon diizgiin izah etmok üçün homin suah aydınlaşdırmaq lazimdir. Yönəlişliyin prinsipial sxemi artıq bizə məlumdur (bax: şəkil 29). Sosial yönəlişliyin mahiyyətini onun əsasında ümumi şəkilde aşağıdakı kimi təsvir etmək olar (şəkil 32). Akademik D. N.Uznadzenin sözləri ilə desək, tələbat və həmin təlobata müvafiq situasiya yönolişliyin müəyyən istiqamətdə tozahiir etməsi üçün zəruri şərtdir. Əgər situasiya vo tolobatlar insana birlikdo tosir etmirsə, yönəlişlik əmələ gəlmir və golə do bilmoz. Bu cohot sosial yönəlişlikdə do biitiin aydınlığı ilo özünü gostorir. Sosial yönəlişlik do xarici vo daxili amillorin, sosial tolobat vo miivafiq sosial situasiyamn birgo tosiri zominindo omolo golir. Sosial situasiya miirokkəb anlayışdır. Onu tokco iki vo ya daha çox adamın qarşılıqlı olaqosi kimi başa düşmək olmaz. Adamlann ifa etdiklori rollardan, onlann miinasibotlorindon, sosial normalar, gözlomolor vo qadağanlardan asılı olaraq sosial situasiya yeni xü-susiyyotlor kosb edir. Psixoloji todqiqatlar gostorir ki, sosial yönə-lişliyin davranışda tozahiir etmosi sosial situasiyamn mohz bu xaAffektiv (emosional) Koqnitiv Affektiv rakteristikalan ilo bilavasito bağlıdır. Mosolon, miioyyon edilmiş-dir ki, insanin rolu ilo münasibətlorinin bir-birino uyğun golmosi sosial yönəlişliyin davranışda təzahüretməsini şortləndirən amil-lərdən biri vo bolko do ən başlıcası kimi nozərdon keçirilə bilor. Bu baximdan M. L. Qomelaurinin eksperimental todqiqatlarından biri ilə tanış olaq. Eksperimentdə 20 prokuror, 20 vəkil iştirak etmişdir. Onlan hüquq pozğunluğuna aid muxtolif hadisələrlə (alverçilik, qatilin gizlədilməsi, avtomat telefonun sındırılması, adamöldürmo, oğur-luq, qoruq yerində ovçuluq və s.) tanış etmişlər. İstor prokurorlara, istorsə do vəkilloro alverçilik etmiş, qatili gizlətmiş vo ya avtomat Sosial davranış bosıal yönəliş Şəkil 32. Sosial yönolişin prinsipial sxcmi. 194 lelefonu smdırmış hor hansı bir adamın əməllərini 10 ball sistemi Ozro qiymətləndirmək toklif olunmuşdur. Hər şeydən ovvol, bir məsələyə diqqot edok. Eksperiment no Üçün prokuror və vəkillər üzərində aparılmışdır? Görəsən, bu, tə-ladüfon bclo alınmışdır? Şübhosiz ki, yox. Eksperimentin osas qa-yesi mohz həmin faktla bağlıdır. Mosolonin mahiyyoti ondan ibarotdir ki, prokuror vo vokil bir-birino oks olan rollardir: prokuror lövlət ittihamçısıdır, qanunu müdafıə edir, vokil iso mohkomo pro-eesində müttəhimin niimayondosidir, onu miidafio edir. Görəsən, onlar eyni hiiquq pozğunluqlannı песо qiymətlondirirlər? Eksperiment aşağıdakı kimi aparılmışdır: 1 - c i m ə r h ə - I о d о istor prokuror, istərsə do vəkillər miivafiq hiiquq pozğıın-luğu halına öz rol mövqeyinə osason qiymət verirlor. Miioyyon cdilmişdir ki, eyni bir hiiquq pozğunluğunu prokuror vo vokillor muxtolif şokildə qiymotlondirirlor. Prokurorlann verdiklori qiy-motlor 7,1 bala, vokillorin qiymotlori iso 4,14-o borabordir. 2 - c i m ə r h ə l ə d ə prokurorlara miivafiq hiiquq poz-ğunluğu halını vokil kimi, vokilloro iso prokuror kimi qiymotlon-dirmok toklif olunur. Aydin mosolodir ki, peso rolunu dəyişmək votindir. Eksperiment prosesindo do bu çətinliklor özünü göstərir-di: eksperimentdə iştirak edənlərin hamisi bilavasito prokuror vo vokil vəzifələrində işləyirdilor, Lakin eksperimentin başlıca qayə-si do mohz 2-ci mərhəlo ilo bağlı idi. 2-ci mərhələdə prokuror vo vokillorin rollan dəyişilir, eksperiment şəraitində prokuror vokilo, vokil iso prokurora cevrilir. Amma nozoro almaq lazimdir ki, eksperiment şəraiti xoyali xarakter daşıyır: bu zaman adamlann rolu dəyişilsə do, onlann cinayət pozğunluğu hahna münasibotlərinin mütləq monada dəyişildiyini güman ctmok, şübhosiz ki, sohv olar-di. Göründüyü kimi, eksperiment elo təşkil olunmuşdur ki, mohz onun 2-ci morholosindo, prokuror vo vokilloro öz rollarini dəyiş-mok toklif cdildikdə, rolla munasibotin bir-birilo uyuşub-uyuşma-ması (uyğun gəlib-gəlməməsi) faktı üzə çıxmalı idi. Eksperiment prosesindo bu cohot bütün aydınlığı ilo özünü göstərdi: prokurorlann 7, vokillorin iso 6 nofori miivafiq hiiquq pozğunluğu hallarını oks rol baxımında qiymotlondirmokdon imti-na etdi. Onlar bunu aşağıdakı kimi əsaslandırırlar: «Мəп özümü vokil kimi təsəvvür etmok istəmirom, hcç vaxt vokil işləməmişəm, mon hüquq pozğunluğu hallannı vokil kimi qiymotlondiro bilmoгəт». «Ргокигогип işi vəkilin işindon qat-qat çətin olsa da, mon vokil olmaq istomezdim, mon cinayəto vokil gözü ilə baxa bilmə-гəт». «Моп İ6 il prokuror olmuşam, müstər.tiq, hakim işlomişom, vokil do işloməli olmusam... Vokil işləyondo do özümü qolbən prukorur kimi hiss etmişem. Xüsusilə ilk vaxtlarda monim üçüıı çox çətin idi, iııdinin özimdə do canini müdafiə etmoyi əmolli-baş-'ı öyrono bılmomişom. Bu adamdan böyük səy tələb edir». BLI materiallan diizgiin tohlil ctmok üçün bir məsələni qcyd edek: ekspcrimcntdə iştirak edon adamlann hamısı müvafıq cinayot pozğunluğu hallarını istər prokuror, istərso do vokil rolunda qiy-ınotlondinnək iiçün kifayot qədor biliyo malikdirlər. Bos, onlann Ыг qismi no üçün rclunu doyişmokdən ımtina cdir? Mosolo onda-dir ki. hiiquq pozğuııluğu hah bilik osasinda deyil, hiiquq pozgun-luguna yaranır.ış münasibot (bizim misalımızda: prokuror vo vokil miinasiboti) osasinda qiymotlondiiilir. Ogor münasibət formalaşıb davamh münasibətə çcvrilirso, hotta xoyali situasiya belo rolu do-yismok, yeni rol qobul etmok üçün başlıca maneoyə çcvrilir: bu zaman bozi prokurorlar vokil rolunu. bozi vokillor iso prokuror rolu-nu qobul etməkdon imtina edirlor. Sosial rolla sosial miinasibotin uyuşması (bir-birino uyğun golmosi) sosial yönəlişin omolo golmo-si üçün osas sort loi don biridir. Eksperimentin nətıcoləri osasli surotdo gostorir ki, insanin sosial rolu ilo sosial miinasibotlori bir-bi-rilə uzlaşdıqda, sosial yönəlişliklor bilavasito davranışda ifado olunur: o, bu vo ya digor istiqamotdo foaliyyot gostorir. Ogor sosial rolla sosial münasibet bir-birınə uyuşmursa, sosial yönolişlik bu zaman ancaq koqnitiv vo ya affektiv soviyyodo Sosial tolobatlar ifado olunur (bax: şə-kil 31), insan bu vo ya digor sosial hadisoni miioyyon baximda qav-rayir, ona uyğun hisslor keçirir, lakin Lapycrin eksperimcntindo olduğu kimi, miivafiq sosial yönəlişo osason horokot etmir. Beloliklo, biz sosial yönolişliyin osas qanunauygunluqlanndan biriiii aydınlaşdırdıq. Golin, indi do, bu baximdan Lapyer paradok-sunu tohlil edok. B i r i n c i c o h o t . Lapycrin eksperimentlorindo meh-manxana sahiblorinin cinliloro miinasibotilo onlann rollan bir-birino uyuşmur ve uyuşa da bilmoz. Onlar çinli toloboloro monli mii-nasibot bosloyirlor. Lakin, bununla belo, biznes mehmanxana sa-hiblori üçün daha höyük ohomiyyoto malikdir. pul qazanmaq onlann hoyatmin monasını toşkil edir. Əgor oteldo çoxlu yer varsa ve biznes mehmanxana sahibi üçun birinci dorocoli ohomiyyoto ma196 lıkdırso, bu zaman aydin mosolodir ki, o, öz münasibətindorı asıh Oİmayaraq çinli toloboloro yer verocokdir. i k i n c i c o h o t . Lapyerin eksperimentlori öz-özlüyiindo Ho qodor maraqh olsa da, onda doqiq nozoro ahnmayan çoxlu ko-nusyot vardir. oslindo iso eksperiment miioyyon monada diizgiin planlaşdırılmamışdır. Əgər Lapyer eksperimenti asağıdakı kimi planlaşdırsa idi, onun noticosi do başqa cür olardi: tutaq ki. oteldo ancaq iki boş yer vardir. Otelo eyni vaxtda iki amerikali vo iki çinli tolobo golib yer almaq istoyir. Mehmanxana sahibi bu zaman песо horokot edordi? Aydin mosolodir ki, o, öziinün sosial yönəlişino miivafiq olaraq ye-ri amerikali toloboloro veror. çinli tolobolori iso rodd edordi. Bu onunla izah olunur ki, homin situasiyada mehmanxana sahibinin rolu onun sosial miinasibotlori ilo asanlıqla uyuşur. Ü ç ü n c ü c ə h ə t . Lapyerin eksperimentlori iki morho-lodə təşkil olunmuşdu. Lakin onlann noticolori bir-birino uyğun gelmir: birinci morholo 252 mehmanxana sahibindon 251 nofori çinli toloboloro yer vcrdiyi halda, ikinci morholodo 128 nofordon •ncaq 1 nofori suala miioyyon cavab vermişdi. Bunu no ilo izah etmok olar? Mosolo ondadir ki, eksperimentin birinci morholosindo çinli tələbolor otelo Lapyerlo, yoni amerikali ilo birlikdo gəlmişdi-lor. Göroson, bu faktin eksperimentin noticosi iiciin ohomiyyoti ol-muşdurmu? Atalar dcmişkon, iiz-iizdon utanar. Eksperimentin ikinci morholosindo çinli tələbəlor bilavasito iştirak etmir. Mehmanxana sahiblori suala toklikdo cavab verirlor. Bu situasiyada onlann boyiik oksoriyyoti eksperimentin birinci morholosindon forqli olaraq cinli toloboloro yer vermokdon imtina edirlor. Beloliklo. biz sosial yönəlişliyin bozi xiisusiyyotlori ilo tanış olduq. Onlan tohlil edorkon sosial yönəlişliyin istiqamotino, moz-mununa xiisusi diqqot yetirilmolidir. Sosial yönəlişliyin istiqamoti, onun pozitiv vo ya ncqativ olmasi miixtolif amillərlo şortlonir. Xe-yir, şor, ədalot, xoşboxtlik, gözolfik, azadlıq və s. haqqındakı ictimai idcallar v© sorvotlər onlann icorisindo xiisusi yer tutur. UşaqUu i timai tocriiboyo yiyolondikco onlarda ictimai ideallar vo sərv^tloı ııqqında tosovviirlər formalaşır. Homin tosovviirlor onlann 1 ovi t tocriibosindo möhkəmlonir. sorvot meylinin miihiim torkib hs.sor i lo çevrilir: şoxsiyyot, bir torofdon, cisim vo hadisolo-n bu idcallar vr sorvotlər baxımından qiymotlondinr, digor torofdon, öz hoyatını onlann osasinda qurur, öz həyatının monasını ho197 min ideallar və sən/ətlərin təntənəsində axtanr. Sərvət meylləri-nin, əxlaq normalannın inkişaf etməməsi infantilizmin başlıca əla-mətlərindən biridir. 4. İnsanların bir-birini qavraması və anlaması İnsanların qarşılıqlı münasibətləri onlann bir-birini qavraması və anlaması prosesində formalaşıb inkişaf edir. Ünsiyyət insanlann bir-birini qavramasından başlayır. Qavrayı-şın bu növü psixologiyada s o s i a l p e r s e p s i y a (latinca sosialis - ictimai, perscptio - qavrayış demokdir) adlanır. Sosial perscpsiya termini psixologiyada 40-cı illorin (XX əsr) ortalanndan etibarən işlənilməyə başlamlmışdır. Əvvəlcə bu ter-minlə qavrayış prosesinin sosial amillərlə şortlənməsi faktlarını ifado edirdilər. Mosolon, Amcrika psixoloqu С. Bruner bir todqiqat zamanı uşaqları kasıb və dövlətli uşaqları olmaq üzrə iki qrupa bö-lüb onlara dəyəri bir ncçə qəpik olan xırda pul göstərdi. O, uşaqla-ra toklif etdi ki, pulun diametrinin песо sm, olduğunu miioyyon et-sinlər. Qəribə bir mənzərə alındı: tutaq ki, pulun diamctri 3 sm, idi. Lakin, ilk baxışda nə qədər təoccüblü olsa da, uşaqlar pulun dia-metrini bclo qavramadılar. Varlı uşaqları pulun diametrinin, tutaq ki, 2 sm, kasıb (fəhlə) uşaqları isə 5 sm olduğunu təsdiq etdilor. Mosolonin mahiyyoti çox sado idi: varlı uşaqlarının nəzərindo xır-da pul hcc no idi, buna goro do homin pul onlann gözündə сох kiçik görünürdü, halbuki kasıb uşaqlan üçün göstərilən pul «əmolli-başlı dəyərə» malik idi, buna görə do pulun diamctri onlara oslindo olduğundan çox böyük görünürdü. С. Bruncr bclo faktlan sosial pcrscpsiya tennini ilo tohlil etmoyo başladı. Lakin, tezliklo molum oldu ki, sosial perscpsiya termini öz-özlüyündo no qodor maraqh olsa da, onun bu monada işlənilməsi məqsədəuyğun deyildir. Əvvəla, psixologiyada belo faktlan ifado ctmok üçün aynca appersepsiya1 tennini vardir. Digor torofdon, təkcə qavrayış deyil, hom do biitiin psixi proseslor (hafizə, tofokkiir vo s.) do sosial amillərlə şortlənir. Əgor bu monada sosial persepsiya termini totbiq edilsoydi, onda istor-isi 'Appersepsiya (latinca ap, «О, irigöz oğlandır. Boyu kiçikdi Seyrək qaşları var. Ancaq xasiyyotino söz ola bilməz...», «Zaun_ qara qaşları, mavi gözləri var. Hündür boyu onu hamıdan ayır£_ Ancaq onun bir böyük eyibi var; qıılaqları yekədir. Yekə deyonde, çox yekədir, о qodor ki, aşağı oyilir. Enli kürəkləri ona oğlan gö-zolliyi boxş etmişdİD). ц$ Insanlarm bir-birini qavramasi prosesindo s o s i a l s t e - г e о t i p 1 о r i n (yunanca stereos - möhkəm, tuqos - ad demokdir) do öz rolu vardir. Stercotiplor miioyyon bir irqə. milləto, pcşo-yo, etnik qrupa vo s. monsub olan adamlar, qruplar haqqinda adi şü-ur iiciin sociyyovi olan təsəvvürlor kimi meydana çıxır. Bu tosov-viirlor sado. sxematik, hotta bozon tohrif olunmuş xarakter daşısa da, stereotiplori tokco bilik kimi tohlil etmok olmaz. StereotiplenM sosial obyektlor haqqinda miioyyon biliklor öz oksini tapir, lakin onlann osas runksiyasi heç do bununla bağlı deyildir. Stereotiplor sosial obyektloro miioyyon miinasibot yaradir. Mosolon, miihasibat işçilori haqqinda stereotiplordo onlar xosis, quru adamlar kimi toq-dim olunurlar. Biz yaxşı tanımadığımız hor hansi bir miihasibi bu baximdan qiymotlondirondo ona «xosis», «quru» adam kimi miinasibot bosloyirik. Strcotiplor insanlarm şoxsi təcriibosinin ümumiləşdirilmosi osasinda formalaşır. Kitablardan, kinofilmlordən alınmış molumat-lar, tanış adamlann danışdıqları ohvalatlar vo s. adoton bu stereo-tiplorin möhkomlənmosi üçün şorait yaradir. Onlar çox vaxt adamlann bir-birini diizgiin dork etmosino mane olur. Bir miihiim cohoti do qeyd edok: fiziki obyektlordon forqli olaraq. sosial obyektlorin qavramlmasi emosional calarlarla zongindir. Söhbot insandan, onun təsviri hcç do asan olmayan baxışlarından, çöhrosinin rəngindon, əllorinin horarotindən, ürəyinin döyüntüsün-dən gcdir. Göziimüz başqa adamın gözünə sataşanda... həyocanlanınq, hahna yanınq, dərdinə şorik oluruq, özümüzün, tutaq ki, toləbolik 204 Plerini yadımıza salıb, ona haqq qazandırırıq, «mon do onun yerinə olsam, beiə edərdim», - deyirik. Bu о demokdir ki, özümüzü onun ycrino qoyuruq, basqa sozlə, özümiizii onunla eyniləşdiririk. Psixo-İDgiyada buna i d e n t i f i k a s i y a (latinca identificare - cy-Biloşdinııək demokdir) deyilir. Bu prosessin ikinci torofi do vardir: biz başqa adamı qavraymq, 9 da bizi qavrayir. Sosial persepsiya qaışılıqlı prosesdir. Başqa •damlar bizi песо qavrayirlar? Bu sual hor bir adam iiciin psixoloji liximdan miihiim ohomiyyoto malikdir. Tuiaq ki, M. muxtolif Vixtlarda xalası qızlarına qonaq getmişdir. Xalası qizinin biri onu pbrondo oldon-ayaqdan getmış, digor xalası qızı iso ayaq üstə qarfiiayıb oturmağa yer do göstərmoyibdir. Vo yaxud, o. qardaşı oğlu-ıııııı ad güniindo ınənasız bir lotifə danışıb. Hamı istehza ilo giilii-|ub... Göroson, M., evə qayidanda yol boyu xalasi qizlannin onu Lcco qarşılaması, ad giiniindo qonaqlann no iiciin elo gülməsi haqqinda fikirlüşirmi? Fikirləşir. Buna psixologiyada г с f 1 e к s i -у a deyilir. Refleksiya (latinca reflexio - geriyo miiraciot etmok demokdir) H I S anlayışdır. Refleksiya dedikdo, birinci növbədo, insanin özü-liı öz daxili alomini dork etmosi, özünün tikir vo hisslorini tohlil itnıəsi, öziinü, öz omollorini, adamlarla miinasibotlorini görmək bacarığını, özii haqqinda miihakimələrini nozordo ttıturlar. Bundan başqa, refieksiya başqa adamlann sono песо miinasibot boslodi- %ini, песо yanaşdığını, onlann soni песо başa diisdiiklərini görmək m dork etmok demokdir. Sosial persepsiyada reflcksiyadan dam-şarkon biz onun sonuncu monasim nozoro alırıq. Başqa adami başa 4u?mok hom do onun sono munasibotini dork etmok demokdir. ftziiniin bu xiisusiyyotino goro sosial perscpsiyam eyni vaxtda iki bü/güdo alınan tosviro bonzotmok olar: insan başqa adami oks etiırnıəklo yanaşı özü do onun qavrayış güzgüsündo oks olunur. Un-Ityyot prosesindo identifikasiya vo refleksiya vohdotdo meydana Şixır. İnsan başqa adamin ona munasibotini dork etmok üçün homin tdamin rəftar vo davranışının motivlorini aydınlaşdırınalıdır. Yuxa-Ldaki misallan xatııiayaq: M. ikinci xalası qizinin no üçün onu so-yuq qarşıladığını, qonaqlıqdakı adamlann ona no iiciin istehza ilo fMidüyünü aydınlaşdırmalıdır. Bu, sosial persepsiyamn iimumi qa-ajüiıauyğunluqlarından biridir. Miioyyon edilınişdir ki, adamlar birbiimi qavrayarkon, zahiri əlamətlər haqqındakı molumatlarla kifa205 yətlənmirlər, zəruri surotdo bir-birlərinin davranışının səbəblərini aydınlaşdınr, ауп-ауп keyfıyyətlərə görə şəxsiyyətlərini xarakteri-zə edirlər. Başqa adamlann qavramlmasi prosesində insanin onlann dav-ranış və rəftarınm sobəblorini vo motivlorini şərh ctməsinə к a -u z a l 200 103 a t r i b u s i y a deyilir. (Latinca causa - səbəb, attriduo - verirəm, bəxş edirəm demokdir.) Bu monada kauzal atribusiya tenninini Azorbaycan dilindo səbəbin şərhi kimi işlətmək olar. Zahiri olamotləro görə səbəbin miioyyon edilmosi heç do asan deyildir. Bu yolla fiziki hadisolorin səbəbinin tohlili no qodor çə-tindirso, psixoloji hadisolorin sobobini miioyyon etmok ikiqat, üçqat çətindir. K.Marks göstərirdi ki, ogor şeylorin mahiyyoti onlann «alnına yazılmış olsaydı, hcç bir elmə ehtiyac qalmazdi.» Başqa sözlə, ogor şeylərin mahiyyoti onlann xarici görkəmin-do, yoni zahirindo oks olunsaydi, onda clmo ehtiyac qalmazdi. insamn insan torofindon qavramlmasi prosesindo bu cohot biitiin ay-dınlığı ilo özünü gostorir. Misal göstərok: avtobusda orta yaşlı bir kişi yerini qadina vennok üçün ayağa dumr. Qadın iso... oturmur. Bu, göroson, no ilo əlaqədardır? Bolko qadın növbəti dayanacaqda düşəcəkdir? Bolko özünün qocalmadığını göstərmək istoyir? Bolko kişinin bu hərokətini «qadına sataşmaq» kimi başa düşür? Bolko radikulitdir vo oturub-durmaqda çətinlik çəkir? Qadının tokco, oturmaq istəməmosi faktına göro bunlann hansının doğnı olduğu-nu demok cotindir. Halbuki kişinin ayaq iisto durmasi, qadının oturmamasi, kişin' port olmasi, qadının laqcyd baxışları dərhal ətrafdakı somişinlori diqqotini colb edir vo onlardan hor biri bu hadisəni özünün ba düşdüyü kimi şərh edir. Biri fıkirloşir ki, «qadin modoni adam d yildir». ikincisi düşünür ki, «kişi ayağa duranda, qadina baxib gii liirdii. Deyoson, ondan xoşu gəlmişdi», üçiincüsü, dördüncüsü, be şincisi... hərə bir ehtimal irəli sürür və qadının oturmaq istəməm" sini öz bildiyi kimi izah edir. Bu nümunədə kauzal atribusiya üçün səciyyovi olan üç xüsu-siyyot aydin nəzəro çarpır: a) başqa adami qavrayarkon bizim onun haqqinda aldığımız infonnasiya, adoton mohdud xarakter daşıyır уц osash notico çıxarmaq imkani vermir; b) bu zaman biz qavradığı-mız adamın davranışının səbəblərini ehtimal yolu ilo izah etmoy başlayırıq; v) giiman etdiyimiz sobobi ona aid edirik. Demoli, başqa adami qavrayarkon biz onun davranışının so206 raeblorini özümüz do başa düşmədən izah etsok do, bu zaman oslin-'do davranışın soboblorini miioyyon etmirik, ona ehtimal yolu ilo ■lüəyyən səbəbləri şamil edirik. Insanlar bir-birlərinin davranışmı bu yolla izah edorkon noyo •easlanirlar? Hor hansi bir adam bir halda özü do başa düşmədon özünü baş-ца adamla eyniloşdirir (identifikasiya), oxşar şəraitdo özünün keçi-fo biləcoyi hisslori (fıkir, niyyət, motiv və s.) qavradığı adama aid •dir. Başqa bir halda qavradığı adami miioyyon adamlar kateqori-yasina aid edir (tutaq ki, müəllimo oxşadır) vo onun davranışını miivafiq stereotiplor (mosolon, miiollim haqqinda stereotiplor) osafepida izah edir. Bu zaman qavramlan adamm davranışının başa dü-lulmesi qavrayanm iinsiyyot tocrübəsindən bilavasito asılıdır. Müntəzəm surotdo bodii odobiyyat miitalio edon adamlar başqa •damları daha yaxşı başa düşürlər. Bu baximdan psixoloji biliklo-im ohomiyyotini do aynca qeyd etmok lazimdir. Psixoloji bilikloro yaradıcı surotdo yiyələnmiş adamlar kauzal atribusiya sahosindo daha yaxşı notico göstorirlər. İnsanın insan torofindon qavramlmasi prosesindo muxtolif ef-ukilor müşahidə olunur, onlann icorisindo oreol effekti vo yenilik tlTckti miihiim yer tutur. O r e o l e f f e k t i n i n mahiyyoti ondan ibarotdir ki, biz bar hansi bir adami yaxşı adam kimi tamdiqda, sonralar onun nöq-lanlannı adoton görmürük, davranışını, əmollərini, eloco do ayn-i\n keyfıyyətlorini yaranmış ilk xoş təəssürat osasinda qiymətlən-dırırik vo oksino, adam yeni kollektivdə, qonşular arasinda özünü pis adam kimi tanıtdıqda, onun hotta yaxşı əməllərino do inanmır-l.n Beloliklo, oreol effekti iki formada - miisbot vo monfi oreol ef-Ickti kimi özünü gostorir. Y e n i l i k e f f e k t i iso tanıdığımız vo tanımadığımız tdamlar haqqındakı informasiyanin ohomiyyoti ilo bağlıdır. Miioyyon edilmişdir ki, tanımadığımız adamin davranışını izah edorkon Baton onun haqqinda bizo molum olan ilk informasiyaya osaslam-nq. Halbuki tanıdığımız adamm davranışını izah edorkon onun haq-Bjlda başqa adamlardan aldığımız yeni informasiyam istor-istomoz ajezoro ahnq. Mosolon, bizdo A. haqqinda miioyyon to^ovviir yara-nır - «yaxşı adamdır», «pis adamdır», «prinsipialdir», «xeyirxah-vo s. A. haqqinda omolo golon bu təsəvvürlər kollektivin di207 gər üzvləri - V., D. və başqalarının söylədiyi roy vo mülahizəlef əsasında həm miisbot, həm do monfi planda dəyişir. Adam haqqinda söylənilən «pis sözlər», əsassız olub-olmamt sından asılı olmayaraq. onun kollcktivdəki nüfuzuna təsir gösteril Aydın məsələdir ki, adam haqqinda «pis söz deyənin» özünün ki olması сох əhəmiyyətlidir. Kollektivin ən nüfuzlu üzvü ilə on n fuzsuz üzvünün bir adam haqqinda söylədiyi fıkir eyni təsir güc nə malik deyildir. Lakin «on nüfuzsuz» adam biri haqqinda fıkri hara çatdı təkrar edirsə, bir başqası da «üzgöronlik edib» həmin fık ri təsdiq edirsə, bu, irad, əsaslı olub-olmamasından asılı olmayaraq, şiibhəsiz ki, təsirsiz qalmır. Horn do ona görə ki, belo adamlar xiisusi psixoloji fon yaralmaq iiçün təsirli sözlər seçib, mimikadan ve vokai mimikasmdan moharotlo istifado edir, ağlamsınır, hotta bunu nozoro çatdırmaq üçün yaylığmı çıxardıb gözünii silir, yaxud xəste olduğunu nəzorə çatdırmaq üçün donrıan atır. Əlini üroyinin üstü-nə qoyur, bununla da çox vaxt otraldakıların bu vo ya digor hadiso-yo emosional qiymot vermosino nail olurlar. Molum olduğu kimi. emosional qiymot qiymotin digor növlərinə - intellektual, oxlaqi vo estetik qiymoto nisboton birtorofli olur. İstər oreol, istorso do yenilik effektindo kauzal atribusiya iiçün sociyyovi olan miihiim bir xiisusiyyot aydin nozoro саф1г: biz qav-radığımız adamin omollorini tokco şərh etməklə məhdudlaşmırıq, hom do onun noticolorini öz davranış vo rəftarımızda nozoro ahnq. Burada üç hal mümkündür: a) bir adam başqasını «yaxşı adam» hesab etdiyi iiciin ona yaxınlaşır; b) ya «pis adam» hesab edorok ondan uzaqlaşır; v) ya da öz münasibətlərini pərdəloməyə, gizlət-moyo başlayır tez-tez and içir, özünə şahid göstorir, hotta yalan da-nışır. Miiəllim-şagird münasibətlərinin formalaşmasmda kauzal atribusiya miihiim rol oynayir. Görəsən, müəllimlor həmişo şagirdləri diizgiin başa düşünnü? Təcrübə göstərir ki, miiəllimlər çox vaxt şa-girdlorin davranış və rəftarının motivlorini diizgiin şərh edo bilmir-lər. Eksperimental todqiqatlar da bunu siibut edir. Miioyyon olunmuşdur ki, miiollimlər «əlaçı» vo «tolimdo ge~ do qalan», «intizamh» vo «intizamsız» şagirdlərin əməllərinin boblorini eyni meyarlarla şərh etmirlər. Birincilərdə çox vaxt ano miisbot, ikincilərdə iso monfi cohotlor görür, birincilorin lıotta mənfı keyfıyyətlorino miisbot mona verir, ikincilərin isə miisbet əməllərindo belə, mənfı çalarlar axtanrlar. Bu isə müolliınlərin şaIirdlərlə ünsiyyotini son dərəcə çətinləşdirir, on başlıcası isə on-Urda özləri haqqinda yanlış təsəvvürlərin əmələ gəlməsi ilə nəti-■tlonir. VII F Ə S İ L ŞÜUR VƏ MƏNLİK ŞÜURU 1. Şüurun konkret psixoloji xarakteristikası Şüurun üç osas funksiyası - k o q n i t i v (ingiliscə cognition - bilik demokdir), t ə n z i m e t m ə və k o m m u n i - k a t i v (ingiliscə communicate - molumat vermək demokdir) liınksiyaları vardir. Psixoloji todqiqatlar (В. F. Lomov vo b.) gostorir ki, homin funksiyalar bu vo ya digor fonnada psixi inkişafm bii-iim morhololorindo tozahiir edirlor, lakin şüurun (hor şeydən ovvol, fordi şüur nozordo tutulur) omolo gəlməsi vo inkişafı ilo onlar kcyfıyyətcə yeni xüsusiyyətlor kosb edirlor. Koqnitiv funksiya yalniz şüur soviyyosindo biliklorin foal, məqsədyönlü mənimsonilməsi kimi özünü gostorir. Lakin onun mahiyyotini tokco biliklorin monimsonilmosi ilo məhdudlaşdırmaq olmaz. Yuxandaki cümlodə «məqsədyönlü» sözünə diqqot edin. Koqnitiv funksiyamn mahiyyotini homin söz daha doqiq ifado edir: mənimsənilmiş biliklorin insanin hoyat foaliyyotindo istifado olunmasi koqnitiv funksiyamn əsasını təşkil edir. Bu monada da K. Marks göstorirdi ki, «şüurun песо mövcudluğu vo onun üçün nə-yinso песо mövcud olmasi üsulu - bilik deməkdir.» Koqnitiv funksiya fordi şüurun ictimai şiiurla iizvi əlaqəsini bilavasito ifado edir. Mosolonin mahiyyoti bundan ibarotdir ki, insamn monimsodiyi biliklorin - elmi, ideoloji, etik ideyalann, prinsip-lorin, normalann vo s. özü ictimai-tarixi xarakter daşıyır, onlar ictimai-tarixi praktikanın gedişində neçə-neço nəslin soyi noticosindo yaranmış və şüur faktına çevrilmişlər. Hor hansi bir adam onlara yiyələnməklə hom do eyni zamanda ictimai şiiurun bərqərar olmuş növlərini monimsəyir. Koqnitiv funksiya idrak prosesləri vasitosilo hoyata keçirilir, yoni insan onlann köməyilə öz biliklərini zənginləşdirir. Özünün bu xüsusiyyotlorino göro idrak prosesləri şüurun strukturuna daxil olur. 105 208 157-14 İdrak proscsləri çoxdur, yuxarıda qeyd edildiyi kimi: duyğu, qavrayış, diqqət, hatizə, nitq, təfəkkür və təxəyyül idrak prosefB ridir. Koqnitiv funksiyamn həyata keçirilməsində onlardan hor biri özünəməxsus rol oynayir. Bir cohoti aynca qcyd ctmok lazimdir: tutaq ki, suyu bir qabdan başqa qaba tökmok olar. Biliyi iso bu yolla bir başdan başqa bir başa köçürmək mümkün deyildir. Bilik idrak əməliyyatları vasitosilo mənimsonilməlidir. İnsan ancaq bu şo-raitdə hom do yeni biliklor yaratmaq imkanı oldo cdir. Tənzimetmo funksivasının şüur soviyyosindo osas xarakteris-tikası onun ixtiyari xarakter daşıması ilo bağlıdır. K. Marks şüurun bu mühüm funksiyasının mahiyyotini belo ifado etmişdir: «insan noinki tobiotin verdiyi şeyin formasını dəyişdirir; təbiətin vcrdiyi şcydə о öz şüurlu məqsədini do həyata keçirir, bu moqsod bir qa-nun olaraq insan foaliyyotinin üsulunu vo xaraklcıini miioyyon edir vo insan iradosini bu moqsodo tabe etmoli olur». Foaliyyotin nıəqsədinin formalaşması şüurun funksiyasına daxildir. «Şüurlu məqsəd» anlayışı da bu cohoti ifado cdir. Şüurun tənzimetmo funksiyasi miixtolif formalarda hoyata ke-eirilir. Biz iki cohoto xiisusi diqqot yetirmoliyik: a) şüurlu moqsod foaliyyot prosesindo özünəməxsus etalon rolunu ifado edir; insan öz işinin noticosini onunla tutuşdurur, öz sohvlorini miioyyon edir vo onlan aradan qaldırır, yoni oks olaqo yaradir. b) insanin foaliyyoti onun iradosinin təzahürü kimi hoyata keçirilir; o, iradi soy gös-tərərək qarşıya çıxan çotinlıkləri aradan qaldırır, öziinürı büıün bilik və istedadını şiiurlu moqsodin hoyata keçirilməsino tabe edir. İnsanın öz davranış vo foaliyyotini şüurlu surotdo tonzim etmok zoruroti onun sosial varlığı ilo şərtlənir. О, ictimai miinasibot* loro daxil olarkən, öz davranış vo foaliyyotini tonzim etmolidir, oks halda onun cəmiyyətdo, hoyatda özünəmoxsus çotinlikləri olacaq-dır. insamn sosial nonnalan. qaydalan vo prinsiplori monimsomo-si bu baximdan xiisusilo miihiim ohomiyyot kosb edir vo onun özü-niitonzim etmosi üçün şorait yaradir. Şüurun kommunikativ funksiyasi iso insanlarm bir-birilo iinsiy-yoti prosesindo foımalaşır. Kommunikativ funksiya, bir torofdon, insanlar arasinda bilik miibadilosi, onlann bir-birinin tocriibosini monimsomosi, digor te? rofdon, bir-birinin davranışını qarşılıqlı surotdo tonzim etmosi prosesi kimi hoyata keçirilir. Bu о demokdir ki, bir adamın şüurunun 210 formalaşmasında onlarla adam iştirak edir. Biz şüuru ictimai moh-sul kimi xarakterizo edondo, birinci növbədə, homin cohoti nozoro alırıq. Özünün bu xüsusiyyətinə goro kommunikativ funksiya xiisusi ohomiyyot kosb edir. Psixoloji baximdan bu proscsin sociyyovi xiisusiyyotlorindon biri ondan ibarotdir ki, başqa insanlarla birgo iş vo iinsiyyot şərai-tində insanin hisslor alomi vo miinasibotlor sistemi təşəkkül edir. insanin hisslor alomi vo miinasibotlor sistemi vohdotdodir. insanin biitiin emosional qiymotlori onun miinasibotlorinin xarakteri ilo bağlıdır. Şüurun funksiyalannda onun osas xiisusiyyotlori öz oksini tapir. Bunlar aşağıdakılardan ibarotdir: a) şüur xarici alom haqqinda b i l i k l o r i n mocmusundan ibarotdir; b) şüurun miihiim bir cohoti m ə n l i k şiiuru ilo bagh-dir: insan özünü dork edir, «monini» «qeyri-məndən» ayınr, öz oməllərini vo biitövlükdə özünii şüurlu surotdo qiymətləndirir; v) insan qarşısına m o q s o d qoyur vo öz foaliyyotini homin moqsod osasinda tonzim edir; q) insanin m i i n a s i b o t l o r i şüurun miihiim bir cohoti-ni təşkil edir. Münasibətsiz şiiur yoxdur vo ola da bilmoz. Bu faktda şüurun miihiim bir xüsusiyyəti öz oksini tapir: insan miinasibotlori tokco intellektual xarakter daşımır, onlar hom do insanin hisslor alomini ifado edir. Beloliklo, şüurda intellektual olan affektiv (emosional) olanla iizvi surotdo birloşir. Hor hansi bir cisim vo hadiso ancaq bu zomindo insan iiciin şəxsi mona kosb edir. Miiasir psixologiyada şüurun nozərdən kcçirdiyimiz xüsusiy-yotlərino osason onun strukturunu tohlil edirlor. Psixiatriya sahosindo oldo edilmiş zəngin təcrübə gostorir ki, homin xüsusiyyətlər şinırun on başlıca xiisusiyyətləridir. Bir 107 208 çox ruhi xostoliklor zama-ui süurun pozulmasi mohz onun nozordon kecirdiyimiz xiisusiyyotlorindon hor hansi birinin pozulmasi ilo xarakterizo olunur. Şüurla dil vohdət toşkil edir. insan xarici alomdon aldığı toos-lüratı ancaq dillo ifado ctdikdo dork edir. Tutaq ki, biz küçodə onlarla adam görmüşük. Onlann hamisi bizim yadımızda eyni doroco-.i.> qahrmi? Şübhəsiz ki, yox. Bos, biz gördiiyümüz on adamdan liansim yadımızda saxlayırıq? Misal göstərək: onlardan birinin pal-tosu xoşumuza golir. Ürəyimizdə deyirik ki, «по yaxşı paltodur. Görəsən haradan alıb?». Biz xarici alomdon aldığımız təəssüratı sözlə ifadə etdikdo, həmin toəssürat obyektivləşir. Biz onu bu zaman dərk edir vo təbiı olaraq. yadımızda yaxşı saxlayınq. Bu о demokdir ki, dil praktik şüurdur. K.Marks yazırdı: «dil praktik, hom başqa adamlar üçün mövcud olan, həm do ancaq bununla həmcinin monim öz'im üçün rnövcud olan, gerçək şüurdur.» Şüur ictimai məhsul kimi ancaq insana xasdır. Heyvanlar şüura mafik deyildir. 2. Şüur və şüursuzluq: dork cdilməyən hadisolor Insamn psixi hev.V„ının müəyyən bir sahosi şüursuzluqla bağlı-dır. Psixologiyada süursuziuq dedikdo, elo psixi proses və hallann m?cmusu nozordo tutulur ki, cnlar gerçək hadisələrlo şortlonirlər, takta insan onlann təs»ri haqqmda özünə hesabat vcrmir. Bu zaman msar; adofon cisim və hadisoloro munasibotini, öz oməllorinin mo-'ivloriııi dork etmir, onlan tohlil cdib qiymətlondiro bilmir Şüursuzluq hallar! şüurdan müxtolif əlamətləro göro forqlonir. Ən başhca cohot bundan ibarotdir ki, cisim vo hadisolor şüursuzluq sahosindo insanin emosiyalari, diinyaya emosional miinasibotlori vasitosilo oks olunur: insan çox vaxt heç özü do başa düşmədən «yazığı goldiyi» adama güzoştə gedir, hor hansi bir konılıkt şorai-tindo qadinlar adoton qadınları müdafiə edirlor, dofn morasimindo v^adiifon iştirak edon hor hansi bir adam tosirlonib bozon morhumun qohumlanndan daha çox ağlayır. Bunlann sobobi ilo maraq-lansaq, molum olacaq ki, hec onlann özləri do no iiçiin bclo horokot etdiklorini aydm bilmirlor. Bu isə təsadüfi deyildir. Şüursuzluq sahosindo cisim vo hadisolor arasmdckı oxşar vo forqli cohotlor n.ontiqi tohlil yolu ilo deyil, emosional qiymotlor vasitosilo miioy-von edilir. Şüursuzluq sahosindo hotta eyni bir psixi aktda (mosolon. yuxugörmo zananı) keçmiş, indiki vo golocok zamanin uzlaş-masj, bir-binno qaıışması da mohz bundan iroli golir. Şiiursuzluq hallarının öyrənilməsi psixopatologiya ilo bağlıdır. Fransiz psixiatriya moktobındə (J. M. Şarko vo b.) hipnoz metodu b apanlan todqiqatlar zaınanı siiursuzluq hallannm parogen ro! oy-namasi, xiisus*ta tolqin zamani insanin davramsmin doyi.şilmosi və s müəyyon ediımişdi. Bu faktlar Z. Freydin diqqotini colb etdi ve o, hemin faktlar daha geniş mona verməyo başladı. ?12 Z. Frfyd holo 1886-ci ildo istcrik pozğunluqları tolqinlo miiali-co ctmoK imkanlan ilo maraqlanirdi. Homin illordo bu sahodo on intensiv todqiqat fransiz hokimlon torofindon apanlırdı. Z. Freyd onlann təcrübəsini öyrənmək üçün Parisə goldi. Əvvolcə J. M. Şarkonun, sonralar iso İ. Berngeymin vo K. Lebonun klinikalarinda işlədi. О, 1891 - 1896-cı illordo iso hokım İ. Breyerlo birlikdo xiisusi hipnoterapiya mctodunu işlədi. Hipnoz iisulu ilo apanlan təcrübəlor göstərdi ki, insanin hiss vo cohdlori hotta dork edilmodikdo belo onun davranışına istiqamot vero bilor. Məsələn, təcrübə zamani pasiento belo bir fikir tolqin olunur ki, o, hipnotik yuxudan oyanandan sonra çotiri bağlasın. Pa-sient bu komandam yerino yetirir. Ondan cotiri no üçün bağladığı-nı soruşurlar. Pasient öz hərokətlərinin motivlorini adekvat izah edo bilmir vo özündən cürbəcür əsassız bohanolor uydurmağa başlayır (mosolon, deyir: «gördüm gün çıxdı və yağış kəsdi, çotiri bağ-ladım»). Z. Freyd bu faktlara osason belo bir nəticəyo gəldi ki, insan özünün hor bir hərokətini miixtolif bəhanəlorlo osaslandıra bilor. О, bu hadisolorin mahiyyotini psixianaliz mövqcyindon aydm-laşdıraraq siiursuzluq terminindon istifado etdi. Z. Freyd şüursuzluq dedikdo. insanin hoyata keeirilmoyon meyllorini nozordo tuturdu. Guya bu meyllor sosial normalara uy-uun gəlmədiyinə göro şüur sahəsinə buraxılmır, şüursuzluq sahosi-nə sıxışdınlır. Sayıqlamalarda, dil yanılmalarında və s.-də tozahiir elmoyə başlayır. «Dil yanılar, sözün düzünü deyor» xalq ifadosi bu mcxanizmə bağlıdır. Şüursuzluq hadisolori muxtolifdir. Onlan aşağıdakı kimi qrup-laşdınnaq olar: a) yaradıcılıq prosesindo özünü göstərən, onun ancaq miioyyon bir cəhətini təşkil edon, şüur vasitosilo nozarot edilməyən psixi fo-allıq hallan. Moşhur sovet rejissoru K. S. Stanislavski bu özünə-moxsus hallan yaradıcılığın şüuılu komponentlərindən forqli olaraq «fovqolçiiuD> adlandırırdı. Yaradıcılıq intuisiyası vasitosilo oldo edilon bi klor v o obrazlar buna misal ola bilor. (Belo hallarda miivafiq tili о obrazlarm yaranması şəraiti vo yollan dork olun-mur ' 1 1 am la bir növ şüur vasitosilo nozarot edilməyon özünə-щ ; ı usix t ♦allıqdır; b) yuxa-/. t no, hipnoz, kiiylonmo, psixoloji sirayət, tolqinoqa-pilm*, bezel dfektiv vəziyyətdə, yorğunluq zamani vo s. hallarda 213 omolo golon psixi hadisələr. Foaliyyətin dərk edilməyən motivlori, həvəs, yönüm vo s. buna misal ola bilor. Hovos foaliyyotin dork edilmoyon tohriklorino aiddir. Hovos -foaliyyoto kifayot qodor aydin dork edilməmiş, fərqlondirilmomiş tələbatdan ibarot olan tohrikdir. Hor hansi bir sahəyə hovos göstə-ron insan üçün subyektiv cohotdon obycktdo onu noyin cozb etmosi, bu hovoslo tohrik olunan foaliyyotin moqsodinin nodon ibarot olmasi holo heç do aydin olmur. Belo psixi haloto kifayot qodor tez-tez təsadüf olunsa da, o, adoton, kccici olur - onda tomsil olunmuş tolobat ya sönür, ya da dork olunaraq (arzu, niyyot, xoyal vo i. a. formasmda) cəhdo çevrilir. Dıımanlı həvəslər gonclik yaşı üçün olduqca tipikdir, onlar gəlocok eəhdlorin müjdəçiləridir. Yönəlişlik hallarının da dork olunmamasi dorocosi az vo ya cox ola bilor. Ayn-ayn hallarda, insana öz mövqeyini aydınlasdır-maq vo ifado etmok lazim goldikdo, ovvolco dork edilmoyon yönə-lişlik kimi meydana çıxan halot, artiq oqido kimi, yoni foaliyyotin tamamilo dork olunan motivi kimi tozahiir edir; v) davranışın dork edilmoyon icra torzlori. Adotlori buna misal göstərmək olar. Onlar avtomatlaşmış vo qcyri-ixtiyari omoliyyatlann tonzim olunmasinda miihiim rol oynayirlar. Bu zaman baş vero bilocok hadisolor qabaqcadan sczilso do, onlar dork olunmurlar. Lakin bu, adətlərin davranış prosesindo rolıınu hcç do azaltmir. Qabaqcadan sezilon vo dork edilmoyon hadisolorin suroti insanin davranışını şortlondirməyə başlayır. Miivafiq hərokotlorin icrası tolə-bata çevrilir. İnsan miioyyon şəraitdə onlan avtomatlaşmış şokildə icra edir; q) subsensor vo ya subseptiv reaksiyalar. Eşidilməyon səslər, görünmoyən işıq siqnalları vəs. s u b s e n s o r (latinca sub -alt, aşağı, sen-sus - hiss, duyğu demokdir) q ı с ı q 1 а г sahosi adlanır. Bu zaman miivafiq qıcıq insana tosir gostorir, lakin o, zoif Oİduğu iiciin insan torofindon bilavasito dork cdilmoso do, əlvcriş-li şəraitdə özünəmoxsus cavab reaksiyaları ilo müşahido olunur. iki morholədə apanlmış aşağıdakı eksperiment bu cohotdon maraqh-dir. B i r i n c i m o r h o l o d o toloboloro belo bir tolimat ve-rilir: «Diqqətlo ekrana baxin. Orada nümayiş ctdirilocək sözlori oxuyun vo voroqo qeyd edin». Bundan sonra ekrana kinoqurğusu vasitosilo ardıcıl surotdo 10 söz (kosmos, ncft. Baki, sohor, miiol-lim, qoronfil. qəhroman. pambiq, siilh, sevinc) salimr. Lakin sözlər 214 Mo intervalda nümayiş etdirilir ki, ekranda ancaq panlti alinir vo box olur, yoni sözlor oxunmur. Tolobolor ekrana diqqotlo baxsalar da. qarşıdakı voroqo heç bir söz qeyd edo bilmirlor. Bu, о demokdir ki. miivafiq qıcıqlar (ekranda nümayiş etdirilən sözlor) hoddin-den artiq zoif olduğu, yoni duygu hoddino çatmadığı iiciin tolobolor torofindon aydin qavramlmir. Bu monada da onlara subsensor qıcıqlar deyilir. Bos, bu qıcıqlar toloboloro tosir cdirmi? Əgor onlar ekranda heç bir söz gönnürlorsə, yuxandaki cümlodə «aydın qavranılmır» ifadosi no dorocodo düzgündür? Eksperimentin i k i n c i m o r h o l o s i bu suallan ay-dınlaşdırmaq imkanı vcrir. ikinci morholodo toloboloro aşağıdakı tolimat verilmişdir: «İn-dı ekrana 100 söz yazılınış codvol asacağıq. Codvolo diqqotlo ba-Xin, 100 söz içərisindon sizo on çox tanış olan 10 sözü seçin vo voroqo qeyd edin». Ekrana 100 söz yazılmış codvol asılır. Birinci morholodo nii-inayiş etdirilmiş 10 söz do codvəldə müxtolif ardıcıllıqla vcrilmiş-dir. (Eksperimentin moqsodino miivafiq olaraq, toloboloro bu haq-Да hoc bir molumat vcrilmir. Tolobolor iso birinci morholodo nii-mayiş ctdirilmiş sözləri aydin qavramadıqları üçün bu haqda hec bir nutlumata malik deyildirlor: onlar birinci morholodo hansi sözlərin Igöstorildiyini bilmirlor). Eksperimentin ikinci morholosi bclo apanhr: tolobolor ekramn qarşısında oturub diqqotlo codvolo baxir vo onlara on çox tanış olan lözləri vərəqəlorə yazirlar. Eksperiment qurtardiqdan sonra tələbələrin 100 söz içərisin-don seçdiklori 10 on tanış söz miioyyon olunur vo onlann tolobolor torofindon neçə dofo qcyd edilmosi hesablamr. Homin sözləri birinci morholodo ekrana niimayiş olunmuş 10 sözlə miiqayisoli surotdo tohlil edirlor. Eksperimentin osas moqsodi do elo bundan iba-I ! idi. Psixoloqlan bclo bir sual maraqlandinrdi: görəson, tələbə-lorin cədvəldoki 100 söz içorisindən scçdiklori 10 söz hansılardır? Onların ncçosini birinci morholodo nümayiş ctdirilon sözlor (kosmos, neft, Bakı, sohor, müollim, qərənfil, qohroman. pambıq, sülh. lcvinc) təşkil edir"> Eksperiment zamani irəli sürülmüş forziyyəyo göro, birinci morholodo ekranda nümayiş etdirilmiş sözlor aydın qavranılmasa da, tələbələrin fəaliyyətinə miioyyon tosir göstormoli idi. Eksperimentin matcrialları bu forziyyəni əsaslı surotdo sübut etdi. Molum 215 oldu ki, 100 söz içərisində tələbələrə ən çox tanış olan sözlər eM birinci mərhələdə ekranda nümayiş etdirilmiş sözlərdən ibaroidn Belə qavrayışa subsenzor qavrayış deyilir, çünki bu zaman qu I zəif olduğu üçün sözlər tələbələr tərəfındon aydın qavranılnm Müvafıq sözlər tələbəlorin fəaliyyətinə müəyyən təsir göstərsə da onlar bunu dərk etmirlər: tələbələr təcrübə prosesində «tanış sö/». kimi scçdiklori sözləri eksperimentin birinci mərhələsində ekranda nümayiş etdirilən sözlər olduğunu heç ağıllarına bclə gətiro bilnııı -lər. Özünün bu xüsusiyyətinə görə subsensor qavrayış siiursuzluq sahəsinə daxildir. Deməli, hələlik iki məsəlo şəksizdir: subsensor qavrayış faktlan doqiq miioyyon edilmişdir. Lakin onlann qanunauyğunlııq-lan vo mexanizmlori holo otrafli öyronilməmişdir; 109 208 ğ) xostə adamın psixikası üçün səciyyəvi olan bozi patoloji hallar da, mosolon, sayıqlama, hallyusinasiya (qarabasma) vo s. siiursuzluq sahəsinə aiddir. Siiursuzluq da şüur kimi insana moxsus psixi hadisodir. О da şüur kimi insanin ictimai hoyat şoraiti ilo şərtlənir. Lakin şüurdan forqli olaraq siiursuzluq sahosi dünyanın insan beynindo kifayot qodor adckvat olmayan inikasi kimi meydana çıxır. Bu zaman insan öz hərəkətlərinə məqsədyönlü nozarot edo bilmir vo onlann noticolorini adoton qiymotlondirmir. Soruşula bilor: insanin bir şəxsiy-yot kimi psixoloji siması şüurla, yoxsa siiursuzluq sahosi ilo miioyyon olunur? Suala qəti şəkildə belo cavab vermok olar: şüurla. Bu monada da adamlan xarakterizo edorkon, deyirlor ki, o, özünün ş ü u r l u h ə y a t ı n ı , mosolon, gone noslin monovi torbiyo-si kimi şərəfli bir işə həsr etmişdir. «Şüurlu həyat» ifadəsinə fıkir verin. İnsanm psixi həyatının ən başlıca istiqaməti məhz şüur sahə-silə bağlıdır. Əgər belədirsə, bos, onda siiursuzluq sahosi haqqinda aynca danışmağın mənası vardırmı? Psixoloji todqiqatlar gostorir ki, siiursuzluq hadisolori insam şəxsiyyot kimi deyil, ford kimi xarakterizo edirlor. Onlar insanin psixi hoyatinda özünəmoxsus rol oynayirlar. Siiursuzluq hadisələrinin öyrənilməsi insanin bir ford kimi xiisusiyyotlorini başa düşməyə yaxından kömək gostorir. Bu molumatlarin hom do diaqnostik ohomiyyoti vardir. 3. Mənlik şüuru Golin, hor şeydən ovvol, «monlik şüuru» termininin lüğəti mo-basina diqqot edok. Termin iki sözdəh'- «mənlik» vo «şüun> söz-mrindon ibarotdir. Bu termin daxilində «şüun> sözünün evristik monası vardir: bu ondan ibarotdir ki, «тпəпһк şiiuru» şüurun struk-jbruna daxildir, yuxanda qeyd edildiyi kimi, şüurun miihiim xarak-tviistikalanndanbirini təşkil edir. Lakin şüurun digor struktur xiisuıwotlərindən forqli olaraq onun özünəməxsus cəhətləri do vardir. ■U cohotlor «mənlik» sözündə ifado olunmuşdur. «МəпНк şüurun-da» şüurun biitiin xiisusiyyotlori insanin «moni» vasitosilo ifado olunur vo şəxsiyyət hadisəsinə çevrilir. Bu о demokdir ki, monlik ниш bimodal xarakter daşıyır: onda eyni vaxtda hom «mon»o (subyckto), hom do «qcyri-mon»o (obyckto) monsub olan cohotlor ms olunur. Mosolon, uşaq öz əlini dişlədikdə ağrı hiss edir, anası-nın, qardaşının və ya gəlinciyinin əlini dişlodikdə iso ağn hiss etmir. О, öz əli ilə anasının, qardaşının, gəlinciyini əlini fərqləndir-moyo başlayır. Mənlik şüuru insanin özünü şəxsiyyət kimi tanıması və dərk ctməsi prosesidir. Mənlik şüuru dedikdo insanin özünün tolobat vo qabiliyyotlərinə, fikir və hisslərinə, davranış vo foaliyyot motivlə-rinə şüurlu miinasibəti nozordo tutulur. Onun osas olamotlori aşa-ğıdakılardan ibarotdir: insan özünü biitiin otraf alomdon, yoni «mən»ini «qeyri-mən»dən ayınr, özünün fiziki, psixi vo monovi kcyfiyyotlorini qiymotlondirir vo dork edir, psixi hoyatinin biitiin cohətlərinə şüurlu miinasibot bəsləməyə başlayır. Monlik şüurunun strukturunda aşağıdakı üç cohoti xiisusilo forqlondirmok lazimdir. 1. «Mon obraz» - insanin özü haqqinda tosovviirlori (buna baş-qa sözlə, psixoloji avtoportrct do deyilir). 2. Özünüqiymotləndirmə - insanin özünün özü haqqındakı tə-səwürlərinin adekvat surotdo qiymətləndirilməsi. 3. Potcnsial davranış rcaksiyalan - insanin «Мəп obrazı» vo özünə verdiyi qiymətlərin onun davranış və rəftarında tozahiir etmosi. § 1. «Mən»in kəsf olunmasi Monlik şüuru sözün əsl mənasında yeniyctnıəlik və goncliU yaşlarında fonnalaşsa da, onun monboyi, qaynaqlari əvvolki yaş dövrlərino tosadüf cdir. Miiasir psixologiyada monlik şüurunun fonnalaşması prosesinin köklorini araşdırarkon, birinci növbədə, körpə uşaqların özlori-ni güzgüdo tanıması məsələsinə xiisusi diqqət yetirirlor. Körpo uşaq, doğrııdan da, özünii güzgüdə və ya fotoşokildo пек vaxt tanımağa başlayır? Bu suala cavab vermək heç do asan deyildir. Əgor 1 - 2 yaşlı uşağı güzgü qarşısında oturdub ondan: «Bu kimdir?», - dcyə soruşsaq - o, diizgiin cavab vcrməyə do bilor. Tokco bu fakta osason demok olarnn ki, uşaq özünü güzgüdo tanı-ya bilmodi? Şübhəsiz ki, demok olmaz! Çünki uşağın suala cavab vero bilməmosi başqa amillorlo, mosolon onun nitqinin inkişaf se-viyyosi ilo bağlı ola bilor. Lakin fakt faktlığında qalır: müşahidolor gostorir ki, uşaqlar özlorini holo кофəһк yaşında güzgüdo tanıyır-lar, lakin özloritıin özləri haqqmdakı təossüratını sadoco olaraq sözlə ifado edo bilmirlor. Bəs, körpo uşağın güzgüdə özünü tanımasını nitq vasitosilo deyil, basqa yollarla, qeyri-verbal yolla песо, tosbit etmok olar? Zoopsixologiyada bu sahodo maraqh metodikalar işlənilmiş-dir, hal-hazirda onlardan uşaq psixologiyasinda da geniş istifado olunur. Homin metodikalardan biri ilo tanış olaq. Gellap iki şim-panzc qnipunu müxtolif şoraitdo - onlann bir qismini bir-birilo iinsiyyot (?) şəraitindo, о birilorini iso «sosial tocrid» (?) şəraitindo böyiitmiişdür. О, miioyyon vaxtdan sonra hor iki qrupdan olan şimpanzelori 9 gün güzgü asılmış aynca bokslarda ycrloşdinuişdüv Onuncu gün şimpanzclori anestaziyamn kömoyilə yatırtmış, narkoz tosiri altinda olarkon onlann qaşlarım vo qulaqlarim dərini qıcıq-landinnayan vo iy vermoyon qirmizi rənglo boyamışdır. Gellap şimpanzelori bundan sonra yenidon güzgüləri qabaqca-dan çıxarılmış bokslarda ycrləşdirli. О, bu zaman meymunlar iize-' rindo müşahidə apararaq onlann sifotlərinin ronglonmiş ycrlorino spontan surotdo песо dofo toxunduqlanni hcsabladi. Molum oldu ki, özlorinin ronglonmiş qaş vo qulaqlarına hom «toklikdo». hom do başqa meymunlarla birlikdo «torbiyə» olunmuş, Gellapin tennini ilo desok, «sosiallaşmış» şimpanzelər eyni dorocodo vo çox az halda toxunmuşlar. 218 \ Gellap bu cohoti miioyyon etdikdon sonra güzgülori yenidon ■elarda öz yerlərinə taxdi, meymunlann homin şəraitdo özlorinin ■glonmiş qaşları və qulaqlarına песо dofo toxunduqlanni hesab-Bu zaman voziyyot koskin surotdo doyişildi: «toklikdə» böyü-meymunlar özlorinin ronglonmiş qaşlarına vo qulaqlanna ov1 qodor toxunduqlan halda, «sosiallaşınış» şimpanzelor daha toxunmuşlar. Beloliklo, aydin olmuşdur ki, guya «sosiallaşmış» Bnpanze özünii güzgiidə tanımağa qabildir (?), toklikdo böyümüş ■npanzc iso qabil deyildir. Gellapin oldo etdiyi bu faktlar öz-özlüyiindo maraqh olsa da, Ian monlik şüuru baxımından monalandirmaq birtoroflidir. Biz iq yuxanda qeyd etmişik ki, monlik şüıırıı heyvanlara xas dcyilGcllapin tocriibolorino bonzor ckspcrimcntlor 16-22 ayhq fcşaqlarla da aparılmışdır. Ana uşağın üzünü silorkon bannağı ilo un burnuna qırmızı rong vurur. Uşağı güzgünün qarşısında otur-İurlar. Əgor uşaq olini güzgüdoki şoklə deyil, öz burnuna vururdu-Ь, psixoloqlar bunu uşağm güzgüdə özünü tanıması olamoti hesab Idirdilor. Iksperimcnt prosesindo 16 ayhq uşaqlardan heç biri oli-■ burnuna toxundurmur. Halbuki 22 ayhq uşaqların hamisi olini burnuna toxundururdu. Bu faktlar başqa todqiqatlarla da tosdiq olu-fnir Miioyyon olunmuşdur ki, uşaqlar özlorini giizgiido ilk dofo 18 i\lu| olanda tanıyırlar. Öziinü giizgiido tanimaq 20 ayhq uşaqlar Içiin artiq adi işdir. Uşaqlarda idrak proseslori inkişaf etdikco, onlann özləri haq-^ındakı tosovviirlori do mürokkəbləşir. Nitqin rolunu bu baximdan jrtisusi qeyd ctmok lazimdir. Uşağın öz «mon»ini ifado etmosi nitqin inkişafı ilo bilavasito bağlıdır. 2 yaşında ıışaq toxminon 200 - 300 söz bilir. 3 yaşında onun foil lüğot ehtiyatı bir il orzindo toxminon 5 dofo artir: 1200 - 1500 •özo çatır. Uşağın nitqindo «Моп» şəxs ovozliyi daha geniş vo qrammatik cohotdon tamamilo diizgiin işlonmoyo başlayır. Əgor, mosolon, 2 yaşına qodor uşaq xarici alom haqqındakı to-ossüratını öz yaşı iiçün tipik olan oyani-omoli tofokkiiriin montiqi-no miivafiq olaraq «Lalo qaçdı». «Lalə yıxıldı» kimi ifado cdirdiso, I \ asm əvvollorindon ctibaron «Моп qaçdım», «Моп yıxıldım» -dcyir. Adın «Моп» şəxs ovozliyi ilo substantivloşməsi ıışaqlarda 219 mənlik şüurunun formalasması, xüsusilə onlann şüunında omərf gələn keyfıyyət dəyişikliklərınin (özünü başqalanndan forqləndij məsi, başqaları ilo miiqayiso etmosi və s.) todricon öz oksini nitq də tapması baxımından son dərəcə maraqlıdır. Bu əsasda da uşaJ yaşhlarla qarşılıqlı münasibəti tədricən mürəkkəbləşir, onun da nışında şoxsiyyət amili miihiim ohomiyyot kosb etmoyo başl Balaca oğlan vo qıza elo golir ki, o, hor şeyi bilo bilor. Bu yaş döv ründə «Мəп özüm» uşağın on miihiim vo başhca tolobinə çevriliı Lakin yaşlılar uşağın bu tələbino ohomiyyot vermodikdo, о, şıltaqj hq və tərslik etməyə başlayır ki, bu da «3 yaş krizi» vo ya böhranH nın psixoloji mənzərəsindo osas yer tutur. Yaş artdıqca. yaşlılann kömoyilo onlarda «һəуа zonalan» (boJ dənin başqalarından gizlədilən zonalan) haqqinda miioyyon tosəvJ vürlər əmolə gəlir. Sözlərə seçici miinasibot formalaşmağa başlaJ yır, onlar yaşlıların reaksiyası noticosindo «eyib» sözlorlo «cyib ol-тауап» sözləri nisboton asanlıqla 216 111 forqləndirirlor. Balaca oğlan ve1 qızlarda öz cinsləri haqqinda tosovvürlər fonnalaşmağa başlayır. d Böyük məktəboqədor yaşlı uşaqlar artıq oğlan və qız anlayışlaJ ıından noinki geniş istifado cdir, hom do «Sən oğlansan, ya qız^ san?» - sualına daha doqiq cavab verirlər. Uşaqlann, demok olar ki, hamısında cinsin gcyim və bəzək xiisusiyyotlori, bir qismindo iso hotta fiziki olamotlori haqqinda nisboton doqiq tosovvürlər omola golir. 6 yaşında özünü göstərən miihiim xiisusiyyətlərdən biri uşaq-larda «bədənin sxemi» haqqinda təsəvvürlərin fonnalaşması ilo olaqodardir. Miioyyon edilmişdir ki, 6 yaşından sonra corrahiyyo yolu ilo bannağı, oli, ayağı vo s. kəsilmiş pasientlorin, demok olar ki, hamisi bodonin miioyyon bir hissəsinin çaımadığını duyuıiar. Halbuki 6 yaşına qodor barmagi vo ya oli kəsilmiş uşaqlarda, cləce do anadan barmaqsız, olsiz vo ya ayaqsız doğulmuş adamlarda belo bir duyğu müşahidə olunmur. Beloliklo do fantom duyğular 6 ya-şından sonra, yoni bodonin sxemi haqqinda tosovvürlor formala-şandan sonra omolo golir. Bodonin sxemi haqqinda təsəvvürlər forınalaşdıqca uşaq özü-nü todricon ətraf mühitdən ayırmağa və özünü sanki kənardan gör-məyə, öziinii perseptual (başqaları torofindon qavranılan) obyekti kimi fərqləndirməyo başlayır. Bu zəmindo uşağın davranışı nəzərə çaфacaq dorocodo dəyij şir və mürokkəbləşir. Onun fəallığı artir. Balaca oğlan və qız intu220 surotdo olsa da, başa düşür ki, о, özünü песо müşahido edirso, a adamlar da onu elo müşahidə edirlor. 5-6 yaşından başlaya-uşaqlaıda həya hissinin daha aydm şəkildə tozahiir etmosi do, rinci növbədə, onlann özlərini perseptual obyekt kimi fərqləndir-si ilo əlaqodardır. Uşağın özünü mohz perseptual obyekt kimi fərqləndirməsi vo Ldonin sxeminin formalaşması onda həya zonalan haqqinda to-vvürlərin formalaşması üçün olverişli şoraiq yaradır. «Yaxşı nə-. pis nodir?» mövzusunda uşaqlarla apanlan söhbətlor onların 'vaftq tosovvürlərini daha da dəqiqloşdirir. Valideyn «Раһапт у, eyibdir!», «Ога getmə, oğlanlar çimir!» kimi qısa, aydin, lakin osional boyalarla zəngin irad və tövsiyolərlə uşaqlarda yeni Iməlo golon həya hissino istiqamot verir. Bu zaman yaşlılar uşaq-Iч т diqqotini daha çox davranış vo roftann monovi toroflorino 4b edirlor. «Раһапт gey, eyibdir!» omrinin oxlaqi monasi da ■nohz bundan ibarotdir. Uşaqlar öz horokotlorinin monovi torofini dork ctdikco, onlann başlılarla vo yoldaşlan ilo qarşılıqlı miinasibotlori daha da mürək-löbləşir. Onlann iinsiyyot vo roftan песо deyorlor, «monovi me-Cirlarİa» miioyyon olunmağa başlayır. Bu baximdan kiçikmoktobli yoşı dövründə miihiim dəyişikliklor baş verir. Kiçik moktoblilərdo omolo gələn yeni xiisusiyyətlərdən biri refleksiya ilo bağlıdır. Onlar özlərinin fıkir vo oməllərinə bir növ lionardan baxmağa, öz horokot vo əməllorini başqalarının gözü ilo 'qiymotlondirmoyə başlayırlar. Bu əsasda da kiçik moktəblilərdə fleksiya formalaşır. Refleksiya, artiq qeyd edildiyi kimi, özünüdorketmo prosesidir. Bu о demokdir ki, refleksiyanm yaranması ilo monlik şüurunun for-malaşmasmda kcyfıyyətcə yeni merhələ başlayır. Həmin mərhələ ио kiçik moktəbli yaşına təsadiif edir. Rcflcksiyanın omələ gəlməsi ilə kiçik moktobli özünün fıkir vo əməllorini obyektiv surotdo tohlil etmoyo başlayır. Onun başqa •damlarla qarşılıqlı münasibotlorinin xarakteri dəyişir. Bu baximdan qızlarda hoya hissinin özünoməxsus tozahiir formalan haqqin-Ба V. A. Suxomlinskinin müşahideləri maraqhdır. O, «Votəndaşm doğulmastv' kitabında yazır: «Qızların vo oğlanların cinsi yctişkən-liyinin eyni vaxtda başlamaması torbiyo işini hom do ona goro yüngülloşdirir ki, qızlar oğlanlardan utamrlar. Aşağı sinifdə uşaqlar yayda bir verdo çimiıdilor; gölün sahilində həvəslə qaçır, пот qumdan müxtoliJ' tikintilər qurur, suda oynayırdılar. Lakin qı üçüncü sinfı bitirdikdən sonra tokliyə can atmağa başladılar. О lanlar qızlann onlarla bir yerdo çimmək istəməmələrinin sobəb: başa düşmürdülər. Oğlanlardan biri deyirdi: «Siz xudbinsiır Qızlar cavab vcrmirdilor, yalnız gülümsəyirdilər. Sanki oğlanl həiə dərk etmədikləri şeyi onlar başa diişürdülər. Qızlarda analı miidrikliyinin məhz belə oyanması tərbiyəni asanlaşdınr. Yeniyctməlik yaşında isə qızların oğlanlardan, oğlanların Г qızlardan utanması adi haldır. Bəs, bunu nə ilə izah etmək olar?! Monlik şüuru sözün əsl mənasında yeniyetməlik yaşı dövründ fonnalaşır. Lakin o, birdən-birə əmolə gəlmir. Əvvolki yaş dövrlə^ rində körpə uşağın özünü güzgüdə tanıması, «bodəninin sxemini təşokkülü, refleksiyanın əmələ gəlməsi - bunların hamısı monlık şüurunun yeniyctmolik yaşı dövründo keyfıyyətcə daha yüksək in-kişaf mərhələsinə daxil olmasını sortlondirir. Kiçik məktoblidən forqli olaraq ycniyctmədə özünə, öz şə həyatına, şəxsiyyətinin xüsusiyyotlorinə maraq yarandıqca, özün qiymətləndirmə tolobati, özünü başqaları ilo miiqayiso etmok mey li xiisusi mona kosb edir. Bunun da noticosindo yeniyetmə ö üçün öz «Mən»ini bir növ kəşf cdir. Mənlik şüurunun formalaş: ğa başlaması və inkişafı yeniyetmənin biitiin psixi həyatına, on? tolim foaliyyotinin xarakterino, ətrafdakılara münasibətinə, yaşlı lar, yoldaşları vo monsub olduğu kollektivin iizvlori ilə qarşılıqlı münasibətlərinə öz təsirini göstorir. Yeniyetmədə mənlik şüurunun formalaşması onun öz davranı^ şını, özünün mənəvi keyfıyyətlərini, xarakter və qabiliyyətlorini dark etmosi ilo başlayır. Ilk dövrlordə yeniyctmənin mənlik şüurunun əsasmı başqa^ adamlann - yaşlıların (müollim, valideynlor və qonşuların), коПеЦ tiv iizvlorinin, yoldaşlarının onun haqqındakı mülahizəlori təşküj edir. Yaş artdıqca yeniyctmə öziinün şəxsiyyətini müstoqil tohlil etmoyo və qiymətləndinrıəyə başlayır. Bu baximdan ycniyetmənin, başqalarının və özünün qiymotləndirmə meyarlarına, oxlaq normalanna yiyələnməsi onda mənlik şüurunun fonrıalaşmasında mühüm ohomiyyot kosb edir. Ycniyetmonin öz şəxsiyyətini dork etmosi tədrici xarakter da-şıyır. O, ovvolco tolim foaliyyotinin icrası ilə bağlı olan keyfiyyət-ləri (oməksevorlik, təkidlilik, diqqotlilik, soy), sonra başqa adamlara miinasibotlori ifado edon keyiiyyətləri (yoldaşlıq hissi, həsiıq, təmkinlik, tərslik), sonra isə özünə münasibəti ifado edən yfiyyətləri (təvazökarlıq, özüno tənqidi yanaşmaq, yaltaqlıq, lov-ıq) və nəhayət, şəxsiyyətin çoxcəhotli münasibətlərini ifado on miirəkkəb sintetik kcyfiyyətlori (şəxsi ləyaqət, şərəf hissi, nsipiallıq vo s.) dork etməyə başlayır. Ycniyctmənin mənlik şüurunun xiisusiyyotlorini aydınlaşdırarILÜII bir cohoti aynca qeyd etmok lazimdir. Yeniyetməlik yaşı döv-fftndə özünüdərketmə tolobati xiisusi mona kosb ctso do, onun özü ^aqqındakı obyektiv biliklərinin səviyyəco aşağı olmasi diqqoti telb edir. Yeniyctmənin bir çox hallarda özünün şoxsi keyıiyyətlə-hni diizgiin tohlil cdə bilməmosinin köklərini, birinci növbədə, mohz burada axtarmaq lazimdir. Bu osasda da bozon ycniyetmonin iddia soviyyosi ilo kollektivdoki real mövqeyi arasinda, özünə münasibəti ilo başqa adamlann - yaşlıların vo yoldaşların ona miinasibot i arasinda ziddiyyətdən nəşot edon münaqişələr meydana çıxır. Yeniyetmə öz davranış vo xiisusiyyotlorini dork etdikco, onda ozünütorbiyə tolobati yaranir ki, bu proscsdo do ayird edilmiş nii-mutio vo oxlaqi etalon miistosna rol oynayir. İlk gonclik yaşı - monlik şüurunun yaranmasının tamamilo xiisusi morhələsini təşkil edir. Yuxarı sinif şagirdləri hoyati ohomiyyoti olan miixtolif suallar-la rastlaşırlar: «Мəп kiməm?», «Monim dünyada yerini nədən iba-rotdir?», «Мəпə ətrafdakı adamlar песо yanaşırlar?», «Моп özüm adamlara песо yanaşıram?». Bu vo başqa suallara cavabın axtanl-masi gone oğlan vo qızların özünü şəxsiyyət kimi dork etmosi, ozii-DÜ tosdiq etmosi prosesino çevrilir. § 2. Мэп - obraz Моп - obrazın əsasını insanin özü haqqinda biliklori toşkil edir. I akin bu biliklor insan üçün hcç do adi xarakter daşımır. Onlar insanin özünə munasibotini ifado edir. Mon obrazin psixoloji baximdan ohomiyyoti do mohz bundan ibarotdir. Mon - obraz mürəkkəb hadisodir. Golin, gone oğlan vo qizla-ra belo bir tapşırıq verək: özünü 20 sözlə səciyyələndir. Görəsən, onlar bu adi tapşırığı asanlıqla icra edo biləcəklonni? Təcrübə gös-lorir ki, gone oğlan vo qizlann bir çoxu bu zaman edddi çotinliklo rastlaşrrlar. Onlann bir çoxu 7-12 sözdən sonra bilmirlor ki, no ct-ainlor. Bu о demokdir ki, gone oğlan vo qızların özləri haqqındakı 223 təsəvvürləri bir çox hallarda mohdud xarakter daşıyır, hətta bəz onlarda müəyyən ziddiyyətlər də özünü göstərir. İnsanda eyni vaxtda üç «Моп - obraz» «real mən», «idcal mən» və «sosial mən» mövcuddur. «R e a 1 m ə n». İnsan indiki anda özünü necə təsəvvür edir? özünün qabiliyyətlərini, rollannı, statusunu necə qavrayır? O, oslindo necə adamdır? «Real mən»in mozmununu həmin suallar təş-kil edir. Bu zaman insan özünə öz gözüylo baxır. O, özünün «real-mən»i ilə fəxr edə bilər; insanin özü haqqındakı bu obrazı başqa adamlardan gizlətməsi də mümkündür. Bozi hallarda isə «real mən» ətrafdakı adamlann insana verdikləri qiymətlərə uyğun gəl-mir. «I d e a 1 m ə n». Hor bir insanin «real mən»indən başqa həm də «ideal mən»i vardır. İnsan özünü necə görmək istəyir? Hansı keyfiyyətlərə yiyəlonmoyə çalışır? «İdeal mən»in məzmununu bıı suallara əsason sociyyəlondirmok olar. Admdan göründüyü kinıı. «ideal mən» insanin özü haqqinda ideallan ilə bağlıdır. Onun psı xoloji baximdan mənası da, birinci növbədə, bundan ibarətdir: insan öz «ideal mən»ini həyata keçirmək üçün yollar axtarır vo bu sahodo böyük soy göstərir. İnsan özünütərbiyə ilə məşğul olarkən adoton özünün «ideal mon»indən çıxış cdir. İnsanın şəxsi keyfıyyətləri çoxdur. Görəsən, bunlann hamısı onun «ideal mən»ində oks olunurmu? Yox. Hər bir insanin yüksək qiymətləndirdiyi müəyyon keyfıyyətlər vardır. «İdeal mən»do məhz bu keyfiyyotlor əks olunur. Tosadüfi deyildir ki, insan özünü-tərbiyə ilə məşğul olarkən də özündə hor hansı bir keyfıyyəti deyil, mohz yüksək qiymətlondirdiklori keyfiyyotlərin formalaşmasına xiisusi diqqət yetirir. «S о s i a 1 m ə n». İnsan həmişə özünə başqalarının göziiylə baxır. Başqa adamlar onu песо görürlor? О, özünü başqa adamlara песо göstormək istoyir? Necə horokot etso, başqa adamlar onu yax-şı adam vo ya mütoxəssis (müəllim, çilingər, həkim və s.) kimi ta-nıyarlar? Bu üç sual yaşından asılı olmayaraq insan üçün böyük ohomiyyoto malikdir. Axı, bizim hor birimiz insanlarm icorisindo yaşayırıq vo istor-istəməz özümüzə onlann gözüylo baxmalıyıq. Insanlann qarşılıqlı sosial tosiri prosesindo «sosial mən»in ohomiyyoti do mohz bundadır. Insan başqa adamlarla iinsiyyoto girorkon adoton özünün «so-sial mən»indən çıxış edir: o, həmişo özünü başqa adamlara yaxşı ofdən göstərməyə çalışır, özünün «pis əməllərini» bclə müxtə-f ycdlarla pərdələyir; psixoloji «maskalardan» da bu məqsədlə is-"adə edirlor. İnsanın «real mən»i onu no dorocodo tomin cdir? Ətrafdakı ımlar onu no dorocodo toqdir cdir vo ya boyonirlor? О özünün r hansi bir kcyfıyyotini başqa adamlardan no dorocodo gizlotmo-yo çalışır, о, özünü başqa adamlara песо (tutaq ki, yaxşı adam, osl müollim, elm adami vo ya varh adam) kimi göstərmok 216 113 istoyir? Bu luallan izah etmodon insanin «sosial mon»inin mozmununu aydinl.işdırmaq olmaz. Psixoloji planda real, ideal, sosial «Моп» birlikdo mövcuddur. < Mar birbirlorini bir növ tamamlayır vo zənginləşdirirlər. Lakin bozon real, ideal vo sosial «Mon»lor arasinda köklü ziddiyyotlor do mıışahido olunur. Əgər «real mən» «ideal-mən»ə uyğun golmireo, mesial mon» «real mon»i gizlotmoyo xidmot cdirso, insanm özü haqqinda tosovvürlərində özünəməxsus çotinliklər meydana çıxır. lick) hallarda insan adoton refleksiya yolu ilo bu uyğunsuzluqlan tohlil edir, bir növ onlann hamisi üçün «ümumi тохгос» taparaq nımafiq ziddiyyətləri aradan qaldırır. Bozon do bu cohot ona mii-.-•>sv>r olmur. Xalq ifadosi ilo dcyilsə, «öz hoqiqi sifotini, simasim biiruzo verir». Yoni psixoloji maska insanin hoqiqi sifotini heç do lıonıişə pərdələyə bilmir. «Моп - obraz»ın formalaşması dialektik prosesdir. O, muxtolif ımıllorlə şərtlənir. İnsanda özü haqqinda təsəvvürlərin formalaş-masında horokot vo görmə duyğuları miihiim rol oynayir. insamn o/ünü qavramasimn tosirli vasitosi kimi güzgünün ohomiyyotini ■yd etmomok olmaz. Lakin «Моп - obraz»ın formalaşmasının •sas monbəyini başqa adamlar - yaşlılar, həmyaşıd oğlan vo qız-lar təşkil edirlor. K. Marks göstərirdi ki, «...insan olindo giizgii ilo vo «Моп топот» deyon fixteçi filosof kimi doğulmadığına göro, o, ovvolco güzgüyə baxınmş kimi başqa adama baxın>. İnsan başqa adamlar vasitosilo kişilik, qadınlıq, monovi gozol-lik vo s. haqqındakı etalon vo stcrcotiplərə yiyəlonir, başqa adam-lan vo özünü qiymotlondirmoyi öyrənir. 224 114 157-15 226 115 15» /4 §3. Özitnüqiym.ıtLmdiınıo Ишщшаа Özünüqiymətləndirmo tennini iki sözdən - özünü və qiy ləndinnə sözlərindən omolə gəlnıişdir. Onun psixoloji mənası dındır: söhbət insanin özünə vcrdiyi qiymətdon, özünün ob; qiymətlondinnəsindən gcdir. İnsanın özü haqqındakı təsovvürlərinin formalaşması bilav tə özünüqiynıətlondinnə ilə bağlıdır. İnsan özü özündə hansı ce« hətlori qiymotlondirir? Onun üçün bir insan kimi miihiim olan hor şeyi: özünün qabiliyyətlorini, mənəvi keyfıyyotlorini, omollorini, öz imkanlarını vo perspektivlərini, özünün qarşılıqlı miinasibotlori-ni, qmp və kollektivdə, başqa adamlar icorisindo tutduğu ycri qiymotlondirir vo s. Bununla yanaşı miioyyon hoyati situasiyalarda, xüsusilo ailodo vo kollcktivdo insan öz üzorino mosuliyyot götiirüb miihiim biraddım atdıqda, konflikt şoraiti yarandıqda vo s.-do özünüqiymotləndirmə xiisusilo miihiim ohomiyyot kosb cdir. Aydin mosolodir ki, özünüqiymətlondirmo miirokkob prosesdir: o, öziinü-miişahido vo özünütohlil yolu ilo lonnalasir, bu zaman insan özüno adoton başqa adamlann göziiylo baxır, bir qayda olaraq. özünü on-larla miiqayiso edir. Psixoloji cksperimentlordo bu cohot həmişə aydin nozoro саг» pır. Belo ckspcrimentlordon biri ilo tanış olaq. Tutaq ki. iki miixtolif zavodda bir neço mühondis ştatı boşdıır. Homin vəzifəni tutmaq üçün birinci zavodda 5 nəfər - A., S., Ş., V. vo N., ikinci zavodda iso 4 nəfər-Q., P., Ə. və M. orizə vcrmişdilor. Gone miihondislo-ro ovvolco miioyyon blanklar vcrilir vo miivafiq suallara cavab veflj mok toklif olunur. Suallar clo tərtib olunmusdur ki, onlara cavab veronlor oslindo özlərinin miioyyon keyiiyyotlorini qiymotlondirir-lər. Eksperiment iki variantda -1-ci zavodda 1 variantda, 2-ci zavodda II variantda арапһг. Aşağıda homin variantlar nəzərdon keçirilir. Gone mühondislər T.-ni (I variant) və İ.-ni (II variant) gördiik-dən sonra onlann özlərino vcrdiklori qiymotlor dəyişiləcokdirmi? Eksperimentin osas moqsodi do mohz homin mosoloni aydınlaşdır-maqdan ibarot idi. Bunun iiciin gone mühondislorin T.-ni vo İ.-ni görmomişdən ovvol vo görəndon sonra doldurduqlan özünüqiy-motlondirmo blanklarmi bir-biri ilo miiqayiso ctmok lazimdir. I I variant: a) Q. və başqaları qobul otağında oturmuşlar; b) otağa İ. adlı bir nəfər daxil olur. Gone mühəndislo-rə onu toqdim edib deyirlor ki, İ. do boş olan miihondis vəzifəsini tutmaq istoyir. İ. nimdaş kostyum gcyinmişdi, köynəyi və ayaqqabıları çirkli idi. Əlində səliqəsiz biikülmüş kağızlar var idi. Zahiron mühon-diso oxşamırdı. v) bundan sonra bir bəha-no gotirib Q. və başqalarına əvvəlki özünüqiymətləndir-mo blanklarmi yenidon dol-durmaq toklif olunur. Tanış olduğumuz mctodika ilo aparılmış psixoloji eksperiment •sash surotdo göstərirdi ki, T.-ni (I variant) görən konc miihondis-lur ikinci dofo blankları doldurarkən özlorino əvvolkinə nisboton •sağı qiymotlor vermişlər. Halbuki İ.-ni (II variant) görəndən sonra iso gone mühondislər özlorini daha yüksok qiymotlondirmişlor. Miioyyon edilmiş bu eksperimental faktın mənası aydındır. In-wnlar qiymotlondirmo zamani özlorini kiminloso miiqayiso edirlor. Başqa adam bu zaman bir növ etalon rolunu oynayir. Hoyati misal-lar da bunu siibut cdir. 1 variant: a) A. vo başqaları qobul otağında otunnuşlar; b) otağa T. adli bir nofor daxil olur. Gone miihondislo-ro onu toqdim cdib deyirlor ki, T. do boş olan miihondis vozi-fosini tutmaq istoyir: T. yaxşı gcyinmişdir. Özünii məğrur aparır, əlində təzə diplomatı var idi, zahirən çox təcrüboli və ağıllı mühəndisə oxşayırdı. v) bundan sonra bir boha-пө gətirib A. vo başqalarına əvvəlki özünüqiymotlondir-mo blanklarını yenidon dol-dunnaq toklif olunur. 226 116 15» Golin, indi do insanin özüno vcrdiyi qiymotlorin xarakterino diqqot yetirək: özünüqiymotlondinnə zamani qiymotin muxtolif ftövlərindən - oxlaqi, estetik, intellektual, emosional vo s. qiymot-lordon istifado olunur. Lakin biitiin hallarda onlann icorisindo emotional qiymotlor osas yer tutur: oxlaqi qiymot do, intellektual qiymot do özünüqiymətləndinno soviyyosindo emosional çalar kosb ©dir. Özünüqiymətlondirmə, hor şeydən ovvol, özünüsevmə, özü-n.mörmət, öz ləyaqətini saxlamaq vo s. kimi hisslərlə çulğaşır. yoni cmosional qiymətləro osaslanır. Bu onunla bağlıdır ki, özünüqiy-ınotlondirmə soviyyosindo qiymətvcrən vo qiymotlondirilon eyni bir adamın şəxsindo birloşir: mon - mono qiymot vcrir. Bu zaman insan hətta miioyyon obyektiv mcyarlara əsaslansa belo öziinüqiy-tnotləndinnədə subyektiv amillor əsas уег tutmağa başlayn Atalar sözlərində özünüqıymətlondirmonin bu xüsusiyyoti doqiq ifadə olunmuşdur: «Öz gözündə tiri görmür, başqasının gozündo tiikü se-ein>, «Нес kos öz ayranma tıırş demoz». Bu о demokdir ki. özüno-tərbiyonin səviyyəsı insanin özüno tonqidi yanaşıb-yanaşınamasın-dar, özüııo qarşı tələbkar olub-olmamasından bilavasito asılıdır. Özünüqiymətləndirmə sistemini tohlil edorkon aşağıdakı сөЈ hətlori xüsusilo nozoro almaq lazimdir: a) özünüqiymətləndirrnə prosesindo «real ınon» obra/ı ilo «ideal mon» obrazının miiqayiso edilmosi miihiim rol oynayir. Onlann bir-birino uyğun golmosi psixi sağlamlığın miihiim şərtidir. Miioyyon e hlmişdir ki, insamn «real mon» obrazi ideal mon» ob-razma miivafiq olduqda. o, adoton, özünü yüksək qiymətlondiıir. İnsan bu iki miihiim xarakteristika arasinda uçurum hiss etdikdj iso, özünü adoton aşağı qiymotlondirir. Bozon belo hallarda insanin ÖZÜ öz gözünde hörmotdon düşür: b) insan özünün hor hansi bir keyfiyyotini qiymotlondirorkon, onun yaxşı vo pis kcyfiyyət oldugunu песо miioyyon edir? Lap ki-C'k yaşmdan uşaqlara öyrədirik ki, «Yaxşı nodir, pis nodir?». insan özüno qiymot verondo bu tosowurlordon etalon kimi istifado etmoyo baslayir: ogor etdiyi horokotlor «yaxşı» ctalonuna uyğun golir-so, onlan miisbot, «pis» etalonuna tıyğun golirso monfi qiymoilon-dirr. Yaş artüıqca, insanin sorvot meyllori formalaşır, ideallarımn xarakteri doyişir vo buna miivafiq olaraq onun ctalonlar sistemi mürokkobloşir Bi/ hor hansi bir adamın özünii песо qiymotlondirdi-yini aydınlaşdırmaq üçün onun özüııü hansi etalonla tutuşdurduğu-ru. özfino hansi ctalona osason qiymot verdiyini bilmoliyik. Bu yolla biz hom do onun «idcal mon»inin mozmununu tohlil ctmok im-kani oldo edirik. Çünki miivafiq ctalonlar «ideal mon»do xiisusi yer tutur; v) insanin özünəməxsus qiymotlor sistemi vardir. Bir torofdon, insan özüözünü qiymətləndirir, digor torofdon, onun davrams vo rəftarı monsub olduğu qrup torofindon qiymotlondirilir. Bundan başqa, adam bu vo ya digor torzdo horokot edorkon otrafdaki adamlann, о cümlo ion iş yoldaşlarının vo dostlanmn onu песо qiymot-londirocoklorini nozoro ahr. Buna gözlənilən qiymotlor deyilir Qrupun şəxsiyyəto vcrdiyi qiymətlorlo g ö z l ə n i l ə n q i y - Ш о t 1 о r bir-biri ilo vohdotdo olsa da. onlan eyniloşdirmək olmaz. Qrupun şəxsiyyəto vcrdiyi qiymot r e a l q i y m o t d i r . Özünüqiymotləndinnə muxtolif iisullarla öyronilir. Mosolon. şegirdlərə özlərini sorbost surotdo tosvir etmok toklif olunur, yaxud onlara miioyyon qiymotverici hökmlor yazılmış voroqolor vc-rilir: bu zaman şagirdlərə onlann zahiri görkemini vo ya hısslərini 11 ado edon vərəqələri qnıplaşdınnaq toklif olunur. Şagirdlərin öz-lerini sociyyolondirmosini nozordo tutan muxtolif öziinüqiymot-londinnə şkalaları vo omsallan da molumdur. Bu moqsodlo miioyprj sifot - sözlordon istifado olunur. Bozon şagirdloro, mosolon, işağıdakı cavablardan birini seçmək toklif olunur: - mon on yaxşı şagirdlordən biriyom; - monim qabiliyyotlorim orta soviyyodon yiiksokdir; - monim qabiliyyotlorim orta soviyyododir; - monim qabiliyyotlorim orta soviyyodon aşağıdır; - mon az qabiliyyotli şagirdlordon biriyom. Bozi todqiqatlarda eksperimental tapşırıqlardan istifado edilir. Şagirdlərə ayn-aynhqda bclo bir suala cavab vermok toklif olunur: lapşırığı icra edo bilocoksonmi? Bu zaman hansi bal ala bilorson? Bundan sonra aşağıdakı sual verilir: bos sənin sinif yoldaşlann, mosolon, Mommod, Sevil vo başqaları bu tapşınqlann öhdosindon goto biləcəklonni? (Bu zaman şagirdin özüno verdiyi qiymollorlo onun yoldaşlanna vcrdiyi qiymotlorin olaqosi miioyyon olunur.) Bir cox todqiqat mctodikalannda şagirdlorin özlərino verdiklə-ri qiymotlor obyektiv molumatlarla - fızioloji göstəricilər, imtahan-lann real noticolori, psixoloji testlor vo qrup qiymotlorinin yckun-lan, zoruri hallarda iso ekspcrt qiymotlori ilo miiqayiso edilir. Psixoloji todqiqatlar özüniiqiymotlondimıonin üç soviyyosini müoyyənloşdinnok imkanı vcrir. A d c k v a t ö z ii n ü q i у -pel 1 о n d i r m о d о şagird öziiniin ayn-ayn keyfiyyətlərini osason diizgiin qiymotlondirir. Tutaq ki, onun qabiliyyoti «10»-a borabordir. O, özüno «10» qiymot vcrir. Q e y r i - a d e k v a t y u x a r i q i y m o t l o r - şagird ö/üniin ayrı-ayrı keyfıyyotlə-rıni olduğundan yiiksok qiymotlondirir. Tutaq ki, onun qabiliyyot-lori «10»-a borabordir. O, özüno «15», bozon 20, hotta daha yiik-sok. mosolon, 50 qiymot verir. Qeyri-adekvat aşağı qiymot - şagird dzünün» ayn -ayn kcyfiyyotlorini layiq oldıığundan aşağı qiymotlondirir. Tutaq ki, onun 226 117 15» qabiliyyotlori «10»-a borabordir o, özünə «5», bozon 7, hotta daha aşağı, mosolon, 3 qiymot verir. Əgor şagird özünə adckvat qiymət verirso, onu daha da möh-kəmləndirmək lazimdir. Şagirdin özünə qeyri-adckvat qiymotlor verməsini şərtləndirən amillori müəyyənləşdimıək və aradan qal-dınnaq lazimdir. Ailonin tipi (uğurlu və ya uğursuz, tam - nata-mam, çoxuşaqlı -- təkuşaqlı və s.), ailə münasibətlorinin xarakteri, tərbiyə üslubu (avtoritar və ya dcmokratik), sinif kollcktivində şagirdin mövqeyi, onun fiziki vo psixi inkişaf səviyyəsi - bunların hamisi özünüqiymətlondinnəyə miihüm təsir göstorir vo onun adck-vatlıq dorocəsini miioyyon cdir. Ozünüqiymotlondirrnonin böyük ohomiyyoti vardir. О, insanin davranışının tonzim olunmasında miihiim rol oynayir. İnsanın baş-qa adamlarla qarşılıqlı miinasibotlori, onun öz uğurlarına vo uğur-suzluqlarına münasibəti, ayn-ayn hoyati situasiyalarda davranış ve roftarı özünüqiymətlondirmədən asılıdır. Başqa sözlo, özüniiqiy-motlondirmo insanin foaliyyotinin somoroliliyino vo onun bir şox-siyyot kimi inkişafına miihiim tosir gostorir. £ 4. Ö:,üniiqiym,ıtl,mdirmə və iddia səviyyəsi Holo XIX osrin sonlarında özünüqiymotlondirmənin şoxsiyye* tin iddia soviyyosi ilo bilavasito olaqodar olduğunu göstərən та» raqh faktlar miioyyon edilmişdi. 1890-cı ildo U. Corns hom faktlan aşağıdakı orijinal diisturla bclo ifado etmişdi: Özüniiqiymətlondimıə = müvofToqivyot ıddıa Düsturdan göründüyü kimi, özünüqiymətlondinrıonin səvi si iki mühüm amilin - müvəffəqiyyət və iddianın qarşılıqlı əlaqefl ilo şortlonir. Bos, insanin özünü yüksək qiymətlondirnıosi nodoa^ asılıdır? Formıılda bunun faktik olaraq iki yolu göstərilir. Biz orM moktəbin riyaziyyat kursundan bilirik ki, kəsrin qiymotini aitirmai iiciin ya onun surotini böyiitmok, ya da moxrocini azaltmaq lazinq dir. Özünüqiymotlondirmo fonnulunu bu baximdan nozordən kij çirsək aydin olar ki, insan özünü yiiksok qiymotlondirmok iiciin bi halda kosrin surotini artırmalıdır, yoni soy göstərmolı vo miivofTd qiyyot oldo etmolidir, başqa halda iso kosrin moxrocini kiciltiruiM dir, yoni iddia səviyyəsini aşağı salmalı vo özünün on kicik miivofl foqiyyotini belo diizgiin qiymotlondirmolidir. XIX osrin sonlarında özünüqiymətlondirmo ilo mii\ offoqiyyfl 230 to iddia arasındakı asılılıq holo eksperimental surotdo öyrənilmo-mişdi. U. Cems bu asılılığı intiutiv surotdo tapmış vo onu iimumi pokildo ifado etmişdi. Psixologiyada bu problem eksperimental su-fOtdə XX osrin 30-cu illərindon öyronilmoyo başlanıhnışdır. İddia nodir? Onun miivoffoqiyyotlo no kimi olaqosi vardir? Bu bmıyyətlor özünüqiymətlondirməyo песо tosir gostorir? Golin, ovvolco bir Azorbaycan atalar sözünü xatırlayaq: «Aşa-|ını boyonmir. yuxanda ycri yoxdur». Boyonmomok sözünə diqqot Win: problemin mahiyyotini bu ifado çox doqiq oks etdirir. 30-cu illorin ovvollorindo motivasiya mosololori psixologiyada Jaha çox aktualhq kosb edirdi. Bu sahodo eksperimental todqiqatin aparan alimlorin diqqotini maraqh bir fakt colb ctdi: adamlar öz-l.'imın uğurlarına vo ya uğursuzluqlarma eyni miinasibot boslomir-llor. Bir ckspcrimentlo tanış olaq: xiisusi lento borkidilmiş domir brmaqlar divar boyu miioyyon siirotlo horokot cdir. Tocrübodo iş-llrak edon adamlara 16 halqa vcrilir. Onlar miioyyon vaxt orzindo kalqalan qannaqlara atmahdirlar. Adamlann bir qismi eyni notico-|i oldo etdilor: 16 halqadan 10-nu qarmağın iizorino ata bildilor. Lakin bu zaman onlann oldo etdiklori eyni noticoyo miixtolif mii-hsibot bosləmosi fakti miioyyon edildi: adamlann bir qismi sevi-э öziindon razı olduğunu bildirir, digor qismi iso özündon na-'a/ı göriinürdü. Bu о demokdir ki, eyni bir obyektiv noticoni (16 Iqadan 10-nu ata bilmok) bir adam özii üçfın miivoffoqiyyət, başbirisi isə uğursuzluq kimi qiymotlondiro bilor. Bundan başqa, ni bir nəticənin bir şoraitdo müvoffoqiyyot, başqa bir şoraitdə iso 4\,>ffoqiyyətsizlik kimi qiymətlondirilmosi mümkiindür. Bu ' tlan no ilo izah etmok olar? Eksperiment prosesindo adamlar öz qarşılarına konkret moqsod rWİar: onlar bu moqsədə miivafiq olaraq miioyyon notico oldo (nwyo çalışırlar. Beloliklo, biz ekspcrimentdo iki komiyyotlo: a) adamin oldo ct-İ I s t ə d i у i notico vo; b) faktik olaraq o l d o e t d i у i no-• ilo rastlaşırıq. Mosolon, qarmaqlara 16 halqa salmaq istoyir i), halbuki ona verilmiş vaxt orzindo ancaq 10-nu ata bilir (B). Foaliyyotin noticosi, yoni uğıırlu vo uğtırsuz olmasi da bu iki miyyot - A (adamin oldo etmok istodiyi notico) vo В (faktik ola-I oldo etdiyi notico) arasmdaki nisbotlo miioyyon olunur. Psixo-lyada homin faktlan tohlil ctmok, xiisusilo adamlann öz uğıır-П vo uğursuzluqlarına münasibətlorini xarakterizo etmok iiçün 231 yeni termindən - i d d i a s ə v i y y ə s i terminindən istifı olunmağa başlanddı. Bu sahədə apanlan todqiqatlar əsasında iddia səviyyəsi anla şı daha da dəqiqləşdirildi, iddia səviyyəsi ilə yanaşı gözlomə soı viyyəsi də fərqləndirildi. İddia səviyyəsi gözləmə səviyyəsi ilə qarşılıqlı surətdə əlaqo-dardır. Lakin onları eyniləşdirmok olmaz. Müasir təsəvvürlərə görə, gözləmə səviyyosi insanin əldo etmok istədiyi notico (moqsod) ilo miioyyon olunur. Halbuki iddiı səviyyəsi insamn oldo etdiyi nəticəyə miinasibətində ifado olunur. О, oldo etdiyi nəticəni boyonir - yoxsa boyonmir, notico onu tomin edir - yoxsa etmir - iddia soviyyosini bu suallarla xarakterizo ctmok olar. Miioyyon edilmişdir ki, eksperiment zamani adamlann oldo el-diklori notico öz-özlüyündə holo müvəffoqiyyət vo ya uğursuzluq kimi nəzərdən keçirilo bilmoz, hor hansi bir adamin özü haqqinda-kı təsəvvürlorindən, özüno vcrdiyi qiymətlərdən vo s. asılı olaraq bu vo ya digor notico miivoffoqiyyot vo ya uğursuzlııq kimi qiy-motlondirilir. Adi bir misal göstərək: iki adam tosovviir edin. Onlardan biri uzununa tullanmaq üzrə respublika çempionudur, о bin iso holo özünü yarışda sınamamışdır. Onlardan hor ikisi, tutaq ki, yanşda eyni nəticəni göstərmişdir: 6 m. uzununa tullanmışdır. Gö-rəsən, bu nəticəni onlann hor ikisi eyni dorocodo qiymotlondiro-cəkdinni? Şübhəsiz ki, yox. Çempion üçün homin notico uğursuz-luq, gone idmançı üçün böyük müvəffəqiyyətdir. Adamlar bu vo ya digor noticoni miivoffoqiyyot vo ya uğursuz-luq kimi qiymotlondirondə tapşırığın asan vo ya cotin olmasim, onun hansi şəraitdo icra olunduğunu da nozoro alirlar. Bir eksperiment zamani adamlar miioyyon bir qıcığa siirotlo cavab vermoli idi-lor. Bunun iiciin 60 saniyodon az vaxt verilmişdir. Adamlann çoxu tapşırığı ycrinə yetirə bilməsə do, onlar bunu özləri üçiin uğursuz-luq kimi qiymətləndinrıirlər. Başqa bir halda həmin tapşırığı icn ctmək üçiin vaxtı məhdudlaşdınrıadılar. Təcrübədə iştirak edonlo-rin birçoxu tapşınğı, tutaq ki, 1 dəq. 30 saniyə icra etdilor. Bozilori iso buna 2 dəqiqədən сох vaxt sorf etdilor. Miioyyon olundu ki, sonuncular tapşırığı icra etsolor do, çox vaxt sorf ctdiklorinə göro bunu özlori üçün miivoffoqiyyot hesab ctmirlor. Bir maraqh fakti da aynca qeyd ctmok lazimdir. Eksperimental surotdo miioyyon olunmuşdur ki, insan miivoffoqiyyot oldo etdik232 L, onun iddia səviyyəsi yüksəlir, uğursuzluqdan sonra iso iddia so-Kyəsi aşağı düşür. Bunu tosdiq edon çoxlu hoyati misallar da gös-,nok olar. Elo uzağa getməyib, tələbo həyatını götürək. «3» vo I» qiymətlərlə oxuyan təlobo növbəti semestrdo dalbadal iic im-Jiandan «5» qiymot alarsa, sonuncu imtahandan «4» qiymot alan-I qam qaralir vo oksino, I kursda əlaçı olmuş tələbə növbəti seslyada ilk imtahanlardan «3», «4» vo «3» qiymotlor alanda, sonun-ımiahanda qarşısına heç də «5» almaq moqsodi qoymur. Holo 30-cu illorin əvvəllərində iddia səviyyəsi sahosindo apa-n ilk eksperimentlər böyük marağa səbəb oldu: miixtolif ölkəЈ ө yeni todqiqatlar aparılmağa başlanıldı. On başlıcası iso ondan roidir ki, todqiqat metodlari daha da təkmilləşdirildi vo bir sira l faktlar oldo edildi. Şagirdlərin iddia soviyyosini öyrənmok üçün yeni todqiqat теки ıişlonildi. Onlardan biri ilo tanış olaq. İyirmi zərf götürüb on-I nömrəloyirlər. Hor zorfo 2 misal vo bir mosolo yazılmış vərəq-|»ı qoyurlar. Bu zaman asandan çətino prinsipi osas götüriilür: bind zorfo qoyulmuş misal vo mosololor on asan, 2-ci zorfo nisbo-1 çotin, sonraki zorfloro daha çətin, 20-ci zorfo iso on çotin misal mosolo qoyulur. Zorflor stolun üstünə elo düzülür ki, onlann surindəki nömrolor şagirdlor torofindon aydin oxunsun. Miiollim misal vo mosololorin tərtibi prinsipini aydınlaşdırır: sagirdlori 1-ci, 10- cu vo 20-ci zorfo qoyulmuş bir misal vo ya Bsolo ilo tanış cdir. Şagirdlər bilirlor ki, 1-ci zorfdoki misal vo •solo on asam, 20-ci zorfdoki iso on çətin misal vo mosolodir. Bundan sonra şagirdlərə belo bir tolimat verilir: sizin hor biri-\h iiç zərf götürüb onlardakı misal vo ya mosoloni holl etmolisiniz. Ill zaman iddia səviyyosi aşağı olan şagird ovvolco, tutaq ki, 1-ci li götürür, onu asanliqla holl cdəndo 7-ci zərfı götürür, onu holl In bilso, artiq 8 vo ya 9-cu zərfı deyil, 14-cü zərfı götürüb müva-lq misal vo mosoloni holl edir. İddia səviyyəsi yuxan olan şagird iso 1-ci zorfi deyil, birdon-ko 16-ci zərfı götüriir, onu holl edo bilmodikdo 7-ci zorfi götürüb Lll edir, bundan sonra iso... 11-ci zərfı götürür. Golin indi do şagirdlərin zorfləri hansi ardıcıllıqla götiirdüklo-mo diqqot yetirok. 1-ci şagird: 1,7, 14. ^ 2-ci şagird: 16, 7, 11. 1-ci şagird no üçün ovvolco 1-ci, sonra 7-ci, daha sonra 14-cii 233 zərfı, 2-ci şagird isə ovvəlcə 16, sonra isə 7 və 11-ci zorflori götüfi dü? 1-ci zərfdəki misal və ya məsələnin həlli onu tomin etdimi?l| ci zərfdəki misal və ya məsələni həll edə bilməməsi ona песо tajl sir etdi? Eksperiment zamani bu sualların aydınlaşdırılması girdlərin gözləmə və iddia səviyyələrini müəyyənləşdirmok inıka-nı vcrir. Qarşıya sual çıxır: bu məsəlolərin aydmlaşdııılması /omridır* mi? Onlann tohlili no kimi praktik ohomiyyoto malikdir? MəsəlİJ nin do kökü mohz bıındadır. Insamn iddia soviyyosinin yiiksok vo ya aşağı olmasi, bir ton don, onun özü haqqındakı tosovviirlorindo, digor torofdon iso bad qa adamlara miinasibotindo oks olunur. Bir halda o, «Babam mono kor - dcdi, golib-gcdəni vur- dedi.» mövqeyindo dayanır, песо dc-yorlər «Yctənə yetir, yetməyənə daş atır.»; başqa bir halda iso özü-nii bir növ «dilsiz-ağızsız» adam kimi apanr... Bu zaman torbiy*, yolu ilo onlann iddia soviyyosini dəyişmək zoruroti meydana çıxır, Hor bir konkret halda iddia soviyyosini şərtləndirən amillori psix(K loji sərişto ilo tohlil etmok vo onlan aradan qaldırmaq üçün tosirll todbirlor miioyyon etmok lazimdir. «Agac bar gotirdikcə, başını aşağı dikor» hikmətli atalar stfzii-diir. Onun psixoloji monasi vardir. Kiçik yaslarından başlayaraq ıışaq vo yeniyctmələrdə öz ıığuıiarına diizgiin miinasibot yaratmaq iddia soviyyosini tonzim ctmoyin başlıca yolu belodir. Biz yuxarıda özünüqiymətlondirmo formulu ilo tanış olarkon insanin oldo etdiyi miivoffoqiyyotin ohomiyyotini qeyd ctmişdik. Diqqoti bir daha bu miihiim məsəloyə colb etməyi zoruri sayinq: insan özünün istor tolim, istorso do omok fəaliyyətində heç bir ço-tinlikdon qorxmamah, onlan motanotlo aradan qaldırmalı vo basla-dığı işi müvoffəqiyyətlə başa çatdırmalıdır. Torbiyo işi də şoxsiy-yoti mohz buna yönoltməlidir. Lakin, bununla bclo, qeyd etmok lazimdir ki, insanin oldo etdiyi miivoffoqiyyot onun özüno verdiy] qiymotlori mexaniki şəkildo miioyyon etmir. İnsanın öz müvəff qiyyətlorinə diizgiin miinasibot bəsloməsi psixoloji baximdan xii-susilo miihiim ohomiyyot kosb edir. Bu iso iddia soviyyosinin siin surotdo artmasi (belo hallarda adoton deyirlor ki. «filankos qudu-rub», < özünütokmilləşdirən sistemdir. Hor bir sistemin miihiim bir xüsıaj siyyoti vardir: o, bir qayda olaraq, özünün sabitliyini saxlamagi cohd gostorir. Holo XIX osrin 70-ci illorindo fransiz fizioloqlarinm diqqotini orqanizmin daxili mühitinin sabit olduğunu gostoron miixtolif 236 tlar colb etmişdi. Bodonin tempcraturunun, qan tozyiqinin, qan-şokorin miqdanmn sabitliyinin tomin edilmosi vo s. buna misal jt4a bilor. Amerikan fizioloqu U. Kennon 1929-cu ildo bu faktlan Inıumiləşdirərək onlan homeostaz (yunanca homoios - bonzor, Hşar, stsis - horekotsiz demokdir) termini ilo ifado etdi. Homeostaz prinsipino goro. orqanizm sistem üçün təhlükoli Man dəyişikliklər haqqinda siqnal alan kimi özünütonzimetmə me-bnizmi vasitosilo özünün əvvəlki miivazinotini Ьофа etmoyo baş-byır... Bu ideya insam özünütonzimloyən sistem kimi xarakterizo ımək üçün böyük evristik ohomiyyoto malik idi. Tosadüfı deyildir . homeostaz prinsipi sonrakı illordo fiziologiyadan kibcrnctikaya bir cox başqa elmlərə, о cümlodon psixologiyaya da niifuz edir daha iimumi mona kosb edirdi. Miixtolif psixoloji coroyanlar (neobiheviorizm, geştaltpsixolo-fu vo b.) insanin psixi həyatını izah etmok iiciin homeostaz prin-lindon istifado etmoyo başladılar. Şəxsiyyət psixologiyasinda (К. vin vo b.) da bu sahodo miihiim addımlar atılırdı. Şəxsiyyətin '■nütonzim edon sistem kimi xarakterizo olunmasi psixologiya el-nin böyiik nailiyyoti idi. Bu tosovvürlorə göro, şəxsiyyotin sabit-i onun başlıca xaraktcristikalanndan biridir. Lakin daxili vo xari-amillorin təsirilə şəxsiyyotin miivazinəti pozulur. Bu öz oksini J a tapir ki, şəxsiyyotin bir çox tolobatlan onun iiciin ohomiyyo-i itirir, onda yeni tolobatlar, motivlor omolo golir. O, özünütən-etmo mexanizmi vasitosilo öz miivazinotini Ьофа etmoyo cah-Şəxsiyyot guya bu yolla inkişaf edir. Homeostaz prinsipinin psixologiyaya totbiqi öz-özlüyündə son "•-о maraqlıdır. Biz bu yolla şoxsiyyətin özünütonzim etmosi wesini daha doqiq izah edo bilorik. Lakin psixologiya elmi tokco * niitonzimetmo mexanizmlorinin tosviri ilo kifayotlono bilmoz. xsiyyotin özüniitənzimedən sistem kimi inkişafınm başlıca mən-lori nodon ibarotdir? Onun foallığının köklorini no ilo izah etmok olar? Psixologiya i üçün prinsipial ohomiyyoto malik olan bu suallara yuxanda terdən keçirdiyimiz psixoloji təsəvvürlər lazimmca cavab verI Bu baximdan bir cohoti xiisusi qeyd etmok lazimdir: mosolonin iyyoti ondan ibarotdir ki, homeostaz modeli oslindo şəxsiyyə-foallığının biitiin formalanm izah etmir. Homin model fəallığın •Jason bir formasini - otraf mühitdo omolo golən situatn dəyişik237 likloro insanin vcrdiyi cavab rcaksiyalarını aydınlaşdırmaq im verir. Halbuki şoxsiyyət soviyyosindo insan hor hansi bir situasi dan bilavasito asılı deyildir. O, on miirokkob hoyati situasiyada ■ lo öz daxili inannna goro horokot cdir, şəraitlə «kor-korana hesabj laşmır», hadisolorin gedişino qarışır, öz üzərino məsuliyyot götft^ rür, otraf aləmi dəyişir. Şəxsiyyət песо inkişaf edir? Bu suala cavab vcrmok üçün bı/. birinci növbədə, inkişaf anlayışının özünü izah ctməliyik. İnkisıi nodir? İnkişafın osas qanunauyğunluğu nədən ibarotdir? İnkisaftf hərəkətvcrici mcxanizmini песо başa düşmək olar? İnkişaf dedikdo maddi vo ideal obyektlərdo bas veron dəyısılJ liklori nozordo tuturlar. Lakin hor dəyişikliyə inkişaf dcmirlor. In* kişaf üç xassəyə görə dəyişikliyin biitiin digor növlərindon fərqld nir. Bu xassələr aşağıdakılardan ibarotdir: 1. Dönməzlik (ilk voziyyəto qayıtmamaq); 2. Qanunauyğunluq; 3. Dəyişikliyin miioyyon istiqamot üzrə baş verməsi. Zaman inkişaf proseslorinin miihiim xarakteristikasını toşkil cdir. Birincisi ona görə ki, inkişaf real zamanda bas verir. İkincısÜ ona görə ki, inkişafm istiqamotini ancaq zaman üzə çıxarır. Molumdur ki, inkişaf matcriyanın universal xassosidir. tobitfi vo comiyyot hadisolorini izah etmok iiciin on iimumi prinsipdir. İnJ kişaf prosesinin xiisusiyyotlori onun qanunlannin mozmununu okg etdirir. Inkişaf prosesinin qanunlarmdan birincisi (oksliklorin vohdoJ vo mübarizəsi) onun horokotverici mexanizmlorini. ikincisi (kid miyyət doyişikliklorinin kcytiyyət dəyişiklorinə keçmosi) vo iiciin-ciisii (inkarin inkan) iso onun xarakterini aydınlaşdırır. Golin, ovvolco, şəxsiyyətin inkişafının horokotverici mcxa^ nizmlorini nəzordon kcçirək. Nozoro almaq lazimdir ki, inkişaf oksliklorin «mübarizəsid: Əksliklərin ınübarizəsi şəxsiyyətin inkişafmın da horokətvefl ci mexanizmini toşkil edir. İnsanın psixi həyatı çoxcəhotlidir. Onun duyğuları, tofəkkürl eloco do hisslori sahosindo do muxtolif ziddiyyotlor ö/iinü göstı rir. Şəxsiyyotin inkişafının horokotverici mexanizmlorini tohlil d mok iiciin bu ziddiyyotlori miioyyon ctmok kifayotdirmi? Şübhosı ki, yox. Homin ziddiyyotlorin tohlili öz-özlüyündo duyğunun, fokkiiriin vo ya hisslorin inkişaf mexanizmini aydınlaşdırmaq im 238 ■Brir, lakin onlar şəxsiyyətin horokotverici mexanizmlorini izah |H»k iiciin kafi osas ola bilmoz. Qarşıya sual çıxır: bos, onda biz piyyotin inkişafının horokotverici mexanizmlorini hansi ziddiy-Hor osasinda izah edo bilorik? suala cavab vermok iiciin biz şoxsiyyotin foallığının monbolo-jpusoləsino diqqoti colb ctmoliyik. Bu mosolo əvvolki bölmələr-i'iydııılaşdırılmışdır. Golin, onlan yadımıza salaq: ş о x s i у -K i n f o a l l ı ğ ı n ı n m o n b o y i n i o n u n t ə l ə - M l a r ı t ə ş k i l c d i r . B i r h a l d a k i , b u , l l o d i r , d e m o l i şəxsiyyətin inkişafının horokotverici fcanizmlorini ancaq bu sahodo omolo golon ziddiyyotlor osasin-[izuh etmok daha diizgiin olar. lolobatlarm özlorinin tomin olunmasi daxilon ziddiyyotli pro-idu Bu mosoloni diizgiin başa düşmək iiçün yuxarıda nəzərdən prdiyimiz iki cohoti xatırlamalıyıq. L Tolobatlar bir qayda olaraq foaliyyot vo iinsiyyot prosesindo ii lor: omolo golon vo tomin olunan tolobat osasinda başqa to-p omələ golir. Bu iki (ovvolki vo sonraki) tolobat hotta eyni tip-Bduqda bclo, çox vaxt bir-birlorini sadoco olaraq tokrar ctmirlor. Harm mozmunu tədricon genişlənir. Tolobatlann hor bir növünü I baximdan sxcmatik olaraq şəkil 33-doki kimi tosvir ctmok olar. Bu qanunauyğunluğu izah ctmok üçün iiç cəhətə diqqoti colb рок lazimdir: şəkildə qırıq xətlə verilmiş saho ilk tolobatın (Tj) səviyyo-töstorir. T7 və yaxud Tg-i Tj-lə miiqayiso etsok, onların moz-jtfuınun ardıcıl şokildə gcnişlondiyini görərik. Г b) tolobatlann mozmunu ardıcıl kıldo (ovvəl Tj, sonra T2, daha Ira T3 vo ya Tg sııası ilo) for-^laşdıqda, şəxsiyyətin inkişafı ingdar xarakter daşıyır. Lakin bo-n tolobatlar, tutaq ki, T3 soviyyo-n birdon-biro Tg soviyyosino Bu zaman hotta şoxsiyyətin zülü üçün şorait yaranir. ) bir toləbatın (Tj) о biri tolo- (T2) ovoz olunmasi miiddoti lühümdür. insanda giindo bir tolobat omolo golo bilor, o, ay239 Şokil 33. Tolobatlann inkişaf dinnmil.asi Ş - şoxsiyyot, F - foaliyyot. Ü - ünsiyyət, T - tolobatlar larla eyni bir tələba t soviyyosindo də qala bilər. Bunlann һөг ik ifrat haldır. Tolobatlar əmələ gələn kimi dorhal tomin olunmurl Onların təmin ediJməsi üçün maddi vasitələr, fəaliyyətə hazır səviyyosi, bilik, bəxanq və s. lazimdir. Bu zəmində d^ insamn fəaliyyət prosesində dəyişon tolobatla п ile onlann tomin olunmasi imkanlan arasinda ziddiyyot omoli gəlir. Şəxsiyyotin inkişafının horokotverici qüwəlori do тəһгıann aradan qaldinlmasi prosesindo bir şoxsiv-yot kimi formalaşir vo inkişaf edir. Bu prosesi on iimumi şokildl aşağıdakı kimi tos^vvür etmok olar. Foaliyyot prosesindo əvvolH tolobatlar dəyişilir, yeni tolobat omolo golir. Lakin insanin real пикап kin homin tolobatlan tomin etmok üçün azliq edir. O, özünflfl yeni tələbatlarını tç>mın etmok iiciin yeni vasitolor axtaru: miivaflJ üsullara, oməliyyat lara, fəndlərə, bacarıqlara, biliyo vo s. yiyolonj beloliklo do tolobatlarla onlann tomin olunmasi imkanlan arasifl dakı ziddiyyotlori foaliyyot prosesindo aradan qaldinr. Bu pro ses ardıcıl surotdo tokrar olunur: hor dofo tolobatlann tomin oluJ masi zominindo yc^i tolobatlar omolo golir, yoni tolobatlarla о nil nn real surotdo tonriin olunmasi imkanlan arasinda ziddiyyot oind lo gəlir. Şəxsiyyət öz foaliyyoti prosesindo onlan aradan qaldirw bu osasda yeno do miioyyon tolobatlar yaranir... Proses ardıcıl *M rotdə davam ctdikc0, hor dofo şoxsiyyətin inkişalinda yeni cohifl lor xüsusiyyətlər, xassolor omolo golir. Bu zəmində şoxsiyyodl özünə verdiyi qiyn>ə t meyarlan dəyişir, oldo etdiyi uğurlar, düçfl olduğu uğursuzluqlar, bu yolda rast gəldiyi adamlar onun özüfll dork etmosi üçün strait yaradir, iddia vo gözləmə səviyyolərino м sir gostorir, noinki $zu haqqinda tosovviirlorini, hom do diinya, in samn borcu vo vəzifə lori, hoyatin monasi, insanin qiymotli кеу(Я yotləri haqqinda tosiəvvürlərini dəyişir. Bu şoraitdo onun motivafl ya sahosi, sərvət ineyllori, miinasibotlor sistemi fomıalaşır, пм* lik, şüuru inkişaf edir. Tolobatlar ictinrıai tarixi xarakter daşıyır: K.Marksın tobiriiM tolobatlann «tobioti Vo tominolunma iisullan» insanlan «bir-bin ■ bağlayırdı (cinslorar-aSi miinasibotlor miibadilo, omok bölgüsü). I** па görə do bir-birilt^ qarşılıqlı münasibətə girmək onlar üçün глЛ ri idi». 240 157-16 241 2. İnsanın fərd və şəxsiyyət kimi inkişaf mərhələləri İnsanın ford və şoxsiyyət kimi intcqral xarakteristikalarından pri onun yaşı ilə bağlıdır. Yaşı uzun miiddot bioloji fenomcn kimi ■zordən keçirmişlər. Miiasir dövrdə bu təsəvvür artıq köhnolmiş-Br. Yaşın psixoloji xarakteristikalan, birinci növbədə, insamn ya-fadığı konkret tarixi şəraitlə, torbiyonin xarakteri, onun foaliyyot m ünsiyyətinin xiisusiyyotlori ilo miioyyon olunur. Bu baximda ■I noinki bioloji zamamn, hom do tarixi zamanin funksiyasi kimi Bterdən keçirmək lazimdir. Tobiot vo tarix, bioloji vo sosial amil-Ш - bu iki cohot yaşın ayrı-ayrı xarakteristikalarında özünəməxsus Htildo uzlaşırsa da, onlann on başlıca xiisusiyyotlori, birinci növ-Hde, sosial amillorlo miioyyon olunur. Burada psixoloji amillorin !unu qeyd etmok lazimdir. Tosadiifi deyildir ki, miiasir elmdo ■şın üç osas növünü bioloji, psixoloji vo sosial yaşı fərqləndirirİnsanın ford vo şəxsiyyət kimi inkişaf mərhələlərini xarakteri-m ctmok üçün ontogenez vo hoyat yolu terminlorindon istifado Blinur. Bunlan aynayrihqda nəzərdən kcçirək. O n t o g e n e z (yunanca ontos - hoqiqi, osas, genesis -Binşo demokdir) fordin inkişafı prosesidir. Onu iki morholoyo Blurlor. Birinci mərholə rüşeymin omolo goldiyi andan uşağın do-Buldugu ana qədərki dövrü əhatə edir v o p r e n e t a l o n t o - Ic n e t i к inkişaf adlanır. İkinci mərhələ isə uşağın doğuldu-IIJ andan insan ömrünün son anına qədorki dövrü əhato cdir və ■o s t n e t a l o n t o g e n e t i k inkişaf adlanır. Son zamanla-^Bedər psixologiyada ontogenez dedikdo, adoton ikinci mərhələ-P nozordo tutur vo birinci morhələnin öyronilməsinə ohomiyyot Bu mühüm faktdan çıxan ilk notico bundan ibarotdir ki: a) inНП tolobatlanmn formalaşması prosesinə başqa adamlar, xiisusiBnllektiv mühüm tosir gostorir, b) insan başqa adamlarla qarşılıqШ olaqo şəraitində öz toləbatlarını tomin edorkon onlann monafeyim no/oro almahdir yoni miioyyon sosial normalara, birinci novbo-■ exlaq normalanna omol etmolidir. Bu о demokdir ki, kiçik yaş- vennirdilər. Halbuki uşağın inkişaf xüsusiyyətlərini düzgün başj düşmək üçiin həm də birinci mərhələnin xüsusiyyətlərini bilmtj lazimdir. Uşaq psixologiyasina aid yazılmış miiasir dorsliklərdo ar t ı q p r e n e t a l o n t o g c n e t i k inkişafın xüsusiyyotləriıH daha çox diqqət yetirilir. Postnetal ontogenetik inkişafı iiç olamətə görə xarakterizo edüj lər: 1) insanin ömrii (həyatının iimumi davametnıo müddəti); 2 fərdi inkişafın birbirini zoruri surotdo ovoz edən mərhəloləri; 3, ayrı-aynlıqda hor bir mərholonin müddəti. Bu xaraktcristikalar bir birilo qarşılıqlı surotdo olaqodardır. İnsanın ömrii mütləq (xronoloji və ya toqvim) yaşla xarakteri1 zə olunur və uşağın doğulduğu giindon hesablanır. Fərdi inkişafıl morhəloləri isə şorti yaş tennini ilo xarakterizo olunur. Şərti ya| anlayışının evristik monasi vardir. Mosolonin kökü ondan ibarətdil ki, yaş dövrləri mütləq məna daşımır: onun hüdudlarını miitlei (xronoloji və ya təqvim) yaşa görə doqiq ifado etmok mümkün dc yildir. Yaşın hiidudları miitohorrikdir, dəyişkəndir, konkret tarixi xarakter daşıyır və şəxsiyyotin miixtolif sosial-iqtisadi inkişafı şe> ıaitində birbirino uyğun golmir. Yaş dövrlərinin miixtolif tosnifatlan molumdur. Əsasən 3 saylı codvəldo verilmiş təsnifat qəbul edilmişdir, Antropologiyada vo psixofıziologiyada daha çox xiisusi tosnifatlar dan istifado olunur: İnsamn ontogenctik inkişafını tohlil etsok, onlann bir-birini ar< died surotdo ovoz edon bcş mərholədən ibarot olduğunu görərik Bu mərhələlər aşağıdakılardır: botin inkişafı, uşaqlıq, gənclik, yaf lılıq və qocalıq mərhololəri. Onlardan hor birinin özünoməxsus ущ xiisusiyyotlori vardir. Yaş xüsusiyyətlərinin öyronilməsi yaş psixo logiyasının başlıca vəzifəsini toşkil edir. İnsan ontogenetik inkişaiin iimumi qanunlarına tabedir. Lakii bununla belo, о, şəxsiyyətin sosial tarixi ilo şərtlonir. İnsanın ущ xiisusiyyotlori sahosindo öziinü göstoron on başlıca variasiyalai onun bir şəxsiyyət kimi inkişafı ilo bilavasito bağlıdır. Bu cohət. Foaliyyot vo şüurun vohdoti, psixika vo şüurun foaliyyotdo in* kişafı prinsiplorinin osaslandtnlmasi noticosindo noinki psixi inki-şafm horokotverici mrxanizmlori, hom do psixi inkişafın morhol tart haqqinda tosovvurlor köklü surotdo dəyişildi. Uşağın psixi i kişafı foaliyyot baxımından öyronilmoyə başlandı. A. N. Leonty bu miihiim mosoloni izah edorok göstərirdi ki, uşağın psixi inkisa-ftnı öyrənərkon onun foaliyyotinin inkişaf xiisusiyyotlorini no: almaq lazimdir. Foaliyyotin muxtolif növləri vardir. Görəsən, moktoboq kiçik moktobli vo ya yeniyetməlik yaşı dövrlorində onlann ham eyni dorocodo mühüm rol oynayırmı? Psixoloji todqiqatlar göstərdi ki, psixi inkişafın hor hansi morholosindo foaliyyotin biitiin növlori eyni dorocodo ohomi kosb etmir. Psixi inkişafm bir morholosindo foaliyyotin bir növü ара 244 (osas) rol oynayir vo şəxsiyyətin inkişafında böyük ohomiyyoto malik olur. Foaliyyotin digor növləri iso homin morholodo az oho-miyyotli olur. Foaliyyotin bu vo ya digor növü psixi inkişafın hansi тог'п-т'э-lindo apanci ro! oynayir? Çağahq dövriində uşağın psixi inkışafı tasitosiz-emosional ünsiyyətlə bağlıdır. Emosional sahə nəinki uşağın idrak qabiliyyətlorinin formalaşmasına, hom do onun fıziki mkişafına böyük tosir gostorir. Çağa hətta xəstolondikdə belə ana-м ilo iinsiyyot şəraitində daha tez sağalır. Körpolik yaşmda uşaq əşyavi omoliyyatlara kcçir. Bu proscsdo yaşlılar ycnə də nıühüm rol oynayir, lakin vasitosiz-emosıonal iinsiyyot агха plana, praktik işlor iso ön plana keçir. Bu morholodo Özünəmoxsus «oşya fctişizmi» meydana çıxır: uşaq əşyalann arxa-ııııda sanki yaşlı adamı görrnür. Məktəboqədər yaş dövründə iso rollu oyunlar aparıcı foaliyyoto çcvrilir. Rollu oyunlar özünəməxsus uşaq teatndır: onun müolli-fı do, rejissoru da, aktyoru da uşağm özüdüı. Rollu oyunlar insan miiııasibətlorinin monimsənilməsində, əks cdilməsindo mühüm vosilodir. Televizorun məişotə daxil olması uşaqların rollu oyunla-rının mozmunca zənginləşmosinə böyük təsir göstərmişdir. Uşaqların yaşı andıqca onlann hoyatinda qaydalı oyunlar tod-Hcon daha miihiim yer tutmağa başlayır. Psixoloji baximdan bunun Küsusi ohomiyyoti vardir. Rollu oyunlarda uşağı nəticə deyil, proses maraqlandinr. Qaydah oyunlarda iso notico on başlıca cəhətə çcvrilir. Özünün bu xüsusiyyətinə görə. qaydah oyunlar tolim foaliyyotinin fonnalaşması üçün əlvcrişli şərait yaradir. Tolim kiçik məktəbli yaşı dövründə aparıcı fəaliyyotdir. 6-10 yaşlarında uşağın biitiin psixi proses və xassolorinin formalaşması bilavasito tolim foaliyyoti ilə bağlıdır. Kiçik yeniyctmolik yaşı dövründo isə ünsiyyot daha mühüm rol oynamağa başlayır. Əvvolki yaş dövründən forqli olaraq kiçik ye-■ttyetmənin öz homyaşıdlan ilo miinasibotlori mürokkobloşir, çox-kaohotli və mozmunlu olur. Onun hoyatinda homyaşıd yoldaş və ■ost xüsusi yer tutur. Ünsiyyət foalıyyətindo mənlik şüuru formalaşır. Bunun da sa-besində foaliyyotin vəzifə vo motivlori dəyişilir, o, gələcoyo yö-aolmoyə başlayır vo peşo-tolim xarakteri kosb edir. 4 №-li codvol-0o ayn-ayn yaş dövrlorindo aparıcı foaliyyot tipi və onun hansı ©nıpa rnənsub olması göstərilir. 245 Fəaliyyətin bir növü inkişafda başlıca, digor növlori iso ktW məkçi (tabe) rol oynayir. Bu о demokdir ki, p s i x i к a n ı n ü m u m i y y ə t l ə f ə a l i y y ə t d ə n d e y i l . a p a r i * c i ( o s a s ) f ə a l i y y ə t d ə n a s ı l ı о 1 m а Л h a q q i n d a d a n ı ş m a q l a z i m d i r . Psixi proseslərin (qavrayış, hafızə, tofokkiir. hisslor vo s.) inki-şaf səviyyəsi onlann daxil olduğu aparıcı foaliyyotin xarakterin* don, başqa sözlə, onun motivlori vo vozifolorindon, foaliyyotin strukturundakı yerindən asılıdır. Bu vo ya digor morholodo psixi inkişafın başlıca istiqamətlee uşağın homin morholodo foaliyyotinin aparıcı (osas) tipi ilo miioy* yon olunur: uşağın mohz aparıcı foaliyyot tipinin dəyişilməsi onun psixi inkişafının bir morholodon digor mərhələyə kecdiyini göste* C.ıdvəl 4 Yaş dövrləri Aparıcı foaliyyotin tipi Foaliyyot qruplari cağalıq Vasitəsiz cmosional iinsiyyot I körpəlik əşyavi - manipulyativ foaliyyot II moktobəqədər yaş dövrü kiçik məktəbli kiçik ycniyetmolik böyük yeniyetmolik rollu oyunlar tolim foaliyyoti intim-şoxsi (iinsiyyot) foaliyyot todrispeşo foaliyyoti I II I II 4 saylı cədvəldən göründüyü kimi. biitiin foaliyyot tiplorini iki böyük qrupa ayinnaq olar. Şəkil 34-do iso foaliyyot tiplorinin qrupu vo onlann osas xarakteristikası verilmişdir. Golin, indi hor hansi bir uşağın doğulduğu gündən 14-15 yasa qodor psixi inkişafını aparıcı foaliyyotin tipino göro xarakterizt edok. Əvvolcə, şokil 35-do olduğu kimi, diiz bir xott çokib onu işa« rəlorlə yaş dövrlərinə bölok və hər dövriin aparıcı foaliyyot tipini qeyd edək. Bu zaman maraqh bir qanunauyğunluq alınaeaqdır. Həmin qa» nunauyğunluq aşağıdakından ibarotdir: 1. Hər yaş dövrünün özünəmoxsus aparıcı foaliyyot tipi var-l dir. 2. Aparıcı foaliyyot tiplorindon üçü I qrup, üçü iso II qrup lo-aliyyət tipidir. Onlar uşağın psixi inkişafında bir-birlərinı dövrü su» rotdə əvəz edirlor. Bununla olaqodar olaraq iki cohoti qeyd ctmffl 246 Şəkil 34. Foaliyyot tiplorinin qruplar üzrə xarakteristikası. imdir: a) psixi inkişaf prosesindo aparıcı foaliyyot tiplori qrup mətinə görə aşağıdakı ardıcıllıqla tozahiir edirlor: b) golin indi do bu prosesin xarakterino diqqot yetirək: I qrup ırıcı foaliyyot zamani uşaqlar insanlar arasındakı miinasibotlorin itivlorini vo nonnalarını monimsəyirlor onlarda m о t i v a -- t o l o b a t sahosi inkişaf cdir; 11 qrup apanci foaliyyot zamani iso uşaqlar oşyalarla omoliyyat ■Bİorini mənimsəyirlər - onlarda i n t c l l e k t u a l - i d r a k 0 s e s 1 о r i , o m o l i y y a t - t c x n i k a i m k a n l a - inkişaf edir. Bu cohoti şəkil 36-dakı kimi ifado ctmok olar. Şəkil 34-don göründüyü kimi, apanci foaliyyotin tipindon (qmndan) asılı olaraq psixi inkişafın bir dövründo uşaqlarda motiva-и-tolobat sahosi, başqa dövründə iso intellektual - idrak proscs1mkişaf edir vo bu, dövrü surotdo tokrar olunur. Biz 35 - 36-ci illordo homin prosesin ayn-ayn cohotlorini ifado ctmişik. Bir cohoti do dəqiqləşdirək: 34- 36-cı şəkillər şəxsiyyətin on-rnetik inkişafında ancaq apanci foaliyyotin rolunu izah edir. Biz anda qcyd ctmişdik ki, hor bir yaş dövründo bir foaliyyot apa-I о birilori iso köməkçi rol oynayir. Bos, psixi inkişafda köırıok- • ılıyyot tiplorinin ohomiyyoti nodon ibarotdir? Tutaq ki, uşaq (tobo daxil olub. 1-ci sinifdo oxuyur. Lakin bu zaman uşaq az247 s — s о , yəni subyekt-obyckt-subyekt münasibəti kimi xarakteri zə edə bilərik. Ünsiyyət insan psixikasının mühüm xaraktcristikasıdır. Müasl psixoloji təsəvvürləro görə, psixika, şüur və şəxsiyyətin özü кож munikativ təbiətə II qrup Əşyalarla əməliyyat vasitolori. əşyalarda bu vo ya digor cohoti forqlondirmok imkani vcron ctalonlar monimsonilir. I qnip Insan foaliyyotinin monasi, insanlar arasındakı münasibətlərin vozifələri, motivlori vo normalan monimsonilir malikdir. İnsanın psixi foaliyyoti başqa adamlar-la kommunikativ rabitələrdən ibarotdir. İnsanın ictimai mahiyyoti haqqinda marksist konsepsiyaya go« ro, fordlor ancaq comiyyotdo, bir-birlori ilo real olaqo vo müna^ bətlərdə yaşayır, foaliyyot gostorir, istehsal edirlor. İnsanın şoxs yot kimi biitiin miinasibotlori, о cümlədən təbiətə münasibəti о başqa adamlara miinasibotlori ilo şərtlənir. Şoxsiyyəti psixoloji о hotdon tohlil etmok üçün insam başqa adamlarla ictimai rabito ırf münasibətlərdo öyrənmək lazimdir. Bu baximdan iinsiyyot ргоС sinin xiisusi ohomiyyoti vardir. Ünsiyyət insanlarm qarşılıqlı tosiri prosesidir. K. Marks vo F. Engcls «Alman ideologiyası» osorindo insanlai arasinda şəxsi, fordi miinasibotlorin obyektiv surotdo zoruri old ğunu qcyd cdərok şəxsiyyətin inkişafı prosesini tohlil etmok iic" prinsipial ohomiyyoto malik olan notico çıxarmışlar. Odur ki. «fofl din inkişafı onun bilavasito vo ya dolayısı ilo iinsiyyotdo oldu" biitiin başqa fordlərin inkişafı ilo şortlonir... Bir sözlə, biz görü ki, inkişaf baş verir, tok bir fordin tarixini onun soloflori vo ya asiri olan fordlorin tarixindon^ heç do ayirmaq olmaz» (K.Mar Belo ki, tok bir fordin tarixi onun soloflori vo ya müasiri о fordlorin tarixi ilo «müəyyən olunur». Bu baximdan, hor şeydon ovvol, şəxsiyyotin inteqral cohotld rindon biri kimi monlik şüurunun təşəkkül qanunauyğunluqları dıq» qoti xüsusilə colb edir. İnsanın başqa adamlara vo başqa adamlani ona miinasibotlori monlik şüurunun osasını təşkil edir. insanda oaj haqqinda təsəvvürlorin fonrıalaşması, onun öziiniidorketmosi, öz hom hcyvanlarda, hom do insanlarda miioyyon iimumi cohotmalik olsa da, imkanlarına, inkişaf xüsusiyyətlorinə vo soviy-ırinə göro birbirindon köklü surotdo forqlonir. Genetik cohotdon idrak foaliyyoti passiv formadan aktivo, va-I / formadan vasitoliyə doğru inkişaf yolu keçir. Lakin bunlar birindon obodi aynlmir, bu bozon do hotta fordin, sözün geniş ında, voziyyətindən asıhdır. Lakin iimumi mexanizm hamı eynidir. (Bax: şokil 37). 253 Şəkil 37. İdrak fəaliyyotinin iimumi mexanizmi. Şəkil 37-də üç cohət aydln nozoro çarpır: birincisi, ehtiyac,. lobat, məqsəd, mosələnin qo^uluşu psixikada osas nüvodir. İkind si, mosolonin hollinin planlaşdınlmasıdır. Bu bəzən davranış və (И aliyyətin bolodləşmo hissəsini toşkil cdir. Yoni bu mosoloni neeJ holl etməyə bələdloşməkdir. Üçüncü, mosolonin holli prosesindo onun yenidon yoxlarunT vo toshihi, yaxud korreksiyası baş vcrir. Bu, песо deyərlər, işinf ra morholosi hesab edilir. Psixikanin strukturu (ehtiyaclar sistemid tolobatlar sistemi, moqsod vo vəzifonin meydana golmosi, planlaaJ dirma, icra morholosi vo oradakı toshihlor, düzəlişlər) vo yeni iuM rokotloro, yaxud horokot strategiyasına kecid idrak foalıyyotın»| yerini vo mövqeyini, hansi blokda yerloşdiyini aydınlaşdırmağa xından kömək cdir. Morkozi zonada və ya mərkozi blokda (ehtiyac, tolo moqsod) şəxsiyyotin tolobat - motivasiya sahəsi ilə bağlı psixi disəlor ycrloşir. Yuxarı hissədə iso idrak proscslorı sistcmi ycrlosıi Çünki qarşıya moqsod vo ya mosolo qoyanda, demoli, onun sort id vo ya soraitini tohlil ctmok lazim golir. Yoni homin şorti göre^ müşahidə etmoli, yadda saxlamalıyıq ki, mosoloni holl edo b: Buna goro do homin sistemo duyru, diqqot, qavrayış, hafızo, to kiir daxildir. Duyğu vo qavrayış bizo no üçün gərəkdir? Axı, bilmok lazi dir ki, hansi şoraitdo horokot edirik. Bos, hafizo no üçündür? miş təcrübəni cisimlərin indiki voziyyoti ilo tutuşdurmaq i Bos, tofokkiir no üçündür? Mosolo qoymaq vo onun holli yoll tapmaq iiciin. Mohz buna göro do yuxan zonada - mosolo qoy 254 I! yollan planlaşdırılan sahodo duyğu, qavrayış, hafizo, diqqot, fokkiir kimi idrak prosesləri yerləşir. Lakin mosoloni gormok, il holli yollarim müəyyənləşdinnək vo planlaşdırmaq holo, ne-Idcyərlər, işin hamisi deyildir. Çünki bu morholodo birdən qarşı-^bir sira gözlonilmoz maneo vo əngəllor çıxa bilor, nozordo tutuplanda dəyişiklik etmok, onu yenidon nəzərdən keçirmək, ya-yeni davranış strategiyası miioyyon etmok zoruroti meydana çı-I bilor. Burada iradi foaliyyot lazim golir. Çünki qarşıya gözlənil-ш maneo vo ongollər çıxdıqda, tamamilo yeni şəraitlo rastlaşdıq-|ovvəlki məqsədin saxlanılması, yeni hərəkət tərzi seçmok, ona İl olmaq əzmi iradi cəhdsiz mümkiin deyildir. Demoli, məqsəd-л planlaşdırma ilo icra vo onun yoxlanılması, toshihi arasinda ira-f ycrləşir. Bu, artiq yeni lay vo ya aşağı zonadır. Deyilənlərdən in olur ki, bu bölgü şərtidir və psixi hadisolor mahiyyot etibari-vahid bir tam kimi foaliyyot gostorir, onlan siini surotdo bir-bi-ten ayırmaq əsla mümkün deyildir. Belo bir tamhq, vohdot id-ik proseslorinin foaliyyotindo daha aydin surotdo nozoro çarpır. ..ми do bunlar istər filogenezdo, istorso do ontogenetik inkişafda '^bibirini sortlondirir, sanki biri vo ya bir neçəsi digorlori iiciin övrə, /от m rolunu oynayir, digorlori iso onlann funksiyalanna ton bitkinlik verir. Elo bu cohotdon idrakin miioyyon pillolori vo lsoviyyolori olduğu diqqoti colb edir. Bunlann h i s s i v о 0 n t i q i olmaqla osason iki soviyyosini ayird edirlor. İdrakın 1 soviyyolori onun v a s i t o s i z v o v a s i t o l i formala-I da izah etmoyo imkan vcrir. Belo ki, hissi idrak osason vasitobaşqa sözlo, bilavasito inikasdır, montiqi soviyyo iso vasitoli as formasidir. Hissi idrakdan montiqi idraka keçid prosesi do i filogenezdo, hom do ontogenetik inkişafda birdən-biro baş ■BIT. Burada yeni keyfiyyot forqinin omolo golmosi ilo yanaşı, Ими cavizsə, arahq proseslor, ötürücü qayışlar omolo golir. Bun-p da nozoro alsaq tam funksional sistem olan psixi inikasin: hiss1 septiv, təsəvvürlər, nitqli vo ya mofhumi tofokkiir soviyyolori ird edilir. 1 V. İ. Lenin idrakin keçdiyi dialcktik yoldan bohs edorkon gös-rdi ki, «сапһ seyrdon miicorrod təfəkkürə, oradan da praktiya-hoqiqoti, obyektiv rcallığı dork etmoyin dialektik yolu belodir». |tt^da, ilk növbədə, hissi idrak ayird edilir. Hissi nliaka osason irğu vo qavrayışlar daxildir. Bu iki idrak prosesi birbiri ilo elo llğalasmışdır ki, onlan yanlız şərti olaraq ayrılıqda nozordon kc255 çirmək olar. Hissi idrak həm heyvanlarda, həm də insanlarda dir. Əmək foaliyyoti ve şüurun yaranması ilə idrakin yeni, mohz sana məxsus olan səviyyosi - mücərrəd-nəzori tofokkiir səvi formalaşır. İnsan idrakının aynlmaz hissəsi insanlarm ictimai praktikasıdır. İdrakın düzgünlüyü mohz praktikada yoxlanılır. Bu eyni dorocodt hissi idraka da aiddir. Hissi idrak d u y ğ u d a n başlayır. Onun başlıca funksiyatı otraf aləmdo, eloco do bədəndə has verən hadisolor barodo subydB to molumat vermokdir. Biitiin idrak proseslorinin bünövrəsini duy ğular toşkil cdir. О, orqanizmlo miihit arasinda ilkin olaqodir. Duy» ğular varlığın on sado, on bosit xassolori barodo bilavasito molumil verir. İşığın, sosin, təzyiqin, istinin, Məsolə hollının planlaşüırılması Mosok) hollinin toshihi Fhliyac soyuğun vo s. oks etdirilnuMİ duyğudur. Duyğular xarici alom haqqinda biliklorimizin monboyi* dir. Psixologiyada duyğu dedikdo on bosit idrak prosesi nozordo lu tulur, insan onun kömoyi ilo varlığı oks ctdirir, başqa sözlo, varln ğın dork olunmasi duyğulardan başlayır. Duyğular homişo miioyyon emosional boyaya malik olur. M#» solən, yaşıl rong insanı sakitloşdirir, qırmızı rong coşdurur vo ı> Yaxud, iki eyni hocmli yeşiyin biri ağ, digori qara ronglonmişso, t| qaraya nisboton adama yüngül golir. Duyğular- i n d i k i a n d a h i s s ü z v l o r i n ə te» s i r e d o n c i s i m v o h a d i s o l o r i n а у r ı - а у f i k c y f i y y o t v o x a s s o l o r i n i n b c y i n d o i n i к a s I d l r . Dııyğular hom xarici alom hadisolori, hom do orqanizmin daxft* lindo baş veron proseslor barodo informasiya verir. Bunun sayottB do orqanizmin otraf aləmə bəlodloşməsi mümkün olur. Bu monadl V. İ. Lenin göstorirdi ki, «biz maddonin hor hansi formasi vo honjf kotin hor hansi formasi haqqinda duyğulardan başqa ayn yolla h«i bir şey bile bilmorik». Bu cohot duyğunun hissi idrakda rolunu ayt din surotdo nozoro çaфdırır. Duyğular vasitosilo biz cismin hocmi formasi, rongi, temperaturu, sosi, qoxusu vo s. haqqinda molumaf ahnq. Bununla da duyğular bizim otraf alom haqtında biliklorim** zin monboyini təşkil edir. Çünki, V. İ. Leninin sözlərilə deyil^| «matcriya hiss iizvlorimizo tosir cdərok, duyğu doğııııır». Bı/ıa> duyğularımız obyektiv alomin subyektiv surotidir. Hom do duyfl» lar varlığı osason adekvat surotdo oks etdirir. Onlar varlığın аущ 256 lyrı kcyfiyyot vo xassolori barodo zongin material toplayaraq daha ■urokkob idrak proseslorinin foaliyyoti, yoni xarici qiciqlanma ■ncrjisinin şüur faktına çevrilməsi üçün zomin yaradir. Molumdur ki, miiasir dövrdə kosmosun vo okeamn dorinliklo-Bhin gcniş miqyasda todqiqi ilo olaqodar olaraq insanin sensor (his-■) tocrid şəraitindo psixoloji voziyyəti araşdırılır. Tocrübolərdon iydın olur ki, insan uzun miiddot tam sensor tocrid şoraitindo qala Blmoz. Belo ki, homin şəraitdo qalan adamlarda bir sutqadan son-ji şiiur pozğunluğu omolo golir, yoni onda qarabasmalar, qarayaxa Hcyalar özünü gostorir. Demoli, insan daima duyğulann vcrdiyi fculumata istinad edir, onlan beyindo təhlildon keçirir, beloliklo do bfula miirokkob idrak foaliyyoti, yoni qiciqlandincilarin sintezi baş Btrir, bu zomindo cisim vo hadisolorin tam suroti alinir. Bu iso id-Һк proseslərində qavrayışın foaliyyoti ilo əlaqədardır. jQ 2. Qavrayış vo onun osas xiisusiyyotlori Hissi idrakin miihiim morholəsini toşkil edon qavrayış prosesi Bum vo hadisolori biitiin olamot vo xiisusiyyotlori ilo birlikdo, yo-■ bütövlükdo oks etdirir. Mosolon, stolun iistiindoki kitabi qavra-Baq о demokdir ki, onun rongini, formasmi, ölçüsünü, hocmini, Bekanda tutduğu ycri (yoni stolun hansi hissosində, hansi əşyala-Bı ohatəsində olmasını) tamlıqda oks etdiririk. Kitabin tam suroti klmir. Yoni qavrayış da indiki anda bilavasito hiss üzvlərinə tosir ■on cisim vo hadisolorin oyani surotloridir. Lakin bu, hissi idrakin Bboton miirokkob morholosidir. Elo buna goro do qavrayış duyBdan forqlonir. Hor ikisi iiciin iimumi cohot odur ki, cisim vo ha-■so bilavasito hiss iizvlorino tosir edir, hor ikisi real gerçokliyin Bbyektiv surotidir. Bunlar mexanizm etibarilo do bir-birino tama-ш\ө yaxındır. Bclo ki, istər duyğu, istorso do qavrayış prosesindo ■ilizatorun duyğunun omolo golmosi iiciin zoruri olan anatomik -Bioloji cihazin) foaliyyot hahna golmosi zoruridir. Oks toqdirdo Ш xarici, no do daxili alomdon golon qıcıqlayıcılar oks etdirilo hilar л Analizator iic hissodon ibarotdir (xarici qıcığı qobul edon soth ■cseptor: göz, qulaq vo s., morkəzəqaçan - afferent sinir, analiza-ш\\пbeyin nahiyosi; qıcıqlayıcıya cavab iso horoki efferent sinir-Нө vcrilir). Onun nonnal foaliyyoti duyğu vo qavrayışın omolo gəlməsi üçün mühüm şərtdir. Lakin dııygıı vo qa\ ra\ ı.ş >o\ ıyyosıd də analizatorun fəaliyyotindo özünəməxsus cəhotKtr meydana çi< xır. Məlumdur ki, analizator filogenezdo yalnı/ materiyanın hor* kotinin ауп-ауп məxsusi formalanm, məsəlon, görmo analizatori işığı, eşitmə analizatoru səsi və s. əks etdirmoyə uygımlaşmış olıq bir analizator sistemi başqa horokot fonrtalan barodo molumat \cfı mir. Duyğunun bu xüsusiyyoti tokmodallıq (monomodallıq) adlijı nır. Bu, duyğu surotini qavrayış surətindon fərqlondirir. Qavrayış surotlori öz təbioti etibarilo çoxmodallı (polimodalw olur, belo ki, onlar bir neçə analizatorun birgo fəaliyvoti sayosindj baş verir. Çiinki qavrayışın osasinda analizatorarası olaqo, müxtoll analizatorlar arasinda yaranan olaqo durur. Mosolon. görmə analfc zatoru cisimlorin səs və ya tempcratur xüsusiyyətloıini oks etdirj bilməz. Odur ki, ayn-ayn analizatorlar bu vo ya digor eismiıı \\4 hansi bir keyfiyyotini oks etdirir. Demoli, duyğu surotlorindo cfl min yalniz miioyyon keyfiyyotlori oks olunur. Qavrayış suroti \м onun tam bir predmeto aid olduğunu oks etdirir. Yoni ayn-aynlid da duygu surotlorindo oks olunan keyliyyollorin hamisi iizvi sural do qavrayış surətlərinin tərkibinə daxil olur. Duygular. tosir cdu| qieiqlayicilann kcyfıyyəti ilo yanaşı komiyyot tərolini, \oni qicu| layicimn intensivliyini, ifado dorocosini vo s.-ni do oks etdirir. Cji ciqlayicmin komiyyot vo keyiiyyət xarakteristikasi bir-birilo sil surotdo əlaqədardır. Duygulann intensivliyo göro loiqlonmosi q| ciqlayicmin xassolərini intohasiz dorocodo artinr. ■ I Qavrayış surotlori iso intensivlik xassosino malik olmur. Dujj ğular Şokil 38. E.Borinq. Qayınana yoxsa... miioyyon sahodo cəmləşmiş (lokalizasiya ctmişi olur. Mo J Ion, rong, sos, işıq vo s. miioyyon predmeto aid edilir. müoyyd monbo ilo baglamr. Yaxud, toxunma, agn, tcmperatur duyguld bodoninin miioyyon hissosilə bağlı olur. Qavrayışda iso belo ino| dud lokalizasiya yoxdur, qavrayış suroti miioyyon predmeto olur. Duyğu surotlorindo emosional ton olur, qavrayış surotlo iso əşya hissi deyil, cismin suroti yaranir. Demoli, qavrayış alom haqqinda duyğulara nisboton daha dolğun, daha bitkin m mat vcrir. Qavrayış hiss iizvlorino bilavasito tosir edon cisim vo hadi rin biitiin olamot və xassolorinin bütövliikdo inikasıdır. Qavrayış daha miirokkob idrak prosesidir. Onun torkibino ğularla yanaşı insanin keçmiş təcrübəsi do daxildir. Bundan ol 258 ^rrayış prosesi daha miirokkob idrak proseslori: nitq, tofokkiir, l.» vo s. iizvi surotdo bağlıdır. Odur ki, miihiim idrak prosesi ki-qavrayışm bir sira spesifik xiisusiyyotlori vardir. Mosolon, sinif ■Uiosini qavrayarkon yalniz onun qara rongini deyil, hom do hoc-■ni. formasim birlikdo oks etdiririk, yoni bu halda qavrayış sado-Ш olaraq duygulann mexaniki mocmusu kimi çıxış etmir vo prcd-Pi bütövlükdə, tam halda oks etdirir. Cismi qavrayarkon onu tam fthid kimi, miioyyon quruluşa malik kimi görüb anlayırıq. Moso-k. sokildo о doqiqə üçbucağı, kvadratı, monzoroni ayird edirik. Ш, qa\rayışın tamlığıdır. Hotta danışıq nitqindo do ayn-ayn səslə Braxsı eşitmədiyimiz halda belo sözləri bir tam kimi oks etdiririk. Hnki burada insamn keçmiş təcrübəsi iştirak edir. Qavrayışın tam-Igı obyektiv gerçoklikdo olan cisimlorin özlərinin tamhq xüsusiy-milo toyin edilir. Odur ki, hotta qavrama şəraiti doyişilso do qavBfiş suroti özünün tamlığını, sabitliyini itinnir. Mosolon, cisim in-Kdan uzaqlaşdıqca onun, gözün torlu qışasında təsviri kiçilir, la-fk\ buna baxmayaraq biz homin cismi malik oldugu böyüklükdə rayırıq. Bu, qavrayışın sabitliyidir ki, onun da çox böyük idrak iyyoti vardir. Sabitlik olmasaydi, eyni cismi muxtolif şəraitdə lolif cür qavrayardıq. Çiinki qavrama şoraiti dəyişən kimi cis-suroti do doyişikliyə uğrayır. Qavrayış prosesindo insanin keçmiş təcrübəsinin iştirak etmosi ■ qavrayışını monalı edir. Başqa sözlo, insan onun üçün müəy-ohəmiyyəti olan cisimlori, hadisolori ilk növbədo qavrayır. i insanlar bu vo ya digor cismi, hadisəni qavramağa soy etdik-onu keçmiş hoyati miiddotindo oldo etdiyi təcrübəyə, biliyə gö-pbaşa düşməyə, izah etmoyo, mahiyyotini anlamağa çalışırlar. Bu javrayışın mənalılığı ilo bağlıdır. Demoli, qavrayış prosesindo m kcçmiş təcriibəsi iştirak edir vo bunun sayosindo biz cismi ırıq. Bu halda cismin indiki suroti keçmişdo alliums suroti ilo sto düşür, noticodo adam homin cismi tanıyır. Ogor yeni cismi layarkon onu tamş cisimlor kateqoriyasina aid edirikso, onu anl| oluruq. Qavrayış insanin marağından, meylindon, diinyagörüşündon, ısindən, emosional voziyyotindon vo s. asılıdır. Bu cohotlor yışın scçiciliyində daha aydin surotdo nozoro çarpır. insana /amanda muxtolif cisimlor tosir gostorir, onlardan bir qismini aydin, aşkar oks etdiririk, digor qismi iso nisboton tutqun olur |ra onlan hcç qavramırıq. Çünki insan eyni zamanda ona tosir 259 edon muxtolif vo rəngarəng cisım-lərin, hadisolorin hamısını qavraya bilmoz. Onlardan yalniz miioyyon cisimlor ayird edilir, qavramhr. Bu isə, insamn həmin cismə olan müna-siboti ilo toyin olunur. Qavrayışın seçiciüyi şoxsiyyə-tın xiisusiyyotlorindon asılı olaraq müoyyən obyektləri başqalarmdan ayıraraq daha da aydin, aşkar surotdo oks eldirmoklo bağlıdır. Bu halda aydm qavradığımız cisim qavrayışın obyekti, yerdo qalanlar iso fon olur. Insamn moqsodindon, qavramlan cisımlorin xüsusivyəılorindən asih olaraq obyektlo fon miitomadi rotdo yerini dəyişo bilor. Mosolon, şəkil 38-de obyektlo fonun rini dr^yışmosJndon asılı olaraq şəkıl ya qoca, ya da cavan qadin mi qavrarnla bilor. Obyektlo fonun yerinin doyişdirilmosi vo ya dm seçilməsindən praktik moqsədiər üçün istifado olunur. Adotos. yolda işloyonlor çohxayı paltar geyirlor ki, boz fonda tcz scçilsintoi Yaxud, obyektin ayird edilməsıni çətinləşdirmək üçün onu foiuf uyğun şəkildə gizlodirlor (maskirovka edirlor). Qavrayış prosesino insanin hoyat tocriibosi, maraqlan, şoxstr yotinin iimumi istiqarnətı, sorvot meyli ciddi tosir gostorir (Bax: kit 39). Insanin iimumi psixi hoyat məzmunundan asılı oiaiaq qavrayt sin mozmunu vo cəroyanctmə xüsusıyyotı do doyışilir. Mosolon, hor kos rosin əsərini, musiqini, kinofılmi, tobiot monzorosini bir cür qavrayir. Qavrayışın mozmun vo istiqamotinin insanin tocrübəsindofl hoyata miinasibotindon, maraq!anndan, biiik zənginlıyındon, У$^Я mündon asılı olmasi a p p e r s e p s i y a adlamr Bu da qavrayw sin miihiim xüsusiyyətidir. Dilimizdo işlonən «Zər qodrini zorgofi bilon> ifadosi qavrayışın insanin iimumi psixi həyat mozmunundad asıhlığını ayrdin surotdo gostorir. Yaxud, Knlovun «Xoruz vo infl tomsilini xatirlayaq. Don axtaran xoruz inciyo rast golondo dilxor olur, onu bir konara attr, onun ovozindo bir агра doni tapsaydı di» ha yaxşı olardı «fıkrinə düşür». f Appersepsiya insan qavrayısını fəallaşdırır. Belo ki, insan hoc, 260 si cismi, hadisoni qavrayarkon ona müəyyən münasi;^ u r . Odur ki, qavrayış miivafiq appersepsiya olduqda daha m° S f iyyotlo coroyan edir. 3. Sensor keyfiyyotlorin (duygulann) təsnifa^, hossaslığın növləri Duygulann novlori muxtolifdir. Onlan песо təsnif etrn^ ? volco, duygulann xüsusiyyətlərino diqqot yctirok. yu aV d cdildiyi kimi, duyğular miioyyon qıcıqlandırıcılann m • д "ptorlara (analizatorun birinci hissosino) tosiri noticƏsinj V ? ^ rirlor. Bu cohoti nozoro alaraq onlan yaradan qıcıqlandın ı " ~ olorino vo homin qıcıqlandırıcılann tosir etdiyi resent Г™ on aşağıdakı üç qrupa bölürlər: 0Г ага 1. Eksteroseptiv vo ya xarici duyğular. Onlann resent onin səthində yerloşir, xarici alomdo olan cisim vo hadis | Ш "olorini oks etdirirlor. Gönnə, cşitmə, iybilmo, dadbi|mə °,nn duyğulan bu qrupa daxildir. ə 2. İnteroseptiv vo ya daxili duyğular. Onlann resept0rjar , li üzvlərdə, həmçinin, bodonin toxumalannda yerləşjr VQ ? a ~ lərın voziyyotini oks etdirir. Acliq, toxluq, susuzluq , «Апа Mama süd verin>, «Апа mchribandın>, «Апа adamı çox istoyin>. ftemoli, ana mofhumunun miihiim olaməti uşağa aydin deyil, yoni Һ holo bu məıhuma yiyələnməmişdir? Bu mofhuma yiyolonib, шпа - öz uşağı olan qadındır» fikrinə golincoyo qodor uşaq fcüoyyən inkişaf yolu keçir. Mofhumlar beynin miirokkob foaliyyoti noticosidir. Mofhumlar, maddi alomin cisim vo hadisolori haqqinda insoriyyotin inkişaf prosesindo oldo etmiş olduğu biliklorin əsasını bfkil edir. Hor bir yeni nəsil keçmiş nəslin hazırlamış olduğu Hiotlııımlar sistemi ilo rastlaşır, onlara yiyolonir, sonra iso, cisim vo Lklisolorin yeni miihiim olamotlorini aşkar etmok hcsabina, onlan pnginloşdirir, dəqiqloşdirir. Mosolon, müasir insanlarm istifado ■diklori molekula, atom vo s. mofhumlan başqa mona kosb cimisdir. Bir zaman atom cismin on kiçik vo bölünməz hissosi kesab edilirdiso, indi onun torkibindo neytron, proton, pozotron ■imi hissolor olduğu aşkar edilmişdir. Bununla da homin ■udhumun mozmunu doyişilmiş, doqiqləşmişdir. Tolim zamani obyektiv alomin qanunauyğunluğunu oks ctdiron ко insan tocriibosinin noticolorini ümumiləşdiron miioyyon elmi [anofhumlar vo onlar arasındakı olaqo şagirdə ardıcıl olaraq iyrodilir. Mosolon, IV sinifdə şagirdlorə sklet, onurğa, döş qəfosi, fcololor, qan, ürok vo s. haqqinda molumat verilir. Noticodo, tnlarda homin iizvlor haqqinda sado mofhumlar yaranir. Tolim •sindo şagird mofiiumlan monimsomoklo kifayotlonmir, İKÜnün idrak təcrübosini genişləndirib dorinloşdirmək iiçiin bu kazır. mənimsənilmiş mofhumlardan bir material kimi istifado edir. Molhumlann mozmununu monimsəmək üçün şagirdlər miioyyon mhklor oldo etmolidirlor. Bundan başqa, onlann montiqi tofokkiirii 171 335 inkişaf cəhətdon müvafıq səviyyədə olnıalıdır. Holo kıcıi məktobyaşlı şagirdlərdə müollimin köməyi ilə miixtolif mofhuml*] («cv heyvanları», «vəhşi hcyvanlar» , «yırtıcı «hcyvanlar» ve Л yaranmağa başlayır. Mosələn, III sinifdə müəllim «\'ohşi qııslam, bohsini keçərkən uşaqlar qızdquş, bayquş, yapalaq, qırgı vo lacın kimi yırtıcı quşlarla tamş olurlar. Bu əsas iizorindo onlarda müvalid tosovviirlor yaranir. Miiollim bu təsəvvürləri tohlil cdir, haqqinda danışılan quşların oxşar vo forqli olamotlorini uşaqlara çatdınj Şagirdlər öyrənirlər ki, yırtıcı quşlar başqa xırda qusları vo momolı heyvanları ovlayırlar, onlar çox siirotlo uçur vo şığıyırlar. Beloliklo, miivafiq mətrıum yaranir. Əsas mosolo, məfhumlann şagirdləro monimsodilmosidir. Bu, müəllimin məharətindən asılıdır. Mosolon, fərz edok ki, müolliıtt məfhumlarda ümumilik dorəcosinin miixtolif olduğıınu şagirdləii başa salmağı qarşısına məqsəd qoymuşdur. Bunun üçiin o, ya/ı taxtasına «iiçbucaq» sözünü yazır və altından «itibucaqlı» yazır va şagirdlordən daha no kimi üçbucaqlar olduğunu soruşıır, onların vcrdikləri cavablarda yazılır. Beloliklo, miiollim şagirdlori belo bir nəticəyo gotirir ki, üçbucaq itibucaqlı, korbucaqlı üçbucağa vo ftJ nisboton daha iimumi mofhumdur. Şagird ümumiləşdinnəsinin bir sira forqli cohotlori vardir. Bozon uşaqlar miihiim əlamətlər ovozino, ikinci doroeoli əlamətlorə istinad edirlor. Bu halda mofhumlarm mozmunu qeyn-miihiim olamətlər hesabına gcnişlənir. Mosolon, kiçik moktobyash şagirdlər, yalniz uça bilmok olamətinə göro, həşoratları da quşlaı cərgəsinə qoşurlar. Mofhumlarm monimsonilmosindo onlann ohato daires5 məhdudlaşdırmaq halına da tosadüf edilir. Mosolon, uşaq göbəl; bitki hesab etmir. Əgor cisimlərdəki miihiim əlamətlor uşaqlara aydin de ? onlar bu cismin başqa cisimlo oxşarlığını, iimumi cohotini bilmirlor. Mosolon, quşlar məfhumunu mənimsoyərkən uşaqlar toyuqların homin dəstəyə aid olduğunu unudurlar. Onl fikrinco, quş ancaq göydə uçandır. Demoli, nozoro almaq lazımdıı ki, kiçik məktəbyaşlı şagirdlorin cisimlərdoki miihiim olamotlori ayırması onlann idrak tocrübəsindon asılıdır. Mohz bu tocriibonin azlığı nəticəsidir ki, I—II sinif şagirdləri mofhumlan monimsJ yərkon, başlıca olaraq, zahiri olamotlori osas götüriirlor; konkret molhumlan ilk dofo monimsoyon zaman onlar cismin voziiosini, 336 bnunla görülən işi göstərirlər. Mosolon, «günəş, inək, quş nədir?» ■ualına III sinif şagirdlori adoton belo cavab verirlər: «Günəş tzdırır, istidir», «inək süd verir», «quş uçun> və s. Bunlar göstərir kı. uşaqların ümumiləşdirməsi qavrayış çərçivəsindon о qodor də konara çıxmır. Başqa sözlə, uşaq bilavasito qavramlan əlamətlərə latinad edir, bilavasito müşahidə edo bilmodiyi olamotlori isə uııııımiləşdirmokdə çətinlik çokir. Miiollim cismin miihiim •lamətlorini miihiim olmayan əlamətlərdon forqləndinrıoyi şagirdə ©yrətməlidir. Tolim prosesindo şagirdlorin mofhuma no dorocodo yiyələndiklərini yoxlamaq üçün tərif vcrdirmək də məqsədəuy-fkundur. Ancaq nozoro almaq lazımdır ki, şagirdlər çox zaman mofhumu bilir, onunla fikri omoliyyat icra edir, lakin ona torif vcrməkdə çətinlik çəkirlər. Demoli, şagirdləro məflıuma torif vcrməyi öyrətmək lazimdir. Molumdur ki, t o r i f vermok molhumun mozmununu açmaq, yeni onun mozmununu omolo getiron iimumi ve miihiim əlamətlori göstərmək demokdir. Məsəlen, şagird kvadrata tərif vermək üçün onun dördbucaqlı olduğunu, düz bucaqlara ve bərabər teroflero malik olduğunu bılmolidir. Yoni torif vcrerkon oraya cismo xas olan, lakin onu heç euro sociyyelondirmeyon ikinci dərəceli elamotleri daxil etmok olmaz. Torif qisa vo aydin ifado olunmahdir. Şagirdlər hor bir mofhuma torif verorken: a) cismin, hadisonin hansi qrupa, hansi novo, qanuna vo s. aid olduğunu; b) onlann forqlondirici olamet-lorini göstərmolidirlor. Bu morhololordon sonra şagirdlərin meflıuma şüurlu surotdo yiyolonibyiyolenmodiklorini toyin etmok iiciin onlann homin mofhumdan omoli surotdo песо istifado etdiklorino diqqot yetirmok lazimdir. H ö к m , varlığın cisim vo hadisolori arasinda miioyyen olaqo vo münasibotin olub-olmadığını iqrar vo ya inkar etmokden ibarotdir. Hökm cismin, hadisonin bu ve ya diger cohetini oks etdirir. «Azorbaycan tobii sorvotlorlo zongindir.» Burada tobii sorvotlorin zonginliyi ilo Azorbaycan arasinda miioyyon olaqo olduğu oks etdirilir. ilökm dil materiallan osasinda ifado olunur. Onun osas ifado vasitosi q r a m m a t i k c i i m l o d i r . Her hansi hokmii ifado edon cümlədo üç osas iinsiir vardir: 1) s u b y e k t , yaxud miibtoda - haqqinda müəyyən fikir yürüdülən gcrçok cisim; 2) p r e d i к a t, yaxud xəbər - cisim haqqinda söylənən fıkir; I məfhumlar arasinda işlədilən iqrari və ya inkari b a ğ 1 а у ı с i. Mosolon, «Nizami Gəncəvi dahi Azərbaycan şairidir». Bu hökmdə, «Nizami Gəncəvi» subyckt, dahi Azorbaycan şairi ifadosi predikat, «dın> isə subyektlə predikatı əlaqəlondirən bağlayıcıdır U m u m i , x ü s u s i v о f ə r d i h ö k m l o r vardır «Bütün quşlar uçur» ümumi, «Bəzi quşlar suda üzür» xüsusi, «Bu quş gözeldİD> isə fərdi hökmdür. Hökmlər i q r a r i v ə i n k a r i olur. «ТəхəууШ insana məxsusdur» iqrari, «hcyvanlarda şüur yoxdun> inkari hökmdür. Cisimdə hər hansı bir sifətin iqrar və ya inkar edilməsinin səciyyəsinə görə ş ə r t i , t ə q s i m i və q ə t i hökmläi vardır. Hər hansı bir fıkrin həqiqiliyi hökmdə söylənilmiş şərtlərdon asılıdırsa, bu, ş ə r t i h ö к m adlanır. Mosolon, «Əgər şagird müntəzəm surətdə çalışarsa, dərslərindən geri qalmaz». Təqsimi hökmlərdə hər hansı cismo aid olan bir песө xüsusiyyət iqrar və ya inkar edilir. Məsələn, «Akif ya birinci, ya" ikinci, ya da üçüncü sinifdo oxuyur». Hökm cisimdə bu və ya başqa bir əlamətin olduğunu şortsiz. danışıqsız iqrar və ya inkar edirsə, о qəti hökm hesab olunur. Mosolon, «Bakı Xəzər dənizinin sahilində yerləşir», «Materiyasız hərəkət yoxduD>. Insanlar həmişə öz hökmlorinin doğru olub-olmamasıni< yoxlamağa çahşırlar. Bu cohotdon hökmlərin üç növünü xüsusilH qeyd etmok lazimdir. Buraya m ü m k ü n l ü k , g e r ç ə k l i k vfj z ə r u r o t h ö k m l ə r i daxildir. Mümkünlük hökmiində, cisimlo onun əlamot vo ya keyfiyyəti arasındakı olaqo ehtimal kimi başa düşülür. «Bolkə bu gün hava tutuldu, yağış yağdı», «01a bilsin ki, başqa planetlərdə hoyat vardır». Bu hökmlərdə deyilən olamət cisimdə ola da bilər, olmaya da. Belo hökmlərin həqiqiliyi təcrübə ilə yoxlanıhr. Gerçəklik hökmü cisimlo, onun xassosi. sifoti arasındakı əlaqəni oks etdirir. Mosolon, «Bu gün hava tutqundur», «Üzeyil Hacıbəyov milli operamızın banisidin>. Zərurət hökmü cisim vo hadisələrlə onlann olamotlori arasinda mövcud olan zoruri əlaqələri oks etdirir. Bu, hökmiin on yiiksok formasi hesab olunur. Çünki zərurət hökmlori tobiot vo comiyyot qanunlan haqqinda elmin son sözünü qeyd edir. Mosolon, «Ycr 338 |önəş ətrafında firlamr», «Ayda hoyat yoxdun>. Dcyilonlordon iydin olur ki, mümkiinlük hökmü ola biləcəklori, gerçəklik hökmii olanlan, zərurət hökmü iso hökmon olmalıları oks etdirir. Bu da lofokkürün təşəkkül etməsində miihiim rol oynayır. Hökmün bütün növlərinə adam birdən-birə yiyəlonmir. İnsanın flbrdi hoyat prosesindo hökmlor sadə fonnalardan mürəkkəbə doğru tədriclə inkişaf edir. Buna tolim prosesi ciddi tosir gostorir. Mosolon, birinci sinif şagirdləri miixtolif cisim vo ya hadiso haqqinda holo tok-tok faktlara istinad edorok miihakimo yiirüdürlər. Onlann fikrinco, hor bir hadiso bir sobobdon iroli golo bilor, cisim vo hadisonin muxtolif xiisusiyyotlorinin ola bilmosi holo onlara kifayot qodor çatmır. Buna göro do şagirdlərdə on çox gcrçoklik hökmləri özünü gostorir. Bu cohot tolim prosesindo nozoro ahnmahdir. Molumdur ki, tolim zamani şagirdlərə fıkirlorini miioyyon tiimlolorlo diizgiin ifado etmoyi öyrədirlər. Hor ciimlo iso miioyyon fikri, hökmü bildirir. Demoli, şagirdin qurduğu ciimləlor üzorində müollimin apardığı iş böyük ohomiyyoto malikdir. Bu halda şagirdlərdə öz fıkirlərini diizgiin ifado etmok bacarığı inkişaf cdir. Lakin bu vo ya digor qrammatik qaydanı şərh ctmok iiciin tagirdin qurduru ciimlolorin mozmunca obyektiv varlığa uyğun golib-gəlmədiyi bozi müəllimləri az maraqlandırır. Onlar osas mcyar olaraq ciimlonin qrammatik cohotdon diizgiin olmasını götüriirlər. Çox zaman şagirdlər yalniz kitabdakı niimunolori tokrar edir, ya da çox sado, bosit ciimlolor qururlar; belo cümlələr iso bilik clitiyatim zənginloşdirmir. Tocriiboli miiollim şagirdloro mohz hansi mövzudan vo ya hansi sahodon misal gətirməyi söyləyib, onlan istiqamotlondirir. Bu halda şagirdlorin təfəkkürü məzmunlu material osasinda inkişaf edo bilor, hom do bu material varlığı diizgiin oks etdinnolidir. Elo hökmün do sociyyovi xiisusiyyoti hoyati diizgiin oks etdirmosidir. Demoli, hökm о zaman hoqiqi ola bilor ki, onun mozmunu obyektiv gerçokliyə uyğun golsin. Bozi halda miiollim şagirdin yazı işində gözəl sözlərlə ifado olunan, qrammatik cohotdon solis, lakin heç bir aydin tosovviir yaratmayan hökmlərin üstündən sükutla keçir ki, bu da sohvdir. Şagirdin iroli sürdüyü hökmlorin olaqoli, ardıcıl, osasli olmasina, elmi cohotdon diizgiinliiyiino diqqot yetirihnolidir. Tofəkkürün fonnalarindan biri do i s t i d 1 a 1 vo ya о q 1 i I n о t i с о d i r. Artiq, qeyd edildi ki, cisim vo hadisolor arasındakı 339 olaqəlori ifadə edən hökmlər ya doğru, ya da yanlış ola bilor. Bır sira hallarda hökmün doğru və ya yanhş olmasi bilavasito qavrayış noticosindo müəyyonləşdirilir. Mesolon, «Bu gün hava ço| istidir», «Bu parça qırmızıdın>, - kimi hökmlor bilavasitə aşkar olur. Lakin bir çox hallarda hökmün doğru vo ya yanlışhgınt bilavasitə müşahidə ilə müəyyənləşdirmok miimkiin olmur. müoyyən hökmün doğruluğıınu əqli əməliyyat vasitosiilə sübut ctmək lazim golir. Hər hansı hökmiin doğınluğu başqa hokmlorın diizgiinlüyündən noşət edirsə, belə təfəkkür formasma i s t i d 1 a I və ya ə q 1 i n ə t i с о deyilir. İstidlal obyektiv alom hadisolorinin molum olaqolori osasinda namolum olaqolorim bilmokdon ibarot olan tofokkiir formasidir. Əqli nəticonin iiç növü var: induksiya, deduksiya, təşbih. i n d u k s i y a , ayn-ayn faktllar, hallar iizorindo apanlan miişahidolor osasinda iimumi notico çıxarmaqdan ibarot olan. xüsusidən iimumiyo gcdon oqli noticodir. Bu qayda ilo oldo edilon iimumi notico biitiin hallara, hotta müşahido edo bilmodiklorimizo do şamil edilir. İnduksiyanın köməyi ilo şagirdlor fizikanın, kimyanın, təbiətşiinaslığın, ictimai inkişafın vo s. qanunlarını mənimsəyirlər. Qızıl, gümüş, mis, dəmir vo çuqunun yüksok temperaturda oridiyini müşahidə cdib belo bir iimumi notico çıxanrlar ki, metallar yüksək tcmperaturda əriyir. Bu. induktiv istidlaldır. D e d u k s i y a , molum olan iimumi müddoaya osason miioyyon xiisusi hallar haqqinda notico çıxanııaqdan ibarot olan, umumidon xiisusiyo gedon oqli noticodir. Riyazi tcoremlorin isbati on cox dcduktiv yolla gedir. Mosolon, üçbucaqda verilmis bucagin digor bucaqdan böyük olduğunu isbat etmok iiciin belo bir dcduktiv istidlal qurulur. İsbat cdilmişdir ki, üçbucağın böyük təroli qarşısında duran bucaq böyük olur. Bu bucaq da böyük tərolin qarşısında durur. Demoli, bu bucaq о biri bucaqdan böyükdür. T ə ş b i h zamani hadisolor arasındakı qismən oxşarlıq osasinda notico çıxarılır. Demoli, təşbih iki cismin, iki hadisonin bu vo ya başqa cohotdon bir- 173 335 birino oxşamasına osaslanaraq, homin cisim vo ya hadisonin başqa cəhotlərdən bir-birino oxşaması hökmünün çıxanlmasından ibarot oqli noticodir. Təşhih xüsusidon-xiisusiyo gcdon istidlaldır. Mosolon, Yerin vo Marsm fiziki quruluşundakı oxşarlıq osasinda Marsda da hoyatin olmasi 340 fhtunalini iroli siirürdülər. Təşbih сох da etibarh oqli notico hesab bdilo bilmoz. Onun noticosi bozon doğru, bozon do yanlış olur. Təşbihin düzgünlüyü miiqayiso edilon cisim vo hadiso laqqmda biliyin genişliyindən, dərinliyindən, miiqayiso üçiin Jotürülən əlamotlərin miihiim olmasindan, onlar arasındakı forqləri fcrindon dork etməkdon asılıdır. Əqli nəticənin göstərilən növləri birdən-birə təşəkkül etmir. Buna uşağın həyat təcrübəsi vo təlim-tərbiyosi ciddi tosir gostorir. Miişahidolor göstərmişdir ki, kiçik uşaqlar tək-tok faktlan mıişahido edib, onlarda olan oxşar cəhotlori ayıraraq iimumiHoşdirməyi bacarırlar. Bununla uşaqları ayn-ayn faktlardan iimumi fcticəyə gətirmok mümkündür. Bu halda qanun və noticələr şagirdə başa diişülmədən əzbərlədilmir, şiiurlu surotdo mənimflodilir. Buna göro moktobdo fonləri clə tədris etmok lazimdir ki, şagird hor bir noticəni, qanunu sadoco ozborləyib yadda 'iaxlamaqla kifayətlonməsin, onları özünün canlı müşahidolərino [esasən çıxardığı nəticələr kimi mənimsəsin. Şagirdin cisimlo, hadisə ilə tanışhğı daha çox induktiv yolla арапһг. Yoni şagird cismin, hadisonin ayn-ayn hallarmi müşahidə ctmokdon iimumi noticoloro, iimumi anlayışlara golir. Sonra iso oxşar cisim vo hadisolori öyrənmək iiciin artiq molum anlayışlardan, noticolordon başlayıb materiah otrafli öyronməyə, miieorroddon konkreto, umumidon xiisusiyo keçir. Bununla da etraf varlığı dorindon dork edir. Lakin bu proses özbaşına gctmir, bunun iiciin miiollimin xiisusi soy göstonnəsi vacibdir. § 4. Tofokkiir proscslori vo ya fikri omoliyyatlar insan hoyat vo foaliyyot zamani qarşıya çıxan mosələləri, problemi holl etmok, suallara cavab tapmaq iiçün fikirləşir vo bu vaxt bir sira fikri omoliyyat icra edir. Əgər qarşıya yeni bir cisim, hadiso çıxarsa vo o, idrak obyektinə çevrilərsə, bu zaman insan ilk növbədo onunla başqa cisimlor arasinda oxşar vo forqli cohotlori, onun ayn-ayn hissolorini, xassolorini, onlar arasındakı nisboti vo ya miinasibotlori özü iiciin aydınlaşdırmaq istoyir. Bu halda tofokkiir bir p r o s e s kimi insanin idrak fəaliyyətindo iştirak edir. Bu cohot f i k r i f o a l i y y o t adlamr. Fikri foaliyyot prosesindo insan bir sira omoliyyatlardan istifado edir. Bunlar 341 f i k r i ə m ə l i y y a t l a r , yaxud t ə f o k k ü r p r o s e 1 ə r i adlanir. Fikri əməliyyata və ya tofəkkür proseslərinə təhlil və torkıb, müqayisə, iimumiləşdirmə, konkretloşdirmə və təsnifat daxildir. T ə h 1 i 1 cismi, hadisoni fikron hissələrinə ayırnıağa, yoni tamın ayrı-ayrı əlamətlərinin, kcyfıyyətlorinin, cohətlərmm miiəyyənləşdirilmosino deyilir. Tolim foaliyyoti zamani şagird һвј hansi bir cismi, hadisoni fikron hissələrino ayinr, hisso ilo tam homcinin ayn-ayn hissolor arasinda olan münasibəti araşdırıı Mosolon, savad təlimi dövründo birinci sinif şagirdi ayn-ayn horflərlə tanış olur, hor bir horfi torkib hissosino ayinr, ovvolco hərfin hissələrini yazmağı öyrənir, sonra onlan birləşdirib sözlorı yazır. Bu, tohlil prosesidir. Tohlil cismi, hadisoni fikron hissolorino ayirmaqdirsaJ t o r k i b homin hissolori fikron birloşdirməkdən ibarotdir Tohlil vo torkib vəhdot təşkil cdir. Çünki «... tofokkiir bir-biri iiej olaqodar olan iinsiirlori bir vohdət hahnda birləşdirməkdon ibaretj olduğu qodor do şiiur obyektlorini onlann ünsürlərinə parçala-maqdan ibarotdir. Tohlilsiz sintez ola bilmoz» (F.Engels). Insamn fordi inkişafı prosesindo tohlil vo torkib müxtolıl mərholəlordən kcçir. Uşaqların idrak foaliyyotində cisim ilk dofo əməli olaraq tohlil vo torkib edilir: о bilavasito sökülür, hissolorino aynhr, yenidon birləşdirilir. Belo tohlil vo torkib osason birinci siqnal sistcmi soviyyosindo baş verir. Bu cür tohlil vo torkib heyvanlarda da vardir. Mosolon, meymunun qozıı sındıraraq onun loposini ayinb yemosi bclo tohlilə aiddir. Əlbəttə, insanda birinci siqnal sistemi soviyyosindo özünü göstərən tohlil belo, mahiyyotc3 heyvanlann tohlilindon forqlonir. Insan miicorrod tofokkiiro yiyolondikco, cisim vo hadisolorin f i k r o n tohlil vo torkib edilməsinə keçir. Bu, ikinci siqnal sistemi soviyyosindo coroyan cdir. Tohlil vo torkib cismi istonilon kimi parcalamaq vo ya birlos-dirmok demok deyildir. Bu zaman miioyyon sistem vo ardicilluj gözləmək lazimdir. Əgər maşını sökiib onu omolo gotiron hissolon bir-birindən ayirma vo bunlan birləşdirib homin maşını quraşdırma zamani miioyyon olaqo, asılılıq nozoro ahnmasa vo ardıcıl horokot edilməsə, maşm deyil, goroksiz material yığını ahnar. Demoli, torkib ayn-ayn hissolorin sado birloşmosi olmadı^ı kimi, tohlil edilon cismin ayn-ayn hissolori do bütövün sadecsf 342 parcasi deyildir. Cismin bu və ya digor hissosi onun özündən ııuıoyyən xüsusiyyətlə forqlonir. Mosolon, biz mcyvo ağacını liissolərə ayırıb kökü, gövdəni, yarpaqları, mcyvəni aynlıqda öyrənirik. Artıq bunların hor biri ayrılıqda cismin özündən ferqlonir. Homcinin torkib hissolori oksigeno vo hidrogeno ayrılmış su, artiq, su hesab edilmir. Miiollim şagirdlorin tohlil vo torkib qabiliyyətini inkişaf etdirmok iizro miimarisolor apararkon bu cohoto do diqqot yetirmoli vo onlann nozorino homin xüsusiyyəti çatdırmalıdır. Bu monada tohlil vo torkibin iki növü aydin nozoro çarpır. .Əvvələn, tohlil dedikdo, tami fikron torkib hissolorino ayirmaq aozordo tutulur. Ikincisi, tohlil prosesindo cismin, hadisonin ancaq miioyyon hisso vo ya xassosi fikron tamdan aynhr. Torkib do belodir. Bir halda, torkib dedikdo, tamın hissolorini fikron birləşdinnok nozordo tutulur. Digor halda, homin cismi toşkil edon biitiin hissolor deyil, yalniz miioyyon bir hisso birloşdirilir. ЛBeloliklo, tohlil vo torkib fikri foaliyyot prosesindo qarşılıqlı voKdotdo coroyan edib varlığın iimumiloşmiş halda inikasina iml^n yaradar. M ü q а у i s ө cisim vo hadisolor arasinda oxşar vo forqli cohilori fikron müəyyənləşdirmokdən ibarot olan omoliyyata dcyilr. Cismin vo hadisonin zahiri oxşarlıq vo forqlori holo onlann qavriılması prosesindo nozoro carpir. Lakin fikri miiqayiso nisbo^n miirokkob prosesdir vo sonralar inkişaf etmoyo başlayır. Miqayisenin böyiik idrak ohomiyyoti vardir. Təsadüfı deyildir ki, rul pedaqoqu K. D. Uşinski müqayisəyə ciddi ohomiyyot verirdi O, göstorirdi ki, ogor siz xarici tobiot hadisolorindon hor hansi Irinin aydin başa düşülməsini istoyirsinizso, onu on oxşar cisiml^don fərqləndirin vo onunla on uzaq olan cisimlor arasinda oxşarln tapın, yalniz bu zaman siz cismin biitiin olamotlorini I aydinlakhra bilorsiniz. Bu iso с i s m i a n l a m a q demokdir. Miiqayiso həmişə məqsədəyönəlmiş olur. Bununla olaqodar olaraq u"rak prosesindo miiqayisodon osason iki istiqamotdo istifado edilir. Birinci halda cisim vo hadisolor t u t u ş d u - I г и 1 и r\ onlar arasındakı о x ş a r cohotlor, ikinci halda iso cisimlonq a r ş ı l a ş d ı r ı l ı b aralarındakı f o r q l i cohotlor tapılı « İstəndi hoyatda, istorso do tolim prosesindo cismin, hadisonin I ü m u m ı y y ə t l ə m i i q a y i s o e d i l m o s i idrakin 343 dorinliyi üçün az faydalıdır. Ona görə do cisinıləri тиоууөгив olamət, ya münasnbotə görə müqayisə etmok lazimdir. Audi nozoro alınmalıdır ki, cismi, hadisoni tok bir olamoto vojH miinasiboto göro deyil. bir çox olamot vo münasibotloro göro da. miiqayiso ctmok mümkündür. Mosolon, iki çayı uzunluğutjj dərinliyinə, suyunun çoxluğuna, axma siirotino goro miiqayiej ctmok olar. Odur ki, insanin qarşısında aydin miiqayiso moqsodi olmahdir. Lakin müqayisonin diizgiin aparılması iiciin bu ЫауЦ deyildir. Bununla birlikdo, miioyyon şərtloro do riayot etmok lazimdir. Əvvəlon, miiqayiso edilon cisim vo hadisolor bir-biri ilo s surotdo olaqodar olmahdir. Bclo olmasa, miiqayiso no düz notico veror, no do fayda. Mosolon, dəvə ilo sancağın miiqayi heç bir notico vermoz. Bir ölkəni başqa bir ölkə ilo, bir t: hadisoni başqası ilo, bir hondəsi fiquru digori ilo miiqayiso etdi \oziyyot basqa olur. Bclo miiqayiso cisim vo hadisolorin otrafli dork edilmosino kömək cdir. ikincisi, hor iki cisimdo miiqayiso üçün götürülən əlam eyni olmahdir. Mosolon, iki şagirdi miiqayiso edorkon bifin dorsdoki miivoffoqiyyotini, digorinin iso mti/amli #lub-olmamasini götürmək diizgiin notico vennoz. / Üçüncüsü, miiqayiso üçün cisim vo hadisolorin mil hum olamotlori götürülmolidir. Mosolon, iki şagirdi bir-biri iltj miiqayiso edorkon onlann tolimo olan marağı, qabiliyyotlorldcyil, geyimlori osas götürülorso, bu cür müqayisənin faydasi plmaai Ikinci dərəcoli əlamətlərə göro cisimlori miiqayiso etmo^, hom fikri foaliyyot iiciin, hom do müqayisonin düzgünlüyi iiçiin ohomiyyotsizdir. Tolim prosesindo miiqayiso böyük ohomiyyoto malk olu idrakin dorinliyinə kömək göstərməklə yanaşı, öıronil materialm möhkəm yadda qalmasını da tomin cdir. Tolim prosesindo on çox ardıcıl miiqayiso totbiq edilir Bu, her dorsdo mümkündür; hor giin yeni dorsi keçərkən on köhno materiallarla miiqayiso etmok, onlar arasındakı oxşar о forqli cohotlori tapmaq yeni materialm daha yaxşı mənimsənlməsino, köhnə materialm iso daha möhkəm yadda qalmasına mübət tosir gostorir. Tolimin yuxan pillələrinə qalxdıqca miiqayiso posesi do təkmilləşir, noticodo şagirdlər cisim vo hadisolor arasind olan çox Щш\ vo giiclo nozoro çarpan oxşarlıq vo forqlori do miioyyon edo ■trior. Bu da cisim vo hadisolori daha otrafli vo dorin anlamağa Amok edir. Ü m u m i l ə ş d i r m ə cisim vo hadisolori miihiim olamot |v ■ « . i s s ,.lormo göro birlosdirmokdon ibarot olan fikri omoli\\atdir. Insan müşahido etdiyi cisim vo hadisolorin iimumi vo miihiim ^hmətlərini, əlaqələrini ayinr, yoni tocrid edir, sonra birləşdirir vo kduktiv istidlal vasitosiilo iimumi qanunauyğunluğu və ya Hlddoam tapir. Belo miirokkob fikri əməliyyat iimumiloşdirmodir. Ümumiloşdirmə prosesi, başlıca olaraq üç istiqamotdo gedir. wrıncisi, ayn-ayn cisimlor iiciin iimumi vo miihiim olamotlor »ııımiloşdirilir, beloliklo, əşya məfhumları alinir. Mosolon, metal. Be, meyvə, meşə vo s. ikincisi, aynayn cisim vo hadisolor Hfcsindaki iimumi vo miihiim miinasibotlor ümumiloşdirilir. Bu ■Ida miinasibot mefhumlan alinir. Mosolon, hiindiir, alçaq, sag, İDİ vo s. Üçüncüsü, tolim ümumiloşdirmələridir. Mosolon, plan Htmaq, tczis yazmaq, notico vo başlıqlar müəyyənləşdirmək və s. Ümumiləşdinno mücorrədloşdirmə ilo six vohdotdodir. Cisim vo ya hadisolərdə mövcud olan hor hansi bir miihiim Blamoti, xassoni miioyyon nöqtcyi-nəzərdən fikron ayinb, ■izərdən keçirməkdən ibarot olan fikri əməliyyata m ü с о г -Не d 1 о ş d i г m о deyilir. Müconədloşdirmə zamani cisim vo Bpdisələrdəki ikinci dorəcəli xüsusiyyətlərə diqqot yctirilmir. Bdüsolən, cismin rongi, formasi, çıxardığı sos vo s. haqqinda 175 335 busiinmok vo başqa olamotlorini nozoro almamaq miiconod-B»sdinno omoliyyatuhr. K o n k r e t l ə ş d i r m o miioyyon iimumi miiddoaya aid ■olan xiisusi hallan fikron müəyyənləşdirmokdon ibarotdir. ■Musolon, şagird fizika vo ya riyaziyyata aid miioyyon qanunlan. baydam monimsomok noticosindo miivafiq mosoloni holl edo bilir. I Iimumi qaydani konkret mosolonin hollino totbiq cdir. Lakin tolim kroscsindo bozon şagird torifi, iimumi qaydani kitabdan ozborloyir, I onu lazim goldikdo totbiq etmoyi, konkrctləşdirməyi bacarmır. Bu. I bir do ondan iroli golir ki, miiollim dorsi izah edorkon tərifı, iimumi limiddoani muxtolif sahələrdən gotirilmiş misallarla konkret-ibşdirmək qayğısına qalmır. Odur ki, şagirdlər müstəqil surotdo Imısallar tapmaq ovozino, ancaq kitabda olanları söyləmoklo Btifayotlonirlor. Bu, bir torofdon, iimumi biliklori konkret- 176 345 ləşdirməyə imkan vermir, digor torofdon, təfəkkürün nitqlə у^Ш halında inkişafına monfi təsir göstərir. İnsanlar həyat təcrübəsində bir sira cisim vo hadisoİM ümumi, oxşar cəhətlərini müəyyən edirlər, noticodo, bu \.» Л digər əlaməti əsas tutaraq oxşar və forqli cohətlorine göro оп|Д fikron qruplara, dəstəyə, növə ayırırlar. Belo fikri omoliyj s i s t e m l ə ş d i r m o vəya t ə s n i f a t adlanır. Məs' iynəyaфaqh, enliyaфaqlı ağaclar, məməlilər, quşlar, sürüı vo s. Əsas götürülən olamətlərdən asılı olaraq oxşar ci miixtolif ciir qruplaşdırıla bilər. Təsnifat tobıotşiinaslıqda нсЦ yayılmışdır. Homin fikri əməliyyat insanlarm ıdrak ımkanlanl gcnişləndirir, rongarəng, çoxcəhətli, miixtolif əlamotli cisiral hadisolori ümumiloşmiş halda dork etmoni nisboton asanlaşdınJ Fikri omoliyyatlann köməyi ilo tofokkiir varlıgı loal suı.ıt.la dork etməyə, dəyişdirməyə miivoffoq olur. Axı, insamn filJ foaliyyoti hor hansi obyekti dork etmoyo, onu dəyişdirməyə, hoımf dəyişmənin gedişinə nəzarətə yönələ bilər. Birinci halda fikri omoliyyatlar (tohlil, torkib vo s.) miieyjfl obyekti vo ya obyektlor qrupunu hor hansı əlaməto göro ayirniM fərqləndirməyə yönəlir. İkinci halda fikri omoliyyatlar foaliyyotin konkret niozmunuj qoşulur vo cismin şəklini dəyişməyi tomin edir. Üçüncü halda iso fikri omoliyyatlar cismin indiki voziyyotlJ etalonla tutuşdurur vo omoliyyatlann özünün песо согоуЈ etmosino nozarot cdir. Hotta fikri omoliyyatlar insanin miioyyj mosolonin holli qaydasını bildikdo bir cür. axtans xaraVted daşıyanda iso başqa cür olur. Hor bir fikri omoliyyatm diizgfl təşəkkülii üçün toxminon olsa da, onun strukturunu toso\ \ iir etnuij lazimdir. Mosolon, hor hansi obyektlori miiqayiso etmok üçün: ' Miiqayisonin no üçün aparıldığını toyin etmok, yoni müqayisəfl məqsədini müəyyonləşdirmok. 2. Miiqayiso edilon obyektlor muxtolif olamotlorini ayird etmok. 3. Qarşıya qoyıılmıış moqsodi uyğun olaraq miiqayisonin miimkiin istiqamot lorini тиоуу»3 ləşdirmok. 4. Nozordo tutulan istiqamətlərə uyğun olaraq uimiinf olamotlori müəyyənləşdirmək. 5. Homin qayda ilo xiisusi vo jl forqlondirici olamotlori ayird ctmok. 6. Miiqayiso edilon hkdiyi bir detail bir qodordon sonra pozur, suroti başqa bir detalla iyyolondirir. «Kosmo» iisulu ilo oldo edilon materiallar bu solələri aydınlaşdırmaq imkanı verir. Son zamanlar yaradıcılıq psixologiyasinda yeni bir istiqamot malaşmışdır: yaradıcılığın psixoloji mexanizmlorini aydınlaş-maq üçün yaradıcı tapşınqların holli gcdişini eksperimental otdo öyrənir vo onun noticolorini uşaqların davranışının inkişafı Hhosində aparılmış todqiqatlann noticolori ilo miiqayiso edirlor. Beloliklo, psixologiyada yaradıcılıq proscslori muxtolif qamətlərdə öyrənilir. Homin todqiqatlar toxoyyiiliin xiisusiy-lorini aydınlaşdırmaq iiçün xiisusi ohomiyyoto malik olan mii-n nəticələr çixarmaq imkanı verir. Onlardan bozilorini qcyd >k. a) yaradıcılıq miirokkob prosesdir. Hor hansi bir surotin adilmasinda muxtolif psixi proseslor (qavrayış, hafizo, tofokkiir, bxoyyiil, nitq, hisslor vo s.) iştirak cdir. Lakin onlann icorisindo "xoyyiil xiisusi yer tutur. Toxoyyiil həmişə digor psixi proses-liyrlə qarşılıqlı əlaqədə foaliyyot göstərsə do, yeni surotlorin yaradilmasi bilavasito onun funksiyasina daxildir. 377 Xəyali situasiya - uşaq oyunlannın zəruri şərtidir. Toxə surotlori əslində uşağın oyun foaliyyotinin özünəməx proqramına çevrilir: uşaq özünü həkim və ya kosmonavta oxş~ balaca «aktyor» kimi rol ifadə edir, dünyaya öz rolu vasit baxır, insan münasibətlərini, sosial normalan, bütövlükdə ictimai təcrübəni mənimsəyir. Təxəyyülsüz uşaq oyunu yoxdur vafl ola da bilmoz. Oyunun mozmunu bilavasito uşaq təxoyyülüra^| inkişaf soviyyosindon asılıdır. Məktəblinin tolim fəaliyyətində do toxoyyiiliin rolu boyiikd Şagirdin idrak foaliyyotinin inkişafı, xiisusilo tofokkiir vo hisslo qarşılıqlı olaqosi toxoyyiiliin inkişaf soviyyosindon asılıdır. Şagirdlərdə toxoyyiiliin inkişafı vo torbiyosi baxımından fənnin öz imkanlan vardir. Miiollim riyaziyyat, fizika, kimy omok, odobiyyat, idman, musiqi, rosm vo s. fonlorin todrisl prosesindo bu cohoti nozoro almah, muxtolif yollarla şagirdloriT təxəyyiilünü aktivləşdirməli vo inkişaf etdinnəlidir. Yaradıcı foaliyyot prosesindo toxoyyiil daha miihiim rol oynayir. Bodii yaradicihq sahosindo toxoyyiil surotlori öz oksini odobiyyat vo incosonot osorlorindo, elmi-texniki yaradıcılıqda iso muxtolif proqnozlarda, layiholordo, planlarda vo s.-do tapir. Buradan miihiim psixoloji-pedaqoji notico çıxır: şagirdlorin yaradıcı foaliyyotini somoroli toşkil ctmok, onlann toxoyyiiliiniin bilavasito yaradıcı foaliyyot prosesindo inkişafına xiisusi diqqot yetirmok lazimdir; b) toxoyyiil foaliyyot prosesindo formalaşır. О öziiniin quruluşuna görə foaliyyotin struktur xiisusiyyotlorini oks etdirir. Bu о demokdir ki, foaliyyotin hor bir sahəsinin öz xiisusiyyotlori vardir. Ədəbi, musiqi vo tosviri foaliyyot saholorini miiqayiso etsok fikrimiz aydin olar. Onlann hor üçünü on iimumi şokildə bodii yaradicihq kimi sociyyolondiririk. Lakin homin foaliyyot saholorindon hor birinin özünəməxsus xiisusiyyotlori, ifado vasitolori vardir. Bundan asih olaraq ədəbi foaliyyotdo toxoyyiil bir xiisusiy-yot, tosviri foaliyyotdo iso başqa xiisusiyyot kosb cdir. Bu ümıımı qanunauyğunluq osasinda yeno do miihiim psixoloji-pedaqoji notico çıxarmaq olar: şagirdlərdə təxəyyülü diizgiin inkişaf etdirmək üçün onlara miitloq miivafiq foaliyyot sahosi üçün zoniri olan bilik, bacarıq vo vordişlor aşılamaq lazimdir. v) yaradicihq prosesindo insanda özünü aktuallaşdırma tolobati formalaşır. Görkəmli yazıçılar, rəssamlar, alimlər və b. bu cəhoto 378 mişə diqqət yetirmiş, oməksevərliyin yaradıcı foaliyyot esindo də böyük ohomiyyoto malik olduğunu xüsusilə qeyd uşlər. Bu məsələlər indi də aktualdır. Əgər belədirso, onda yaradı-iq prosesini песо stimullaşdırmaq olar? Elmi-texniki inqilab Haitində bu problem mühüm ohomiyyot kosb edir. Miiasir psixo-■giyada yaradicihq qabiliyyətlərinin diaqnostikasi vo yaradıcılığın Tnullaşdırılması metodlannın işlənilməsi mosəlolərinə daha çox qot yetirilir. Bu, hor şeydən ovvol, onunla bağlıdır ki, müasir i-texniki problemlorin hollindo mohz fiziklər, riyaziyyatçılar, londislor, memarlar, hokimlor kollektivlorinin vo b. rolu daha artir. Onlann foaliyyotini somoroli təşkil etmok üçün adıcılığın stimullaşdırılması metodlarının işlonilmosi zoruri solo kimi meydana çıxır. 1957-ci ildo bu sahodo ilk addım atıldı - «Beyninin homlosi» li metod yaradıldı. «Beyin homlosi» obrazh ifado olsa da, letodun mahiyyotini doqiq ifado edir: 5-10 noforlik qrup fcvlərinin yaradıcı foallığını artirmaq moqsodilo hor hansi bir ■Knoloji, eloco do planlaşdırma vo proqnozlaşdırma tapşırığı iki orhələdə müzakiro olunur. B i r i n c i m o r h o l o d o hor s ağlına golon ideyanı istodiyi şokildo söyloyə bilor. Onlara hom ümkün qodor çox ideya iroli surmok, hom do öz əməkdaşlannın eyalannı tutmaq vo inkişaf ctdinnək məsləhət görülür. Metodun şlıca tələbi bclədir: irəli sürülon ideyalan, hər hansı şəkildə lursa-olsun, tənqid ctmok olmaz. İ k i n c i m o r h o l o d o üsusi ekspertlər qrupu irəli sürülmüş ideyalan yoxlayır və onlar-n on somoroli olanlan seçir. Ekspertlorə verilon əsas tələb ndan ibarotdir ki, песо ifado olunmasmdan asih olmayaraq, •omoroli ideya miimkiin qodor doqiq miioyyon edilmoli vo düzgün qiymotlondirilmolidir. 50-ci illorin sonu - 60-ci illorin owollorindon etibaron «Beyin homlosi» metodu dünyanın muxtolif ölkolərində totbiq olunmağa başladı. Lakin tocriibo göstərdi ki, metod öz-özlüyündə maraqh olsa da, yaradicihq vozifolorinin holli iiciin kifayot qodor somoroli deyildir. Psixologiyada sonraki axtarışlar mohz bu istiqamoto yönəldilmiş, yaradıcılığı stimullaşdırmağın yeni metodlari işlənilmişdir. Hal-hazırda psixologiyada bu istiqamotdo maraqh axtanşlar apanlır; q) biitiin psixi proseslor şəxsiyyət xarakteri daşıyır. Bu iimumi 379 psixoloji qanunauyğunluq təxəyyiildə xüsusilə aydin nozoro çanjfl Çünki insanin öz şoxsiyyətini yaıatdığı surotlor vasitosilo i t adi etmosi iiciin on optimal şorait mohz yaradicihq prosesindo emafl golir. Bunun ilk təzahürləri uşaqlann mocazlar sistemino (tə^ epitet, istiarə, kinayə, mübaliğə ve s.) yiyolonmosi proses2 müşahidə olunur. İnsanın dünya vo özü haqqinda təsowürlərində moca^B mühüm yer tutur. Mocazda bir hadiso haqqinda aydin tosevvB yaratmaq üçün о, başqa oxşar hadisəyə moxsus olamətUH səciyyələndirilir. Bunun, birinci növbədə, qnostik əhomiyye vardir. Mocazlar cisim vo hadisolor arasındakı oxşarlığın dql olunmasının əsas vasitələrindən biridir. Bir hadisonin başqa oxşJ hadisəyə mexsus əlamətlərlə səciyyələndirilməsı yeni obpl yaratmağın on sado r'ormasıdır. Hansı formada olursa-ol|^B texeyyül suretlərinin yaradılmasının kökləri mocazlar sistemindafl başlanır. Mənilik şüurunun formalaşması prosesindo insamn noinn başqa adami, hom do özünü xarakterizo edorkon istifado etdid toşbeh, epitet vo s. bilavasitə onun başqa adamlara da, özüne Л munasibotini ifado edir. Hörmət etdiyimiz adam bu vo ya digei şəraitde qorxaqhq etse belo, biz heç vaxt onun haqqinda danışanB «tülkü kimi qorxaqdır» ifadosi işlətmirik. Vo yaxud oksino. hönnefl etmodiyimiz her hansi bir adam her hansi bir şəraitdə cosarolle heroket edonde do, biz onu «poleng kimi cesurdun> ifadesi Я xarakterize etmirik. Bedii odebiyyatda miisbot vo məofl qəhrəmanlan səciyyələndirərkon yazıçılar bu cohoto homisd xiisusi diqqet yetirirlor. Yeni surotlerin yaradilmasi prosesindo monlik şüurunun funksiyalari coxcohetlidir. Onlann hamisi sexsiyyetin yaradicihq prosesindo özünü ifade etmosi, özünü aktuallaşdırması, öt yaradicihq mcyllorini hoyata keçirmək iiçiin ideal vo modelluritt seçilməsi ilo bağlıdır. Bu о demokdir ki, şəxsiyyot amılıni nozori almadan toxoyyiil surotlorini psixoloji baximdan otrafli tohlil etmok olmaz. 380 XII l FƏSİL İDRAK VƏ FƏALİYYƏTİN DAXILI TƏNZİMİ 1. idrak və motivləşmə Psixi proseslərinin şərhindən aydin oldu ki, idrak insan Ibaliyyotinin en mürəkkob növüdür. О, obyektiv varlığı oks etdirir m psixi inikasın tarixon inkişafının nəticəsidir. idrak psixi inikas prosesi olub ferdin ontogenetik inkişafında nriei aləmi əks ctdirməsi sayəsindo tərcübə əldə ctməsini, biUk L/anmasını tomin edir. Yeni idrak ferdin gerçekliyə belod olma-|niii. otraf mühiti derk etməsinin əsas şərtidir. Odur ki, idrak tea bir ferdin dərkctmə fəaliyyətindən kənarda mövcud ola ■vrıca t Blmoz. Molumdur ki, idrak, «təfəkkürün obyekte daim, sonsuz Kxınlaşmasıdır. Insamn fıkrində təbiətin i n i к a s ı n ı «öl-Bn», «abstrakt», h ə r ə k ə t s i z , ziddiyyətlərsiz deyil, hore-btın, ziddiyyotlorin omole gelmesi ve hell olunmasının obodi brosesi kimi başa düşmək lazımdın>. Həmin miirekkeb proses Ksamn idrak fəaliyyətinin miixtelif seviyye vo formalannda fcinəməxsus şəkilde tozahiir edir. İstər varhqla bilavasito olaqo formasi olan hissi idrakda (duyğu la qavrayışlar səviyyəsində), istərsə de vasitoli inikasda (təfəkkür ■yiyyəsində) ve ya məntiqi idrakda belo bir dialcktik ziddiyyətin Branması vo onu aradan qaldırmağa cəhd göstərmək insana varlığı шһл dərindən dərk etməyə imkan verir. İdrakın insanlarda sosial braitlə şərtlənməsi, ictimai-tarixi təcrübəni mənimsəməyə və onu daha da zənginleşdirməyə yönəlmesi onun daha yüksək bviyyələrinin - emprik vo nəzeri idrakin meydana gəlməsini ■Mlləndirmişdir. Xüsusən do nezəri idrak insanin cisim ve bdisələrin mahiyyətinə niifuz etməsinə, onlann yalniz indiki bziyyetini deyil, hom də kcçmişini ve gelecok perspektivini oks letdirmoyo imkan vermişdir. Bununla da idrakin mokan ve zaman Uududlan həddən ziyadə genişlənmiş olur. Başqa sözlə, idrak bsana özünün mövcud olduğu mokan vo zamaninın hiidudundan knara çıxmağa imkan verir. İki misala diqqot yetirek. Ne iiciin bizim qedim ocdadlanmiz gündəlik dolanışığı, 381 güzoranı ilə bağlı işlori qoyub göy cisimlori mexanikası moso ilo məşğul olmuşlar? Göy cisimlərinin horokot qanunl öyrənmək sayosindo miirokkob hesablamalar vasitosilo günoş ay təqvimini yarada bilmişlor? Yaxud miiasir insanları düşün> başqa bir sual: görəsən insan yalnız Yer kürəsindəmi yaşa yoxsa qalaktikanın başqa saholorindo do onu tapmaq mümkündürl - suah tokco sual soviyyosindo qalmir. 1974-cü ilin noyabr ayının 16-da Puerto - Riko adasmdfl Herkules ulduzlar sistemino doğru Aresibo radio teleskopu vasitosilo çox qiivvotli siqnal göndərilmişdi. Əgor homin siqnal orada tutulsa idi, onun cavabi 24 min işıq ilindon sonra yero golo bilordi. Homin əməliyyatda iştirak edon insanlarm, axı, heç biri bu cavabi goro bilmozdi. Bos, onlan, xalq ifadosi ilo deyilso, bohrosinl goro bilmoyocoklori foaliyyoto tohrik edon nodir? İnsan idrakının muxtolif tozahiir formalan vo inkisaf soviyyolorindo (qeyriixtiyari vo ixtiyari formalarda olsa da) bir məqsədəyönəlişliklə yanaşı emosional bəzəyin vo ya tonun olmaej da diqqoti colb edir. Sanki insan emosiyalan biitiin idrak prose-sill rinin müşayiətçisi kimi çıxış edir, idraki istiqamotlondirir. Bolko dtj bu genetik tocriibonin («faydalı-ziyanh», «tohlükoli-tohlükəsizNİ insan soviyyosindo iso «yaxşı-pis», «xoşagələn-xoşagəlməz», «gö-zəl-çirkin» vo s. kimi prinsiplər) osasinda varlığın oks etdirilmosi noticosi kimi möhkəmlənmişdir. Odur ki, idrak miirokkob psixi foaliyyot kimi öz torkibino noinki bir sira idrak proscslorini (duygu, qavrayış, hafizo, toxoyyiil vo tofokkiir), hom do emosionaliradl proseslori daxil edir. Onlann qarşılıqlı olaqosi zominində idrak motivlori formalaşır vo noticodo çoxcəhətli idrak foaliyyoti ba| verir. Insamn idrak foaliyyoti ilo emosiyalan arasındakı miinasibol idrakla motivləşmə arasinda rabito yaratmaq cohotdon çox ohomiy* yotlidir. insanin idrak foaliyyoti emosional proseslərlə qarşılıqlı münasibətdə, dialektik vəhdətdə coroyan edir. Belo bir dialekol olaqo insan emosiyalannin idrakin tohrikedici amili kimi çıxıj etməsində özünü aydin surotdo buruzo verir. Molumdur ki, «insai emosiyasi olmadan heç vaxt insan torofindon həqiqətin axtarış miimkiin olmamış, miimkiin deyil vo miimkiin ola da bilmoa (V.İ.Lenin). Bu cohoti aydin tosovviir etmok iiciin insanin zehni hisslorin (şübhə, təəccüb, inam, fohm vo s.) xatirlamaq yerino diişərdi •hz bu hisslor, ilk növbədə, insam «hoqiqot axtarmaga» tohrik Ir. Çünki tamamilo yeni vo ya tam gözlənilməz cisimlo Basarkon insanin kecirdiyi heyrot, toocciib hisslori ona homin lyekti otrafli dork etmoyo yönəldir. Qarşıya sual çıxır: göroson hor hansi bir yeni cisim adamlann Biisinda eyni hisslori oyadirmi? Şübhosiz ki, yox. Cisim vo disolorin insana tosiri onun tolobatmotivasiya sahosi ilo nvasito bağlıdır. İnsan cisim vo hadisolori, ilk növbədə, öz abatlarının ödənilməsi baxımından seçib əks etdirir. Bu mərhələ mo yönəlmənin osasını təşkil edir. Yalniz bundan sonra onun übədarlığı, xoşagələn olmasi yeni tohrikedici sobob kimi tosir itonnəyə başlayır. Bu cohot birinci amildən törəyir vo todricon istoqillik kosb etmoyo başlayır. Lakin bünövrə ilo olaqo itib mir, yeni forma kosb edir. ikinci torofdon, insan idrakimn iliyyoti yalniz nisboton aşağı səviyyəli «emosional tonla» deyil, hiyyotco sosial sociyyə daşıyan ali hisslorlo do tonzim olunur, qamotlondirilir. Demoli, insanin emosiya vo hisslori onun idrak liyyotinin tohrikedici amili kimi çıxış edir. Bu morholodo idrak foaliyyoti yalniz öz quruluş vo ı/mununa goro deyil, hom do daxili motivlərinə goro miirokkob akter alır. ilk tohrikedici amil tolobatlar, onlann hissi vo ya ideal mada anlaşılmasıdır. Tolobati ödəyəcək obyektlorin ayird Imosi, onlann otrafli dork 11 ill'IIII ] lƏŞ V* 1 düron I olunmasi, onlara doğru can atmaq übatların törətdiyi fəallıqdır. Bu, motivloşmənin bünövrosini, Jıca zəminini təşkil edir. Bundan soma homin zəmində fayda-fcın xoşagələnlə, daha faydalının daha əlverişli ilo çulğalaşması •sesi baş verir. Bu soviyyodo obyektloro miinasibotin crensasiyasi vo ya fərqləndirilməsi baş verir. Yalniz maddi vo ya t\ tələbatın ödənilməsi deyil, hom do xoşa golon, cazibodar lotloro meylin giiclonmosi nozoro çarpır. Tolobatlar emosional a kosb etdikco, insam onlan ödəyə bilon obyektloro istiqamot-lirir, arayıb-axtarmağa tohrik edir. Bu soviyyodo insan idraki ilo isional proseslor çulğaşır, miirokkob idrak foaliyyotinin gedişi stiqamoti toyin olunur. Orqanizmlo mühit arasındakı miirokkob |ө vo miinasibotlori toyin vo tonzim edon idrak foaliyyotinin orqanizm iiciin bir zoruroto, ciddi tələbata çevrilir. Sensor achq vo ya zoruri molumatin ahnmamasi orqanizmdo ılıatlığın yaranmasina sobob olur. informasiya aclığının asını almaq üçün idrak obyektino tolobat, bu isə öz növbəsindo 383 idrak fəaliyyətinə tələbat doğurur. İdrak tolobatinin özii idnl fəaliyyəti üçün təhrikedici amile çevrilir. Bu halda insanda axtaj sönmoz həvəs yaranir. Bu, sadəcə həvəs səviyyəsindo qal maraq, meyl, arzu, istək formalannda təzahür edorək idrr istiqamotino, intensivliyino ciddi tosir gostorir. Görkəmli sovet psixoloqu L. S. Vıqotski göstərirdi ki, fıkirl mərhələ deyil. Fikrin özü başqa fikirdən noşot ctmir; bizı şüurumuzun motivləşən sahələrilə olaqodardır. Homin saholər iı bizim maraqlarımızı, affckt və emosiyalarımızı ohato cdır. Fikr arxasında affektiv və iradi tohrikiər, meyllər (cohdlor) du Ancaq bu təhrikləri psixoloji baximda tohlil ctdikdən sonra ! «по üçün fikirloşir?» sualına cavab vcrmok olar. İdrak insan şəxsiyyətinin biitiin cohotlorinə niifuz cdir. Bu ondan iroli golir ki, idrak, һəг şcydən əvvəl, fəaliyyotdir. xarici informasiyalar sadoco olaraq oks ctdirilmir. İdrak p proses deyil, sosial cohotdon şortlənon vo şəxsi sociyyə daşı foal prosesdir. Demoli, idrak noinki öz torkibino muxtolif sovi inikas proscslorini, hom do şəxsiyyotin biitiin tolobatlar motivasiya sistcmini do daxil edir. Bir halda ki, idrak foaliyyotdir, hor bir foaliyyoto xas olan sira cohotlor ona da aiddir. Buraya foaliyyotin motivi, moq tonzimedilmo xiisusiyyotlori, foaliyyotin icra edilmosinin yol vasitolori vo s. daxildir. Əlbətto, ilk növbədə idrakla motivasiya arasındakı qarşılı münasibətə diqqot yetirmok zoruridir. İrolidə motivin psixol mahiyyoti otrafli şərh edilmişdir. Burada yalniz bir mosole toxunulacaqdir. Onu bir misalla izah edok. Tələbə çox böyük ciddi-cəhdlə lazimi odobiyyat ax miioyyon fonno aid proqram materialini xiisusi soylo oxu öyrənməyə can atir. Bu halda onun idrak foaliyyoti hom miio " obyekto - ixtisas fənninə yönəlmiş olur, hom do burada xiis foalliq, ilk növbodə, idrak foallığı nozoro саф1г. Lakin mosolonin holo zahiri tərəfıni görürük. Qarşıya sual çıxır: gar bu toloboni belo bir foalhga tohrik edon sobob nədir? Ə" mosolonin komiyyot tərəfınə toxunaq. Görəsən sobob birdir, у çoxdur? ikincisi, homin sobob keçicidir, yoxsa davamh təsadüfidir, yoxsa zoruridir? Bu suallara cavab axtarmaq, hor şeydən ovvol, insanin i foaliyyotinin motivləşməsi ilo əlaqədardır. Burada toloboni ' 384 pothgina tohrik edon səbəblor çox ola bilor (toqaiid almaq, əlaçı ■haq, öz üstünlüyünü siibut etmok, fonni sevmok, miiollimo ■rmot, valideynlor qarşısında vo ya ictimai borcunu yerino letirmok vo s.). Tohrikedici, fəallıq doğuran amillor hom do Lwmiiddotli vo keçici ola bilor. Bu hallarda idrak foaliyyotinin ■Dxtolif səviyyolordo motivləşmosi nozordo tutulur. M о t i v 1 о ş m о dedikdo orqanizmi fəallaşdıran vo homin bnlhgi istiqamotlondiron tohriklor nozordo tutulur. Bu mozmun итак foaliyyoti ilo olaqodar olaraq da saxlamr. Yoni insam foal ■гак foaliyyotino yönəldən, istiqamotlondiron amillor onun llrükının motivini toşkil edir. Motivloşmo anlayışı gcniş monada ■ixologiya elminin biitiin saholorindo istifado olunur, hom do Jhotiv rolunda tolobatlar vo maraqlar, hovos vo emosiyalar, yönəliş »ü idcallar çıxış edo bilor. Motivləşmo dedikdo insanin idrak Biliyyotini horokoto gotiron vo istiqamotlondiron amillor başa İDşülür. Burada «maddiləşon», əşyavi mozmun kosb edon blobatlarla yanaşı ictimai hoyatin mohsulu olan motivlor do ■milium rol oynayir. Bu monada insanin idrak foaliyyotinin motiv-Bimosi sosial səciyyə daşıyır. Motivin hom filogenezdo, hom do ontogenezdə təşəkkülüno ■qqot yetirilso, aydin olur ki, onun ilkin formasi real əşyalardır. pomin əşyalar insanin on sado maddi təlobatını ödəməyə xidmot Ifılır. Sonradan ideal əşyalar, cisimlor motiv ola bilir. Bu morholodo lomin cisimlor vo ya oşyalar ya tohrikedici tosovviirlor, yaxud fttnrlu moqsod formasında (motivlər-məqsədlər) çıxış edir. Motivloşmə dedikdo insan foaliyyotini vo ya davranışını hoyat ■homiyyətli şoraito, cisimloro istiqamotlondiron, tohrik edon ■iixoloji törəmə vo proseslorin mocmusu nozordo tutulur. Bclo bir lönoliş vo istiqamotlonmo sayosindo insanda homin cisim vo lidisoloro ehtiraslı, seçici miinasibot yaranir, psixi inikas daha poqsodəyönəlmiş olur, yoni insanin idrak foaliyyoti daha foal olur. buna göro do 195 insanin noinki idrak foaliyyotini, hom do davranışını tisa düşmək, izah ctmok üçün motivləşmə açar rolunu oynayir. Molumdur ki, hor bir canh orqanizm otrafdaki cisimloro, pdisələrə seçici miinasibot bosloyir. Yoni bir halda miioyyon ■limlor qrupundan bir qismi seçilib aynhr, digor qismindon imtina edilir. Bu seçilib aynlan cismo, hadisoyo miinasibot başqa olur. bclo ki, homin zoruri cisimlor, hadisolor otrafda yoxdursa, ona llhtivac, tolobat yaranir, bunun sayosindo onlar axtanhr, oldo edilir və tapılır. Belo bir axtarış aktı lazımi cısmi tapmaymcaya qodafj davam edəcəkdir. Dcməli, cismə olan tolobat orqanizmin ax istiqamotini vo bununla bərabər, fəallığını tomin edəcəkdir. z obyekt oldo edilirso, subyektin foaliyyoti bitmiş hesab olunur Orqanizmin miioyyon obyekto belo foal miinasiboti vo ya yönolifl bir halda anadangolmo, irsi (instinktlor), digor halda iso hoyalda qazanılan davranış formalan (vərdişlər) ilo şortlono, toyin cdila bilor. Davranışın, mühitlə əlaqənin, fəallığın bosit formalan daha çox heyvanlar alominə xasdır. İnsanın fəallığı bir cox hallarda indiki anda, bozon, hotta iimumon mövcud olmayan obyektin -moqsədin az-çox uzun miiddot axtanlmasına yönəlir. insamn idrak foaliyyoti, xiisuson toxoyyiilii ona imkan verir ki. otrafda olmayan cismin ideal surotini yaratsin vo ondan öz foaliyyotinin tohrikedici sobobi kimi istifado etsin. Bu zaman ideal amil idrakin. eloco da əşyavi foaliyyotin motivinə cevrilir, yoni, insamn psixi vo fiziki fəalhğı ideal amillə motivləşir. Ümumiyyotlo, motivləşmə dedikdo, insam bu \o ya digor horokot vo roftan yerino yetirməyə yönəldən, istiqamotlondiron, onu fəallaşdıran təhriklori başa düşürük. Motivlosmo orqanizm! foallaşdıran vo homin fəallığı istiqamotlondiron tohriklordir. Motivləşdirici amillor öz tozahiir xiisusiyyotlori vo vo/i-fələrinə göro üç qrupa bölünür: a) «orqanizm no iiciin foal voziyyoto golir?» sualtm tohlil edorkon homin fəallığın monboyi kimi tolobatlar vo instinktlor nozordon keeirilir; b) ogor orqanizmin foalhgimn noyo yönoldiyi, noyin xatirir başqasını deyil, mohz miioyyon bir davranış vo foaliyyot aktuu scçməklə bağlı olmasi tohlil olunursa, onda, hor şeydən ovvol, motiv davranışı istiqamotlondiron sobob kimi araşdırılır; v) davranışın dinamikasının песо vo hansi torzdo tenziaj cdilməsilo bağlı mosolo holl cdilorkon hisslorin, emosiyalarm, subyektiv yaşamaların (arzu, istok, cohd vo s.), yönolişin insan davranışında tozahürü araşdınlır. İnsanın idrak foaliyyoti do bu iic qrup amillərlo motivləşir. Hot bir tohrikedici qrup vo ya amilin idrak foaliyyotino tosiri özüno« moxsus cohotloro malikdir. Belo ki, idrak foaliyyotinin motivlofj məsi çox miirokkob proses olub bir-birino zidd ohm tohriklori tohlil vo torkib etmoyi, müqayisələndirməyi, seçmoyi, nohayot, qorar qobul etmoyi zoruri edir. Bu proses psixoloji cohotdon bir do onunla 386 >kkəbləşir ki, heç do real motivlorin hamisi subyekt torofindon |ni dorocodo aydin dork cdilmir, yoni miioyyon işi, əməliyyatı 'irlayıb hoyata kecirorkon onun biitiin tohrikedici soboblorinin ısı eyni soviyyodo aydin dork cdilmir, bozon onlar miioyyon iş pra edildikdon sonra özünü aydin surotdo biiruzo verir. Demoli, istor insanin idrak, istorso do icra foaliyyotino Dtivləşmə muxtolif şokildə tosir gostorir. Bu ondan iroli golir ki, \ lor (oz aralarmda) muxtolif miinasibot vo ya nisbotdo olur. рак vo ya icra foaliyyotinin motivi ilo xarici şərait arasinda belo pilar da ola bilor. Homin amillərdən asih olaraq motivlosmo bir Ida foaliyyoti gücləndirə, daha mohsuldar edo bilor, digor halda onun normal gedişinə monfi tosir göstərər, istor icra, istorso do рак foaliyyotinin mohsuldarhgimn aşağı düşməsinə sobob ola lor. Motivlosmo foaliyyoto о zaman monfi tosir gostorir ki, eyni Mtliyyotin bir-birino zidd golon bir песо motivi olsun. Yaxud uoyyən işin, hərəkətin yerino yetirilmosi iiciin lazim olan jajbyektiv imkanlarla ziddiyyət toşkil etsin. Orta məktəbi qurtarmış agırdin golocok foaliyyot növünü, ali moktobi, ixtisas sahosini içməsi ilo olaqodar onun foaliyyotinin motivləşməsində nozoro ■pan ziddiyyotlor buna misal ola bilor. Qabiliyyot vo bacanğına, hazırlıq soviyyosinə görəmi, yoxsa ||vos, arzu vo istoyinə göro, yaxud, başqalarının təhrikilə hor ansı ali moktobi, ixtisası seçmək son noticodo foaliyyoto ciddi aeir gostorir. Bozon arzu, istok, hovoslo qabiliyyot vo bacanq, fadi soy arasinda dorin ziddiyyot omolo golir. Homin ziddiyyotin inliqla holl ediləcəyini gözlomək çətindir. Çünki yalniz İddiyyətin dorinliyi mosoloni holl etmir, hom do bu, subyektin onu pwliyyoto tohrik edon motivlor mübarizəsino münasibətindən, li səyindən, əsaslı, düşünülmüş qorar qobul etməkdən, qərarın rasında əzmkarlığından, кəпаг təsirlərə qarşı durmaq dəyanəidon və s. asılıdır. Bozon ali moktobi III—IV kurslardan qoyub gctmək, yaxud, Вөууоп foaliyyot sahəsindon üz döndərmək vo s. kimi hallar tivləşmonin insamn idrak vo ya icra foaliyyotino песо tosir mosindən asılıdır. Nozordon qaçırmaq olmaz ki, motivlosmo qiitblii sociyyo isıyır. İstər idrak, istorso do icra foaliyyoti hom miisbot, hom do onfi motivlorlo olaqodar ola bilor. Lakin bu qütblüyün özü mmetrik sociyyo daşımır. Yoni foaliyyoto tosiri co' -ndon miisbot 387 25* maqsodo nail olana** — a) qədərki vaxt və ya mənfı motivləşmə eyni dərəcədə təzahür ein Motivloşmodəki belə bir qütblük yalnız fəaliyyətin xarakter görə deyil, hom do insanin yaş xiisusiyyətlərinə görə nozəro car] Ycniyetmənin öz «qəhromanlığını», «cəsarətini» sübut etri üçiin kimi isə vurması, dersi qəsdən pozması, kiminsə mas qaçırması, ictimai qadağana məhəl qoymaması və s. buna misal bilor. Demoli, motivloşmonin insanin istor idrak, istorso do foaliyyotino tosiri muxtolif sociyyoli olur. Bu, bir toroh" foaliyyoto miisbot vo ya adekvat, digor torofdon. pozucu, longidioj bir sözlə, monfi tosir gostorir. Motivləşmənin foaliyyotin noticosino tosiri daha çox moqsootl seçilməsindən asılıdır. Bozon insan iiçün motivləşmonin obyekti 4 moqsodi real mövcud olan cisim, hadiso deyil. icranın müoyy^ soviyyosi, yaxud insanin nail olmağa can atdığı miioyyon bir noiiol olur. Adoton insan foaliyyotinin motivloşmosinin obyekt I məqsədini özii seçir. Motivləşmodəki forq fəaliyyofJ səmərəliliyino qabiliyyotlor sahəsindoki fərqdon daha сох X&M edir. İcra foaliyyotinin diizgiin motivloşmosi insanin biitilfl potensial qiivvolorini soforbor etmoyo imkan vcrir vo davamh irad cəhd göstonnok sayosindo foaliyyoti daha miivoffoqiyyotlo ycrini yetirmok olur. Hoyat buna aid yiizlorlo. minlorlo misal verir. Bed ki, bozi hallarda orta qabiliyyot soviyyosino malik tolobo ist« tolim foaliyyotindo, istorso do icra foaliyyotindo daha istcdadli lakin foaliyyotinin obyekt - moqsodini, motivlosmosini diizgiH toşkil edo bilmoyən tolobdon yiiksok notico oldo edir. Şagirdin «vaxtı öldürmok üçün» rast goldiyi riyazi mosolel holl etmosi ilo cv tapşırığını yerino yetirmok xatirino holl ctmnl forqlonir. Əlbotto, bu forqi holo foaliyyotin (indiki halda likr mosoloni holl etməklo bağlı idrak foaliyyotinin) miivoffoqiyyoti icrasını şərtlondiron tosirli motivlosmo hesab etmok olmaz. AxtarH tapmaq, siibut etmok, yaratmaq moqsodilo bağlı motiv istor idi.il foaliyyoti, istorso do icra foaliyyotinin gcdişi vo noticosino tam* milə başqa mozmun vcrir. Əgor homin foaliyyotin icrasina xalq* toroqqisino, elmi vo modoni inkişafına öz töhfosini vcrmək kirni ictimai məzmunlu motiv do qoşularsa, voziyyot tamamilo basqi olur. Burada foaliyyoto yalniz şoxsi deyil, hom do ictimai bore yerino yetirmok baximindan yanaşmaq işo olan miinasibot dəyişdirir, insanin zehni vo fiziki qüvvolorinin gorginliyini artinr, daha yiiksok notico oldo cdilmosini sortlondirir. I osadiifi dcyildl. 388 insanin istor idrak, istorso do icra foaliyyotinin somoroliliyini fcioltmok iiciin miihiim psixoloji amil kimi f o a l i y y o t o t i v i n i n о p t i m a 11 a ş d l r l 1 m a s l ideyasi iroli ulıniişdür. Bu, insanin hom idrak, hom do icra foaliyyotinin oliliyino tosir edon miihiim psixoloji amildir. I Insan foaliyyotinin somoroliliyi motivloşmənin optimallıq ^fcyəsindən çox asılıdır. Motivloşmonin optimal soviyyosi klayışı psixologiya elmino bizim osrin ovvollorindo Yerks vo ■dsonun (1908) tədqiqatları sayosindo daxil edilmişdir. Homin pluyışın mozmununu diizgiin başa düşmok üçiin bir песо hoyati ■•al.ı diqqot yetirok. Istor ali moktobdo, istorso do orta moktobdo tolobo vo ya bird hotta imtahana yaxşı hazırlaşmasına, imtahana qodor Mlcriah yoldaşlarına yaxşı izah etməsinə baxmayaraq bir sira illarda imtahan zamani çaşır, həyəcanlanıb özünü itirir. Yaxud. pbiçilər yaxşı bilir lor ki, ordu tolim zamani daha yaxşı manevr do bilir. noinki real döyüş voziyyotindo. Hotta miioyyon İılınişdir ki, hoqiqi döyüş zamani osgorlorin yalniz üçdo bir ■sosi komanda ilo doqiq atəş açır. Bclo faktlan izah etmok iiciin bir sira psixoloqlar btivləşmənin optimal soviyyosi terminindon istifado etdilor. fcoyyon edildi ki, motivləşmənin JHıınal soviyyosi yiiksoldikco, |İra il in kcyfiyyoti do yuksolir. »akin bu yüksəliş intəhasız deyil, dun özünün miioyyon hiidudu ford ford > с J Я W.tm 2 I E Şokil 44. Məqsodo yaxınlaşdıqca motivasiyanın qüwosi doyişilir: a) məqsədo nail olmaq prosesindo vo b) mü vəffəqiyyolsizlikdon qaçarkon motivasiya qüwəsinin doyişilmo dinamikası 389 vardir. Əgər motivləşmənin səviyyəsi bu hüdudu keçirsə, о icranın keyfıyyoti aşağı düşür. Həmin məsələ qrafık halda şəkil 4J dəki kimi ifadə oluna bilər. Psixoloji todqiqatlar gostorir ki, hor bir konkret halda motivləşmənin optimal soviyyosi var. Homin optimal soviyyo is*)' holl edilon mosolonin çoıinliyindən asılıdır. Mosolo cotin olduğu] halda optimal soviyyo (optimum) zoif motivasiyada da oldo edilir, amma mosolo yüngül olduqda о qiivvotli motivasiyaya müvafid golir. Görünür, mosolo yiingiil olduqda, motivasiyamn onda/oni keçməsi - çox qiivvotli vo ya artiq olmasi davramsda pozğunluq moqsod \ i ) moqsod b) Optimal soviyyo tkil 43. Motivləşmənin optimal səviyyəsi omolo gotiro bilmir, amma mosolo çotin olduqda bir imkan meydana çıxır. Bu halda motivasiyada emosional boyalar hoddon ziyado çoxalır, giiclii motivasiya mosolonin çotinliyi ill rastlaşdıqda çaşqınhq, affekt hallan törodir (Bax: şokil 44). Demoli, belo noticoyo golmok olar ki, hoddon ziyado qiivvotl stimullaşdırma miihitin qarşıya qoyduğu məsələloro uyğunlaşma nın səmərəliliyino monfi tosir edir. Əgər motivloşmonin qüvvotl hoddon ziyado çox olarsa, onda nəinki alışma, hom do davranısa nozarot pozulur. Bu cohot foaliyyotin emosional tonzimində do bu vo ya digor dorocodo nozoro çarpır. 2. Foaliyyotin emosional tonzimi Emosiyalar hom foaliyyotin noticosi, hom do onun horokei «mexanizmi» kimi tozahiir edir. Holo empirik miisahidolordon aydin olur ki, insanin yaxşı ohvali-ruhiyyosi onun öz foaliyyotinaa miinasibotino do ciddi miisbot tosir gostorir. Oksino, pis ohvah-ruhiyyo, qom, kodor, qiisso sanki insanin əl-qolunu bağlayır, onun miioyyon bir işi, foaliyyoti hovoslo yerino yetirmosino ciddi surotdo mane olur. Belo bir voziyyot affekt halında, streü) voziyyotindo do nozoro çarpır. Yoni belo qiivvotli hisslor foahs yoto pozucu tosir gostorir, foaliyyotin xarakterindon asih olaraq məhsuldarlığın aşağı düşməsino. qozaya yol vermok vo s. kimi hallara gotirib çıxanr. İşin hotta hansı ohvali-ruhiyyə ilo baslanmasindan da çox şcy ı asılıdır. Burada soboblo notico arasındakı dialektik olaqo aydin surotdo nozoro carpir. Belo ki, indi burada sobob olan sey basqa yerdo notico vo ya oksino olur. Foaliyyotin yalniz başlanması deyil, 390 ■nticosinin belo emosional cohotdon qabaqcadan toyin olunmasi #nun gedişino, somərəliliyinə tosir etməklə yanaşı, tonzim öhınmasmda da miihiim rol oynayir. Bu cohot emosiyalann ■enşəyi ilo əlaqədardır. Tokamiil prosesindo emosiyalar canh varlığın, orqanizmin bioloji voziyyotini, xarici tosirlorin onun üçün ohomiyyotlilik iorocosini toyin etmok vasitosi kimi meydana çıxmış, inkişaf ttmişdir. Bu monada emosiyalar öz monşəyinə görə növün •jcrübəsi formasi kimi tozahiir edir, yoni ford cmosiyalara uyğun tlaraq zoruri horokotlori (tohliikodon qacrnaq, nosli davam ltdirmok vo s.) hoyata kecirir. Hom do belo horokotlorin moqsədəmüvafiqliyi ford iiciin gizli qalir. Emosiyalar fordi tocriibo qazanmaq iiciin do çox ohomiyyotlidir. İstər genetik, istorso do ontogenetik inkişaf prosesindo emosiyalann qiitbliiyii (miisbot vo monfi olmasi) noinki sado uyğunlaşma horokotlorinin, hotta miirokkob insan flbaliyyotinin do tonzimindo miihiim rol oynayir. Faydali qıcıqlayıcılann omolo gotirdiyi miisbot emosiyalar subyckti tohrik edir ki, onlan yaxşı mənimsəsin vo möhkəmlətsin. Monfi imosiyalar iso subyekti clə fəallaşdırır ki, bunun sayosindo o, tiyanh təsirlərdən uzaqlaşır. Demoli, emosiyalar miisbot vo monfi möhkəmləndirmə funksiyalarını yerino yctirir, bununla da subyckto miisbot davranış vo horokot tərzini qazanmağa, özünü doğrultmayanlardan uzaqlaşmağa imkan vcrir. Bu cohot insanin 'foaliyyotino do aid edilo bilor. Molumdur ki, insanin emosiya ve hisslori ictimai-tarixi inkişafın mohsuludur. Onlar inkişaf edərək, möhkəmlənərək noinki davranışın, hom do insan foaliyyotinin daxili tənzimçisinə çcvrilir. Çünki tolobatlann təzahürünün subyektiv formasi kimi emosiyalar foaliyyoti qabaqlayir, insam foaliyyoto tohrik edir vo ona yönəldir. Emosiyalann inkişafının yiiksok morholosi kimi insanin ali hisslori onun tolobatlan ilo bağlı olan əşyalara davamh miina-•ibətlə sociyyolonir. Noticodo emosiyalar, hisslor subyektin 'yaranan şəraitə, öz foaliyyotino, homin şərait vo ya foaliyyotdo insanin özünü песо ifado etməsinə qiymotlondirici munasibotini •ks etdirir. Daha konkret deyilso, emosiyalar foaliyyotin müvəffəqiyyətlə icra edilmosino ya kömək edon, ya da mane olan hor hansi bir şəraitə insanin qiymotlondirici miinasibotidir. 391 Məsələn, şəraitlə əlaqədar olaraq qorxu, qəzəb foaliyyoto mat* olduğu halda, onun yaxşı noticəsilo bağlı omolo golon scvinc, foı.th səfərbərcdici rol oynayir. Emosiyalar foaliyyoto miinasiboll dəyişir, encrjini artinr, iradi səyi giiclondirir. Çox toossiif ki, foaliyyotin emosional tonzimindon istehs.il prosesindo kifayot qodor diizgiin istifado cdilmir. Bclo ki, zay mohsullar istehsal cdonlor bu mohsullara basqa adamlann pit munasibotini sanki no göriir, no cşidirlər. Foaliyyotin noticosi, ı>ın keyfiyyoti sanki onlan əsla maraqlandırmır. Bclo isçilor foaliyyotin yalniz, песо deyorlor, prosessual torofini yerino yetirmoyi «fəaliyyəti başa vurmaq» kimi qobul edirlor. Halbuki foaliyyajl mohsulunun yiiksok keyfiyyotinin doğurduğu miisbot einosiyalai foaliyyotin sonraki morholosi üçiin çox qiivvotli tohrikedici am ill çevrilir. Bu halda mosuliyyot hissi, vicdan ozabi vo s. kimi ah hisslor insanin öz foaliyyotino munasibotini otratli nozordon keçirmək, miioyyon, hom do nisboton ali mcyarla onu qiymotlondirmok mcyli kimi tozahiir cdir. Odur ki. emosiyalann, hisslorin toşokkülü insanin bir şoxsiyyət kimi toşəkkülü üçün dil çox vacibdir. Yalniz davamh emosional miinasibotlorin obyekti olmaqla bore vo mosuliyyot hissi, ideallar, davrams nonnalan foaliyyotin real motivlorino cevrilir. Bunlar vox giiclu tohrikedicilor kimi insan foaliyyotinin istiqamotino, intensivliyinaJ məhsuldarlığına ciddi tosir gostorir. Deyilonlordon aydin olur ki, foaliyyotin emosional tonzimt onun yalniz gedişinə deyil, son noticosino vo perspektivino ciddi tosir edir. «Candordi» yerino yetirilon işlor xiisusi ruh yüksəkliyı, böyük hovos vo sevinclo icra edilon foaliyyotdon. heç şübhəsiaj çox ciddi forqlonocokdir. Foaliyyotin emosional tonzimi yalniz icraçının özündon devil, onu ohato edon adamlardan, iş şəraitindən, işçiyo olan miinasibot. don, onun omoyino verilon qiymotin adekvathq dorocosindon cod asılıdır. Bu, mosolonin holo yalniz bir tərəfıdir. Buraya işçinın sağlamlıq dorocosi, ailə şəraiti, maddi vo monovi tominatin soviyyosi, xidmot sahosinin voziyyoti vo s. do daxildir. Bütün bunlann hamisi birlikdo insanin foaliyyoti iiciin olverisli cmosional şəraitin yaradilmasi ilo bağlıdır vo kompleks halda insana tosir gostorir, miisbot vo ya monfi istiqamotdo foaliyyotin emosional tonzimini sortlondirir. Çünki insanin emosiya vo hisslori doik edilon, ona tosir göstərən biitiin cisim vo hadisoloro boslonon 392 ■fi vo ya miisbot miinasibotlorin inikasıdır. Foaliyyotin bional tonzimi foaliyyot üçün olverisli emosional şəraitin i.uhlmasindan aynca götürülə bilmoz. 3. Omol vo moqsod, moqsodgüdmənin qanunauyğunluqları İş vo ya əməlin, məqsədin psixoloji mahiyyotini başa düşmək tin foaliyyot katcqoriyasından çıxış ctmok lazimdir. Çünki 4)kot, iş, moqsod, motiv vo s. foaliyyotin torkib hissələrini təşkil г. Molumdur ki, foaliyyot sosial kateqoriyadir vo о bir sira iusiyyotlori ilo heyvanlann mühitə uyğunlaşmasına xidmot edon rvranış fomıalarından forqlonir. Foaliyyot insanin sosial foalhq tmasıdır. Odur ki, insan fəallığının monbələri olan tolobatlar da ■nşəyino, obyektinə vo ödənilmə xüsusiyyotlorinə görə vanların yalniz bioloji mahiyyot daşıyan təlobatlarından köklü ntdə forqlonir. İnsanların tolobatlan (istor tobii vo modoni, Brso do maddi vo monovi) ödonilməsi üsullarına vo vasitolorino i•I ictimai-tarixi sociyyo daşıyır. Istor maddi, istorso do monovi foaliyyotin quruluşuna nəzər dıqda, onun mozmununu toşkil edon miioyyon torkib hissolori qoti colb cdir. Ogor tolobatlar fəallığın osas mənboyini toşkil ^rsə, foaliyyotin torkibino daxil olan motivlor homin tolobatlar sinda yaranir. İrəlidə qeyd edildiyi kimi, motivlor subyckti liyyoto tohrik edir, homin tohrik tələbatın ödenilmosilə bağlıdır. otivlor subyektin fəallığının istiqamotini toyin edir. Ogor obatlar hor ciir insan foaliyyotinin osas horokotverici qüvvəsini, is mahiyyotini təşkil cdirso, motivlor homin mahiyyotin konkret çoxcəhətli tozahiirloridir. Odur ki, motivi vo ya motivloşməni ıxologiyada subyektin davranışının vo ya foaliyyotinin iqamətinin scçilməsini şərtlondiron amil kimi izah edirlor. O, az-% dorocodo dork cdilmiş olur. Demoli, foaliyyotdo motivin dork ilmosi foaliyyot noticosinin aydin tosovviiriinii do sortlondirir. nki motiv subyekti foalhga tohrik edon amildirso, moqsod liyyətin yönolmiş olduğu noticodir. Bu, foaliyyotin miihiim bir usiyyətilə əlaqədardır. insamn no iiciin mohz miioyyon torzdo horokot etmosi, no 393 üçün, nəyin xatinnə hərəket etməsi ilo üst-üsto düşmür, yənı e) olmur. Bu da ondan iroli golir ki, fealiyyotin m.ı/nııınıı bütünlük tələbatla təyin cdilmir. Məsələn, dəzgah arxasında çalışan so*ı fəaliyyetinin motivi maddi tolobat ola bilor. lakin oldo edit notico - mohsul bilavasito homin tolobata uyğun golmir. Demi fəallığın monboyi kimi tolobal insam foaliyyoto tohrik edeef tokan veron amil olsa da, foaliyyot dork edilmiş moqsodlo, Jİ fəallığın idaroedicisi olan şüurlu moqsodlo tonzim olunur. Bu monada deyilir ki, foaliyyot insanin dork olunmi moqsodlo tonzim olunan daxili (psixi) vo xarici (li/ikı) foallıgıdi Demoli, foaliyyot tohlil edilorkon ilk növbodo diqqoti colb edi cohot dork olunmuş məqsədin mövcudluğudur. Foaliyyotin bad cohotlori - onun motivlori, icra iisullan, zoruri molumatlann old edilmosi vo tohlili aydin dork oluna da bilor, olunmaya da bıhı Amma foaliyyotin dorkolunma soviyyosindon asih olmada moqsodin dork edilmosi onun zoruri alomoti olaraq qalu. Bu coN onun on miihiim torkib hissosi olan iş vo ya omoldo do aydl surotdo özünü biiruzo verir. İş foaliyyotin vahididir. İş vo ya omol dedikdo, şüurlu ve j dork edilmiş məqsodə çatmaq üçün insanin ixtiyari, iradi, niyyajl vo vasitoli fəallığı nozordo tutulur. İş prosesindo insan tobiou şeylərə, başqa adamlara tosir gostorir. İş öz mahiyyotinə got vasitoli sociyyo daşıyır. О, bir cismin vasitosilo digorino toaj cdorok onun forma vo şəklıni doyisdirmok, yaxud basq simvollardan, sərvətlərdon, işarolordon, normalardan istifad formasinda hoyata keçirilə bilor. Molum misalı xatırlayaq. Dasıı ağırlığını müəyyonloşdirmək üçün onu qaldırmaq lazınulıı paraşütün ctibarlılığını aşkara çıxarmaq iiçün iso onunla toyyaredd atılmaq tolob olunur. Bununla homin cisimlorin osas xassohn aşkar edilir. Hor bir omoldo vo ya işdə onun bələdləşmo, icra vo nozart hissolori ayird edilir. Öz icra xüsusiyyətino göro iş vo ya ели həmişo niyyotli vo ixtiyari sociyyo daşıyır. lakin bclo bir гипкмм birdon-biro yaranmır. Kiçik yaşlarından başlayaraq \alideynlor başqa adamlar uşaqlara iş prosesino ixtiyari surotdo nozarot etmoy öyrodirlor. Todricon miivafiq nozarot formasi möhkomlonir, xaru nozarot daxili nozaroto cevrilir. Bu da uşaqlann ictimai tocriibon monimsomosi sayosindo baş verir. Çünki onlar yaşlılarla iinsiyyaj prosesindo, onlann işini müşahidə etmok osasinda müəyyü 394 ■Niuinelori, etalonlan monimsoyirlor. Sonradan uşaq gördiiyü işi ■Ninıı nümunolər osasinda yerino yctirir vo onlann diizgiin icrasina b/.u.'t cdir. f Istor iş, isterso do iimumon fealiyyət həmişe miioyyon meq-Шв tabe mtulmuş olur. Bu, işin vo foaliyyotin niyyotli sociyyo Рампам ilo əlaqədardır. Başqa sözlo, hor bir işdən, emoldon insan lyyon moqsod güdür. İşin vo ya omolin niyyotliliyi onda özünü orir ki, subyekt işin gələcək noticosinin foaliyyotin motivinə n golmosi qənaətinə golir vo bu barodo qorar qobul edir. Onda Вй noticosinin ideal suroti subyekt üçiin şəxsi mona kosb cdir. Bmin şəxsi mona işin vo ya omolin meqsedino çe\ rilir Hor bir iş, hor bir foaliyyot homişə miioyyon moqsodlo bağ-■r. Əgər şüurlu surotdo dork olunmuş moqsod yoxdursa, onda iş Ш , foaliyyot do yoxdur. Mosolon, pcdaqoji univcrsitetin ya fizika, m riyaziyyat, yaxud, filologiya fakültəsinə daxil olmuş tələbənin bas moqsodi odur ki, ilk növbədo, təhsili müvəffeqiyyətlə başa ■wrsnn. miiollimlik peşəsinə yiyolensin. Lakin insanin işi ve kahyyoti yalniz bir moqsodlo, bir motivlo toyin cdilmir. Gotirilon ■lisalda homin moqsodlo yanaşı elmi işçi, yaxşı rohbər işçi, ali ■ivadlı şəxsiyyət olmaq vo s. kimi başqa məqsədlor do güdiilo Insanin icra etdiyi iş bozon az vo ya çox dorocodo dork edilmiş •ıl.ı bilor. Əgor qarşıya qoyulan moqsod tam aydındırsa vo homin i i "h-ulo catmaq iiciin zoruri olan yol vo vasitolor tamamilo ■uşünülmüşsə, bu halda iş vo ya omol tam dork edilmiş olur. Bezon Мог moqsodin, istorso do ona çatmaq iiciin zoruri olan yol vo kaitolorin dorkedilmo soviyyosi nisboton tutqun, kifayot qodor ■nlaşılmaz da ola bilor. Bu cohot işin icrasina ciddi tosir gostorir. iMolumdur ki, aydin moqsod böyük encrji doğura bilor. Odur ki, ■nqsod aydınlığı hor bir işi, foaliyyoti xarakterizo edorkon beyiik Inborn iyyet kosb cdir. Bu о demokdir ki, insanin hor bir işi, Jpıliyyoti şiiurlu moqsodlo bağlıdır. İşin, foaliyyotin müəyyən nıoı|sədle bağlılığı m ə q s ə d g ü d m ə anlayışında özünü daha aydin biiruzo verir. Moqsədgüdmənin mahiyyotini diizgiin başa düşmək üçiin onun •o/i oxşar anlayışlarla iimumi vo forqli cəhotlorini ayird etmok kracibdir. Anlayışın kökü məqsəddir. Meqsedin psixoloji inıızmununa nələr daxildir? Moqsod insan foaliyyotinin yönəlmiş hduğu nəticənin dork olunmuş surotidir. Başqa sözlə, məqsəd 395 psixi hadisədir, əməl, yaxud fəaliyyətin nəticəsinin arzu olu obyektiv surotidir (burada subyektivliyi hom fordi, aynca bir şəxı, moxsus olan, hom do ideal surot mənasında başa düşmok olar. Moqsodin fordi vo qrup halinda olmasi da bu cəhotlo bağlıdırjl Psixologiyada moqsod bir песо monada işlənir. Moqsədgüdmə ilo olaqodar olaraq onun bir monasi diqqoti daha çox colb edir. Bu da moqsodin omol vo foaliyyotin faydah, ohomiyyotli noticosini qabaqcadan aydin dork etmoklo bagh olan cohotdir. Mohz homin cohot insanin davranışını bütövlükW ohomiyyotli nəticəyə nail olmağa yönəldir vo soforbor edir. Bu monada moqsodgiidmo moqsodin yaranmasi vo ya moqsodin omolo golmosi anlayışından da forqlonir. Moqsodgiidmo moqsodin yaranmasi prosesinin noticosi kimi çıxış cdir. Moqsodin omolo golmosi insan foaliyyotindo yeni moqsodlorin yaranmasi prosesidir. Bu, qeyri-ixtiyari vo ya ixtiyari ola bilor. Onun öziinün bir sira omologolmo mexanizmlori vardir. Bir halda moqsod konardan alinir, qobul edilir vo fordi moqsodo cevrilir. Yoni konardan verilon tolob şəxsin moqsodino cevrilir. Digor halda bir neçə tələbdon biri seçilir, bozon do motiv dork edilorkon motiv - moqsodo cevrilir; omolin, işin ayn-ayn olavo noticolori do moqsodo cevrilo bilor. Bunlann hamisi sanki moqsodgiidmo iiciin zomin yaradir. Moqsodin yaranmasi (hom funksional, hom do tarixi planda) miirokkob proses olub omolm, işin vo ya foaliyyotin ilk təhrikcdicilərinin baş qaldıraraq, ınkişai edərək, aydin dork olunaraq konkret obyekto, onun ideal surotini çevrilməsi ilo əlaqədardır. Moqsodgiidmo iso artiq aydin tosovviir olunan, ideal şokildə beyindo hazir olan nətieoyə çatmaq, ona nail olmaqla bağlıdır. Demoli, moqsodgiidmo moqsodin öziiııim yaranmasi, konkrctləşməsi prosesi sayosindo formalasir. foaliyyotin sonraki gcdişinə tosir gostorir. Moqsodgiidmo prosesini iimumon foaliyyoti qabaqlamaq, önləmok kimi deyil, onu l a y i h ə l ə ş d i r t n ə , p l a n l a ş d ı r m a prosesi kimi anlamaq vacibdir. Burada foaliyyotin noticosi aydin surotdo dork edildiyindon ona çatmaq, ona nail olmaq məqsədgüdmonin əsafl qayosidir. Ona goro do homin moqsodo çatmağın yol vaj vasitələrinin müəyyonleşdirilməsi do məqsodgüdmonin başlıca vəzifəsini təşkil cdir. Moqsod özü hom layihələşdinnə prosesinin noticosi, hom do layiho kimi çıxış edir. Foaliyyotin istonilon vahidi, torkib hissosi 396 i s m . omolin noticosi, omoliyyatlar, motivlor layihələşdirmə %ckti ola bilor. Çox halda bunlar birləşorok daha geniş planlı Hoqsodgiidmo ilo olaqolonir. Homin moqsod insan foaliyyotini Вөууөп istiqamətə - qarşıya qoyulan vo aydin dork edilmiş eqsodi yerino yetirməyə yönəldir. Bu monada moqsodgiidmo işi, aliyyoti hom do layihələşdirməyi, planlaşdırmağı, nozordo tutulan noticoni oldo etmok iiçün foaliyyotin, işin icrasının on lemoroli yollanni araşdırmağı da ohato edir. Yuxanda qeyd fcdildiyi kimi, K. Marks insan omoyinin heyvanlann instinktiv davranışından (hörümçəyin tor toxumasından, bal ansinin mumdan fan qayırmasından - yoni oslindo çox miirokkob omoliyyatlardan) forqlondirici cohotini mohz moqsodin xaraktcrindo görürdü. Yoni: иӨтөк prosesinin sonunda ahnan notico artiq bu prosesin nvvolindo insanin təsovvüründə, yoni ideal surotdo mövcud olur. Insan noinki tobiotin verdiyi şeyin formasını dəyişdirir; tobiotin vcrdiyi şcydo о öz şüurlu moqsədini do hoyata keçirir, bu moqsod bir qanun olaraq insan foaliyyotinin iisulunu vo xarakterini miioyyon edir vo insan öz iradosini bu moqsodo tabe etmoli olur» (K.Marks). Deyilonlordon aydin olur ki, moqsodgiidmo noinki moqsodin (obyektin) konkretloşməsi, aydin dork edilmosi, hom do ona çatmaq yollannin miioyyonlosdirilmosi, icranın layiholoşdirilməsi, on nohayot, iradi soyin moqsodo nail olmaq iiciin soforbor edilmosi kimi özünü bünızo verir. 4. Əsas foaliyyot növünün əşyavi mozmunu vo idrak proseslorinin inkişafı İnsan foaliyyoti miirokkob quruluşa malik olduğu kimi bir sira olamotlərə görə növlərə aynhr. Fordin ontogenetik inkişafında üç başlıca foaliyyot növü ayird edilir: oyun, tolim vo omok foaliyyoti. Hor üç foaliyyot növü fordin inkişafında miihiim rol oynayir, lakin onlardan omok foaliyyoti osas foaliyyot növü hesab edilir. Bu da tosadiifi deyildir. Çünki fılogcnetik inkişafda omok foaliyyoti insanin yaranmasinda holledici rol oynamışdır. Omok foaliyyoti eşyalarla görülon iş kimi əşyavi mozmuna malikdir. Əmək foaliyyoti sayosindo ictimai doyoro malik mohsul istehsal olunur. Insanin on zoruri chtiyaclan homin foaliyyot növü sayosindo tomin 397 olunur. Əmək foaliyyoti başqa foaliyyot - praktik, fikri vo yarad foaliyyot növlərinin əsasını təşkil edir. Çünkı foaliyyotin inkia psixikanin ontogcnezdə inkişafına holledici tosir gostorir. Foaliyyfl prosesindo psixi proseslorin təkmilləşməsi baş verir, otraj gerçəkliyi dork etmoyin formalan, ictimai tocriiboni monimsomaj yollan müxtəlifləşir. Uşağın foaliyyot növünün doyişilməsi onda psixikanin yen! istiqamətdo inkişafına gətirib çıxarır, bu da öz növbəsinda) foaliyyotin təşəkkülü üçün yeni zomin yaradir. Foaliyyot ill molum olduğu kimi, əvvəla, şüurlu sociyyo daşıyır, yoni insan Щ foaliyyotinin moqsodini, ona nailolma yollarmi dork edir, noticed qabaqcadan görür. Foaliyyot hom do ictimai, kollektiv sociyyo daşıyır. Bir qayda olaraq foaliyyot kollcktivdo vo kollektiv üçün hoyata keeirilir. i)n başlıca cohotlordon biri odur ki, foaliyyot, xüsusən do onun osafj növü olan omok foaliyyoti omok alətləri hazirlamaq, ondan istifado etmok, onlan mühafızə etmok vo tokmilloşdirmoklə olaqədardır. Foaliyyotin əşyavi mozmunu da buradan nəşot edir. Belo ki, on sado horokot vo ya iş əşyalarla görülən işdir. Uşaq qaşıqla xörok yeyir, sabunla əlini yuyur, dəsmalla üzünü silir. İnsan əli ılo yaradılan əşyalann özündə «onlarla nə iş görmok olar» sualına cavab həkk olunmuşdur. Uşaq əşyalar aləminə tədricən boləd olui bu, filogenezdo çox uzun tarixi proses olduğu kimi ontogenetik inkişafda da birdən-biro baş vermir. Uşaq əşyalarla tanış olduqca. onlarla iş gördükcə, buna uyğun olaraq foaliyyotin mozmunu zənginləşir. Tədricən uşaq cisimlori tutmaq, əlloşdirmok, yoxlamaq sayosindo bilavasito əşyavi foaliyyoto yiyolonir. Yoni əşyalardan öz yerində istifado etmoyo alışır. Bu daha çox iki yaşdan, ycriməyi, gəzməyi, əşyalara müxtolif təroflərdon yanaşmağı öyrənmoklə başlayır. Əşyavi foaliyyotin inkişafı ilo uşaqların otraf cisim vo hadisoloro miinasibotlori doyişilir. Bundan əlavə, onun əşyalar aləminə bələdləşmək tipi do doyisilir. Uşaq ycni əşyalarla rastlaşarkən: «Bu nədir?» sualı ilə yanaşı «Bununla no etmok olar?» - suah da meydana çıxır. Həmin sualın meydana cıxması müvafıq oşyaya daha yaxından bolod olmaq üçün zəmin yaradir. Elə bil uşağın duyğu və qavrayışlar aləminə yeni bır keyfiyyət əlavə olunur. Yoni onda oşyanı olduğu kimi oka etdinnəklə yanaşı onun funksional cohətlərini tapmağa cohd yaranir. Bu da hissi idrakdan montiqi idraka kcçidin başlanğıcmı 398 kil edir. Əşyalar aləminə maraq hoddon ziyado genişlonir. Daha I oşyalarla tanış olmaq, onlara bələdləşmək tolobati yaranir, ikişaf edir. Bu da idrak proseslorinin inkişafının tobii zominini ikil edir. Demoli, əşyalarla icra edilon praktik omoliyyat insanin çokliyo yaxından bolod olmasim tomin ctmoklo, onun idrak seslərinin inkişafına da tokan verir. Noticodo insan osas liyyot növü olan omok prosesindo noyi bildiyini, noyi Imodiyini, noyi seçdiyini, noyi seçib ayird edo, özü üçün ;dınlaşdıra bilmədiyini müəyyənləşdirir. Əşyavi foaliyyotin osas mozmunu iimumi bir moqsodo tabe klur. Mosolon, bir sira cari məsələlor - maşın hissələrini yığmaq, ■lalamaq, onlan nişanlamaq, ölçmək, dəqiqloşdirmək və s. kimi hlor miioyyon məhsulu tolob olunan keyfıyyətdə istehsal etmok к I il и iimumi moqsodo tabe olur. İş nisboton sado cari mosololori etmoyo yönəlmiş olur, lakin iş prosesi əşyalarla icra edilon amoliyyatlarsiz miimkiin deyildir. Homin omoliyyatlann icrasi bsyalara otrafli bolod olmağı.. onlann xassolorini diizgiin nozoro almağı tolob edir. Xarrat pəncərə, qapi, stol vo s. düzəltmək üçün 5igötür-qoy» edir, əməliyyata başlamazdan ovvol ağacı miixtolif Jwoflordon nozordon kcçirir, onu hansi istiqamətdə vo no qodor onmaq, cilalamaq lazim goldiyini fikron müəyyənləşdirir. Moqsodo nail olmaq üçün əməliyyatın xarakterino miivafiq olaraq lyğunlaşma hərəkətlərini do seçir. Demoli, əşyavi foaliyyot fcrosesindo cisimlor, hadisolor, onlann xassolori xiisusi idrak obyektino cevrilir. Əşyavi foaliyyotin mozmununa homin işin moqsodi, iş görülən obyektin (əşyanın) xassəsi vo iş şəraiti daxildir. Bunlann xarak-lcrindən asih olaraq noinki işin mozmun vo formasi, icra iisulu, hom do insanin idrak foaliyyoti yeni keyfiyyot kosb edir. Əgər biz ontogenezdo idrak proseslorinin inkişafına nozor salsaq, osas foaliyyot növünün mozmun vo formasından asih olaraq onlann mütəşəkkil, intensiv coroyan etdiyi kimi, bozon do kortobii formada inkişaf etdiyini görorik. Bu cohoti aydm tosovviir etmok flciin tolim foaliyyotindo şagirdlərin idrak proseslorinin inkişafına diqqot yetirmok kifayot edordi. Tolim prosesindo şagirdlor ictimai tocriiboni mütoşəkkil, foal lurotdə monimsoyirlor. Noticodo onlann öz şoxs' tocriibəsi yenidon qurulur. Çünki maddi vo monovi modoniyyot obyekt-lorindo hokk olunmuş ictimai tocriiboni mənimsəmək şagirdlərə 399 imkan verir ki, öz şəxsi təcrübələrini qiymətləndirsinlər yenidən qursunlar. Təlim fəaliyyətinin xüsusi surətdo təşkili i proseslərinin inkişafmda mühüm rol oynayır. Əlbəttə, p~ ctibarilə fikri fəaliyyət, yaxud ауп-ауп idrak proscslori in xüsusi təlim almadan da inkişaf edib təkmilloşə bilor. Çünki əsasını insanın praktik fəaliyyəti və nitqə yiyələnməsi toşkil Buna görə də hər cür tolim fəaliyyoti do idrak prosesloı inkişafına lazımınca təsir göstəro bilmoz. Odur ki, inkişafet təlim formasına son dövrlərdə xüsusi fıkir verilir. Bclə fəaliyyəti sadəcə olaraq informasiyaları monimsoməyo, ol kimi yadda saxlamağa, lazım golondo yada salmağa müncər bilmoz. Təlim prosesi düzgün təşkil cdildikdo, hətta ki məktəbyaşh şagirdlordə belə gerçəkliyo nəzori münasibot əı gəlib inkişaf edə bilor. Bu halda empirik və nəzəri bilik tiplori qarşılaşdırılması onların fərqini ayırd ctmoyə, təlimin u fetdirici mahiyyətini düzgün başa düşməyə kömok cdir. Ç onənəvi təlim əsasən cmpirik biliklərin monimsədilməs: inkişafetdirici təlim isə nəzəri biliklərin mənimsədilməs: yönəlmişdir. Bu iki bilik mənimsəmə tərzini müqayisə etd: apancı foaliyyətin səmərəli təşkilindən asılı olaraq i proseslərinin müvəffəqiyyətlo inkişaf ctdiyinin şahidi olanq. 1. Empirik bilik əşyaların və onlar haqqında olan tosəvvül müqayisə edilməsi sayəsində onlardakı cyni olan ümumi xassəl aşkar cdir. Nozori bilik iso əşyaların ayırd edilmiş sistcm daxilindo bir sıra münasibətlorini, rolunu, vəzifəlorini təhlil ctmok əsasın mcydana çıxır. 2. Müqayisə çox zaman cisimlərdəki zahirən ümumi xassol müoyyənləşdirir, bıınun sayəsində müəyyən cisimlor formal olarw oxşar cisimlor zümrəsino aid cdilir. Halbuki bozon onlar daxilın bir-biri ilə о qədər də bağlı olmur. Təhlil vasitosilo oşyaların clı real vo xüsusi münasibətləri axtarılır ki, bu münasibotlər homıı sistemin digər genetik xüsusiyyotlorinin tnzahürü üçün əsas old bu münasibot ümumi forma yaxud, mahiyyət kimi çıxış edir. 3. Empirik bilik (onun əsasında müşahidə durur) yalnı. cisimlərin xarici olamətlərini, xassəlorini oks ctdirir, ona görə d< bütünlüklo əyani təsəvvürlərə istinad cdir. Nozəri biliklər i« əşyalann dəyişdirilmosi sayosindo meydana goldiyindon onlarıı daxili əlaqə vo münasibətlərini oks etdirir. Əşyanı vo ya cism 400 Oozori bilik formasında yada salanda, insan təfəkkürü hissi, əyani İBSOvvürlər hüdudundan kənara çıxır. Empirik biliyin konkrctloşdirilmosi hər hansı fonnal sinfə daxil olan müəyyən illüstrasiyaların, misallann scçilməsindən ibarət olur. Nəzori biliyin konkrctləşdirilmosi isə onun ümumi Hüsusiyyətlərini, başlıca təzahürlorini ayırmaq, izah etmək şoklində cərəyan edir. Deməli, inkişafetdirici təlim yalnız müəyyən biliklor sistemini menimsəməklə kifayətlənmir, müəyyən «korrclyativ asılılıqlar» qurmaq, onu təşokkül ctdirmək vasitəsi kimi çıxış cdir. Burada itelimlə əqli inkişaf cyniləşdirilmir; «təlim» «ictimai təcrübəni monimsomək» kimi izah edilir. Həmin mənimsəmə proscsi kortəbii, horn də xüsusi məqsəd istiqamətli şəkildə cəroyan cdə bilər. Nəzərə almaq lazımdır ki, təlim proscsində idrak proseslorinin inkişafı üçün iki başlıca şort var. Əvvəla, m ü ə y y ə n b i l i k l ə r , b a c a r ı q l a r s i s t e m i m ə n i m s o d i l m ə l i , ikincisi, onları mənimsəməyin osasında duran f i k r i f o a l i y y ə t i n f o r m a vo • m ə 1 i у у a 11 a r ı n а у i у ə 1 ə n m о к d i г. İdrak proseslorinin inkişafı şagirdlərin mənimsodiklori fealiyyət növünün məzmunundan asılıdır. Tolim foaliyyəti soməroli təşkil edildikdo, ycniyetmə yaşı dövründə şagirdlərin Итак fəaliyyətində bir sıra kcyfıyyət doyişikliyi omələ gəlir. Yəni şagirdlər təlim fəaliyyətinin bütün ünsürlərinə yiyələnirlər: özləri öz qarşılanna təlim tapşmğı qoyur, onu icra cdir, yoxlayır, qiymətlondirir, səhvlorini müəyyon edib aradan qaldırırlar. Bununla bərabər, onlarda təlim-idrak motivləri təşəkkül edir. Yoni ^agirdlər nəinki tolim foaliyyətinin nəticəsinə, horn də onu icra ctmək yollanna, qaydalarına istiqamətlənirlər. İdrak proseslorinin inkişafı, deməli, foaliyyət növündən asılı olduğu kimi, həmin foaliyyotin песо təşkil edilməsindən, istiqamətləndirilməsindon də asılıdır. Bu cəhətlər somorəli təşkil cdilərsə, hətta təfəkkürün tipi də dəyişilir. Şagirdlor cisim vo hadisələrin mahiyyotini, onların arasındakı qanunauyğun olaqələri uaha ətraflı görməyi vo təhlil etmoyi öyronirlər. 401 157-26 IV н i s s ə İNSANIN FƏRDİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ XIV FƏSİL İNSANIN CİNS-YAŞ XÜSUSİYYƏTLƏRİ 1. ('insin formalaşması prosesində bioloji və sosial a mill.и Cinsin formalaşması müxtəlif bioloji və sosial amilləil şortlonən mürokkob prosesdir. Cinsin formalaşmasında bioloji amillərin rolu nodən ibarotdır? Bəs, bu prosesdə sosial amillər песө rol oynayır? Onlardai hansının rolu daha çox müəyyənedici xarakter daşıyır? Uşağın cinsi inkişafı onun ümumi inkişafının mühüm bil cohotini təşkil cdir, əslində oğlan və ya qızın doğuldugu günduıı başlayaraq fasilosiz surətdə davam edir. Lakın o, ıı/ım miiddol spesifik xaraktcr daşımır. Cinsi həvos ancaq müoyyon ya| dövründən ctibarən fəallaşır. Bunu nəzərə alaraq, oğlan vo qızların cinsi inkişafı proscsini şərti olaraq iki əsas dövrə bölmək olar. B i r i n c i d ö v r yeni doğulmuş uşaq yaşından başlayarad məktəbəqədor yaş, eloco do müoyyon mənada kiçik məktobli yafi dövrünü əhatə cdir. Bir çox müəlliflər bu dövrü uşaqlıq vo va infantilizim, yaxud ncytral uşaqlıq dövrü adlandırırlar. Burada həmin adlann iiado etdiyi fizioloji məna ondan ibarətdir ki, 7j yaşına qədər cinsi yetişkənlik baxımında oğlan vo qı/ların fızikl inkişafında əsaslı fərq nəzərə сафт1г. Kiçik məktəbli yaşfc dövründə də, xüsusilə onun əvvollorindo, oğlan vo qı/ların fıziki inkişafında hələ əsaslı fərqlər müşahidə olunmur. Lakin birinci dövr neytral xaraktcr daşısa da, uşaqların psixoseksual inkişafının - qız vo oğlan kimi formalaşmasi prosesinin xüsusiyyətlərini başa düşmək üçün onun fərqloıı-dirilməsi zoruridir. Çox maraqlıdır ki, birinci dövrdo uşaqlann oğlan və qız kimi formalaşmaları, başqa sözlo, qı/ vo oğlan, rollarını mənimsəmələri mahiyyət ctibarilə sosial xaraktcr daşıyır, ətrafdakı adamların onlara qız və oğlan kimi münasibot bəsləməsj roftar etməsi ilə bağlıdır. 402 k i n c i d ö v r d ə n etibarən isə cinsi yctişmə sürətlənir, xaraktcr kəsb edir və nisbətən qısa müddət ərzində uşaq nizmi cins cəhətdən yctkinləşməyə başlayır. Həmin dövr uıni şəkildə cinsi yetişmə dövrü adlanır. Cinsi yetişmə əsasən yeniyctmə (10-11 yaşından 14-15 yaşına 1өг) yaşına təsadüf edir, lakin tokcə bu yaş dövrü ilə >hdudlaşmır. Erkən gənclik (15 yaşından 18 yaşına qədər) fının da cinsi yetişmə nöqteyi-nəzərindən öz xüsusiyyətləri lır. Bu cəhəti nəzəro alsaq, ikinci dövr daxilində üç morhələni Äqlondirə bilorik. B i r i n c i m o r h ə l ə əsasən 11-13 Han (IV-VI siniflər), i k i n c i m ə r h ə l ə 14-15 yaşlan MI-VIII sinifler), ü ç ü n c ü m ə r h ə l ə isə 16-18 yaşları BC-XI siniflər) əhatə edir. Yeniyctməlik yaşı dövründo oğlan vo qızların fıziki və psixi ■kişafında müxtəlif keyfıyyət dəyişiklikləri baş verir. ■cniyetmənin sinir sisteminin funksional vəziyyəti dəyişilir. Beyi-Bpali - şöboləri-qabığın alın sahələri daha da inkişaf cdir. Qabıq-bliı Iballığın tədricən artması müşahidə olunur. Daxili sekresiya btifələrinin foaliyyətində do mühüm dəyişikliklər baş vcrir. Beyin hipotalamus və hipofizin vasitəsilo bütün daxili bkresiya vəzilərinin işinə nəzarot edir. Onlarıin hasil etdikləri brmonlar - fızioloji cəhətdən aktiv maddələr qana ifraz olunur. Bemin hormonların təsirilə orqanizmin coşğun fıziki inkişafı bşlayır, müvafiq üzvlər, eloco do ikinci cinsi əlamotlər - qadın və bi üçün səciyyəvi olan əlamotlor formalaşır, bu proscsdə cinsi bzilərin hasil etdikləri hormonlar - androgenlər və ekstrogenlor ■Dsusilə mühüm rol oynayır. Cinsi yetişmənin birinci mərhələsi üçün aşağıdakılar bciyyəvidir: mərkəzi sinir sisteminin, hipotalamus və hipofizin bktiviiyi artır, lakin holə cinsi vozilərin foaliyyətində əsaslı ışikliklər əmələ gəlmir. Cinsi yetişmənin ikinci mərholəsində spesifık cəhətlər meydana çıxır. Cinsi vəzilər hipotalamus və )fizin aktivlik dorəcəsinə müvafiq miqdarda cinsi hormonlar I etmoyo başlayır. Qızlarda qadın cinsi hormonlarının (ckstrogenlərin) təsirilə in ikinci cinsi əlamətlər inkişaf edir; onlarda mcnustrasiya rü başlayır, tədricən bədənin konturları yuvarlaqlaşır, dərialtı syrələrdo piy yığınları artır, döş vəziləri böyüyüb inkişaf cdir 403 Kişi cinsi hormonlarımn (androgenlərin) təsirilo yeniyemıodi xarakterik əlaməllər yaranır: oğlanların, necə deyorlər, bığ yed tərləyir, sosi dəyişilir, cinsi mozmunlu röyalarla müsayiət cdıl.m polyusiya halları müşahidə olunıır. Uşaqların boy artımında da mühüm dəyişikliklor nozoro çarpılj Ikinci cinsi əlamətlərin inkşaf süroti һəг iki cinsdo boy artimiid uyğun golir. Bədənin uzunluğu ildə 5-8 sm artır. Qızlar I I 12 yaşında dalıı fəal sürətdə böyüyürlər (bu zaman onlann boyıı ildo hotta 10 мн arta bilər), oğlanlann boyunun sürətlə artması 13-14 yaşııuli müşahidə olunur (belə ki, oğlanlar əvvəlcə boy etibarilə qızlardJ gcri qalırlar, 15 yaşından sonra isə onlan ötürlor). Bodonin küiloej də sürətlə artır. Qızların çəkisi ildə 4-8 kq, oğlanların çokisi 7-8 кц artır. Oğlan və qızlarda müvafiq cinsi əlamətlər inkişaf ctdikcJ onların görkəmi də dəyişir, başqa sözlə, ycniyctmolor tədrionı zahiri olamətcə kişi və qadına çevrilmoyo başlayırlar (C'inıl yetişmo təkco bunlarla mohdudlaşmır. Yeniyetnwlordo ürok* damar, tənəffus, həzm sistemlərinin və s. foaliyyoti də yenıd.Hi qurulur, onların funksional imkanlan daha da artır). Bu prosJ üçüncü mərhəlodə tamamlanır. Elmi odobiyyatda cinsi yetişmənin morhololori vo dövrUnl haqqında vahid fikir yoxdur. Bunu aşağıdakdarla i/ah ctmək olafJ Birincisi, eyni bir xronoloji yaşda müxtolif ycnıyctməlord# orqanizmin fızioloji yctkinliyi müxtəlif ola bilor. çünki cınti yetişmə müxtəlif yaşlarda başlaya və ya cynı olmayan sürotlfl davam edə bilər. İkincisi, ауп-ауп yeniyctmolordo cinsi olamotlt* müxtəlif şəkildə uzlaşır, məsələn, onlardan birində fıziki inkiffl (boy və s.) sürətlə gctsə do, ikinci cinsi əlamotlorin inkişafı ayılıfl nəzərə çarpmır (onlar sonralar əmolo golir), başqa birisindo \m fiziki inkişaf və cinsi yetişmə nisbəton супi vaxtda gcdır. Uçüncüsü, cinsi yetişmonin clcmcntləri olduqca çoxdur vf aynlıqda götürülən hər bir əlamot (hotta ogor bı/ onıın inkı>af dərəcəsini düzgün qiymətlondiro bilsək belə) bütiinlükdə cırıai yetişmo haqqında qəti fıkir söyləmək imkanı vermiı. tMəhz bıııte görə də ycniyetməlik yaşı dövründə cinsi yetişmonii xüsusiyyətlərinin təhlilinə sistem şoklində yanaşmaq zəruridir. Cinsi yctişkənlik orqanizmin həyat fəaliyyətinin gedişi onun ətraf mühitlo qarşılıqlı tosiri prosesindo baş verir. Gcniş təsadüf edilən bir neçə halı qcyd cdək. Qızlar cil 404 hotdən oğlanlara nisbətən daha tez yetişirlor. Kəndə nisbətən iri dorlərdə uşaqlarda cinsi yctişmonin crkən başlanması müşahidə inur. Bəzi müəlliflər cinsi yetişmənin iqlim şəraitindən də asılı luğunu qeyd cdirlor. Lakin ycni todqiqatlar göstərir ki, cinsi lişmədo iqlim şəraitinin ohomiyyoti minimaldır və onu ııımiyyətlə nozoro almamaq olar. Məsolon, qr/larda cinsi lişmənin başladığı orta yaşın tropik ölkəlordə vo soyuq ■skada təxminən eyni olduğu müəyyon cdilmişdir. Bir çox ■lliflor uşaqların cinsi yetişməsinə təsir göstəron amillər »risində iqlimə nisbətən qidanın roluna daha çox ohəmiyyət rirlor. Cinsi yetişmo prosesindo uşağın həyat şoraitinin, xüsusilo onun sial inkişaf şoraitinin rolunu xüsusi qeyd ctmok lazımdır. ısadüfı dcyildir ki, ycniyetmolik yaşı dövründo oğlan vo qızların ■alaşması prosesini şortlondiron fordi cəhotlor daha çox omiyyət kəsb cdir. Cinsi yetişmə baxımından ycniyetmə oğlan i qızlarda mühüm fərdi fərqlərin müşahido olunması da molv/ nunla izah olunur. Cinsi yctişmonin 6 variantını forqlondirirlər. 5 №-li codvəldo nvat'ıq varianllar çərçivəsində oğlan və qızlarda cinsi yetişmənin l^ladığı yaş və onun davamctmə müddəti göstorilmişdir. Bütün Rantlarda cinsi yctişmə proscslori qızlarda 11-13, oğlanlarda iso t 15 yaşlar arasında daha çox intcnsiv xaraktcr kosb edir. Qeyd olunan variantlardan hər birinin özünoməxstıs fizioloji vo lixoloji xarakteristikası vardır. Bütün hallarda onların sobəblori ütoxossislərin (pediatr, seksoloq, seksopatoloq, fızioloq, psixoloq və s.) yaxından iştirakı ilə ətraflı təhlil N" Cinsi yetişmənin variantları Yaş dövrlori Qızlar Oğlanlar 1. Cinsi yctişmonin gec başlanması 12-17 14-19 2 Cinsi yctişmənin tez başlanması 10-13 10-15 3. Orta variantlar 10-15 12-17 4. Tcz yctişmo 10-12 12-14 5. Cinsi yetişmonin long başlanması 13-15 15-17 6. Long yetişmo 10-17 12-19 Cədvol 5 Qızlarda və oğlanlarda cinsi yetişmənin v:ıı ianthırı 405 olunmalıdır. yetişmənin qızlarda 8 yaşından, oğlanlarda isə 10 yaşından başlanması patoloji hal hesab olunur. 2. Yetkinliyin üç səviyyəsi: cinsi, psixoloji və sosial yctkinlik Bəzi psixoloqlar (S. Holl, Z. Freyd və b.) inkişafın biolojl amillərino müstəsna dorocədo böyük əhomiyyət verirlor. Onlarm fikrincə, yeniyctməlik dövründə inkişafın on başlıca şorti cııttl yctişmə kimi bioloji amildən ibarətdir. Hələ vaxtilə L. S. Vıqotski mosələnin belə qoyuluşunun e' cəhətdən səhv olduğunu göstərərək yazırdı ki, yeniyctmolik у dövrünü hor hansı bir formıılla, bizim misalımızda, cinsi yctisııta ilo xarakterizo ctmək olmaz. Gəlin, hər şeydən ovvəl, hcyvanların vo insanların uşaqlıq dövrünü bu baxımdan müqayisə edək. H с у v a n l a r ı j «u ş a q 1 ı ğ ı » bədonin kütlosinin artması vo ya böyüməsi, ayrı-ауп üzv və funksiyaların inkişafı, cinsi yclişmə ilo xaraktcria olunur. Horn do cinsi yetişınə yctkinliyə kcçidi müoyyon edir. İ n I a n ı n uşaqlığı bütün bu xaraktcristikaları ö/.ündo hif/ cdir, lakııt. bununla borabər, onda yctkinliyo kcçid yalnız cinsi yetişkənlıkWı müəyyən olunmur. Cinsi yetişmə dövründə oğlan və qızlarda elo xüsusiyyotle əmələ gəlir ki, onları sadəcə olaraq tokco bioloji (cinsi yctisnnı) amillərlə izah ctmək mümkün deyildir. Yeniyctnıo ö/ünün cıntl monsubiyyotini tokco öz orqanizminin xüsusiyyotlori ilo borqoıaf ctmir. Hətta tamamilə normal bioloji inkişaf belo özözlüyündi insanı şoxsiyyət monasında kişi vo qadın ctmir. Bıınıın ücufl orqanizmin bioloji xarakteristikaları onun psixoloji və sosıal xacakteristikaları Пө tamamlanmalıdır. O. ailo qurmağa, и>ац böyütməyo, ailənin sorvətlərini qorumağa həm p s i x о 1 о j ll həm də s o s i a l cəhotdən hazır olmalıdır. V. İ. Suxomlinski bu cəhəti qız şəxsiyyətinin formalaşmM istiqamətindo çox dəqiq təhlil ctmişdir. O, deyirdi ki. «moğrud müdrik, əlçatmaz olmaq üçün «qız» ınsanın tbxr ctdıyj kcyfıyyətloro: şəxsi ləyaqəto, hoyatın yüksok ınoqsodini doıtt ctmoyə, yaradıcılıq qabiliyyotino. meylloro, istcdada nıalık 406 olmalıdır». «Bütün bunlar ürokdə zərrə-zərrə yaranır. Əgər qız biitiin bu zonginliklori onda qadının toşəkkül etdiyi vaxtdan •vvəlki illərdə və cinsi yctişkənlik illərindo kosb edirsə, o, kişini nocibləşdiron qüdrotli monəvi qüvvə olur». Göründüyü kimi, heyvanın fərdi inkişafı yalnız cinsi yctkinliklə müəyyən olunur. İnsamn yetkinliyi isə son dərəcə mürokkəb xarakter daşıyır, cinsi, psixoloji və sosial yctkinlik kimi mcydana çıxır. Psixoloji cins necə formalaşır? Hər bir xalqın qadınlıq və kişilik haqqında özünəməxsus stereotip və etalonları vardır. Uşaqlar anadan olan gündən onları bu stcrcotip vo etalonlara müvafıq surətdə torbiyə cdir, onlara kişi və qadına moxsus keyfıyyətlor aşılayır, adamlarla oğlan və qız kimi rəftar etmək, oğlan və qız kimi oynamaq, saçını daramaq, gülmok, ağlamaq qaydaları və s.-ni öyrədirlər. Bu proses çoxcohətlidir: uşaqların kişi və qadın stcreotipi və ctalonlarını mənimsəməsində ətrafdakı adamlar, birinci növbədə, validcynlor mühüm rol oynayırlar. Uşaqlarda öz analan nümuno-sındo qadm, ataları timsalında isə kişi rolları haqqında təsəvvürlor fonnalaşır. Müşahidələr göstorir ki, lap kiçik yaşlarından atası ilo kifayət qodər ünsiyyət imkanına malik olmayan oğlanlar sonralar çox vaxt öz atalıq vəzifələrini icra ctməkdə çətinlik çəkirlər. Atasız tərbiyə olunan oğlanlar isə olverişli şoraildə ya qadın davranış tipini mə-nimsəyir, ya da onlarda kişi davranışı haqqında yanlış təsəvvürlər fonnalaşır. Atasız tərbiyə olunmuş qızlarda da kişilik haqqında birtərəfli təsəvvürlor nisbətən asanlıqla omələ gəlir. Bu isə nəticə ciıbarilo qadın rollannın mənimsonilməsino mənfı tosir göstorir. Uşaqların kişilik və qadınlıq haqqında stereotip və ctalonlara yiyələnməsində ədəbiyyat və incəsənət də mühüm rol oynayır. Oğlan və qızlar həmyaşıd uşaqlarla və yaşlılarla ünsiyyot şərai-tındə kişi vo qadın stereotiplərini mənimsodikcə öz cinslərini dərk cdirlər. Bu baxımdan 6 yaşından 10 yaşa qodərki dövrdo uşağın psixologiyasında ilk mühüm dəyişikliklər əmələ gəlir, yeniyet-molik yaşında iso onlar kişi və qadın stercotiplərinə fəal surətdə yiyələnməyo başlayırlar. Yaşlılar kimi geyinir və saç qoyur, yaşlılar kimi yerimək və danışmaq torzinə yiyələnir, təqlid yolu ilo kişi və qadınlar üçün səciyyovi olan keyfiyyotlori mənimsəyirlor. Oğlanlar vo qızlar öz cinslorinin xüsusiyyotlorini dərk etdikcə, 407 onlarda başqa cinsə özünəməxsus münasibət əmələ gəlmow başlayır. Başqa cinsin dərk cdilməsi isə oğlan və ya qızların 6ш cinslərini daha adekvat dərk ctməsi üçün əlvcrişli şorait yaradıı Ünsiyyət proscsində oğlan və qızların birbirini qarşılıqlı surotdt dərk ctməsi psixoloji cinsin lormalaşmasında ycni c\>hot kımi özünü göstərir. Qızın mənsub olduğu cinsin xüsusiyyətlorini dork etməsi ош əks cinsin - oğlanlann xüsusiyyətlorini daha aydm dork ctnıok iıtt-kanı verir. Psixoloqların müşahidəlorino göro. böyük ycniyetnıolık yaşında qızlar rəğbət bəslədikləri oğlanlarda kişi başlanğıcını (kişilik olamətlərini) artıq yüksək qiymətləndirirlər. Oğlanlar da birqədər (1,5-2 il) sonra olsa da, qızlan mohz bu volla dork edirloı Bu, bir tərəfdon, əks cinso münasibətin ycni səviyyəsi üçün şəraifl yaradır, digər torəfdən cins üçün səciyyəvi olan davranış tərzinın formalaşmasını şərtləndirir. Cinslərarası münasibotin xaraktcrı köklü surotdə dəyişir. Əgər o, ovvəllər yalnız fıziki oxşarlığa əsatl lanırdısa, indi cinsin psixologiyasını (əks cinsə münasibət, özüno-moxsus tələbatın yaranması, stcreotiplərin moniınsonilınəsi, ideal ların təşəkkülü, davranış etiketlərinin fonnalaşması və s.) da okı ctdirir. Yaş artdıqca, oğlan və qızlann psixoseksual inkişafında sosial amillərin rolu daha da artır. Nişanlı oğlan, nişanlı qız, təzəbəy, təzəgolin, ər-arvad, ana-ata. baba-nəno - bu rollardan hər biri təkcə bioloji xarakteristikalarla mohdudlaşınır. Onların sosial məzmunu daha gcnişdir. Gənclik vo yctkinlik yaşı, eləcə də sonrakı yaş dövrlorində cinsin formalaşma-sı proscsində mohz bu sosial amillər daha böyük rol oynayır. Birin ci uşağın doğulması ilə ər-arvad münasibəti tokcə ata-ana müna-sibətinə çevrilmir, həm do onlar başqa adam - dünyanın bolko do ən böyük möcüzosi olan uşaq vasitəsilo şərtlonməyə başlayırlar. Kişi və qadın rolları ictimai-mədəni rollardır. Onlar. bır tərəfdən, ictimai tarixi xaraktcr daşıyır, digor torofdon, müvafiq modoni normalarla müəyyən olunur. .-f-jlı Щ 3. Şagirdlorin cins-yaş xiisusiyyətləri Cinsi dimorfızmin - cinslər arasında morfoloji, fızioloji v# psixoloji şərtlərin fonnalaşması zəminindo oğlan vo qızlarda cinsı 408 Jlsusiyyətlər əmelə gəlir. Onlar insanın ümumi somatik xarak-ristikasından tutmuş motivasiya sahəsinə qədər müxtəlif viyyələrdə özünü gösterir. Cinsi xüsusiyyətlər uşaqların yaş xüsusiyyotləri ilə vəhdətdə whür edir. Bu baxımdan tərbiyə praktikasında onları bir-birindən rqləndinnək heç də asan dcyildir. Yaş xüsusiyyətləri müəyyən yaşlı uşaqların hamısı üçün eyni fecədə səciyyəvi olan xüsusiyyətlərdir. Cinsi xüsusiyyətlər isə ı\otomik xarakter daşıyır: onlar ya oğlanlar, ya da qızlar üçün Kiyyəvi olan xüsusiyyətlər kimi özünü göstərir. Bu о dcməkdir İt yaş xüsusiyyətlori cinsi xüsusiyyotlərin təzahürünə təsir pstərdiyi kimi, cinsi xüsusiyyətlər də yaş xüsusiyyətlərinin l/ahürünə özünəməxsus təsir göstərir. Hələ vaxtilə K. D. Uşinski qadınların müoyyən kcyfıyyətlərinə Öro kişilordən fərqləndiklərini qcyd etmişdi. Onun fıkrinco, lıqqotlilik, dəqiqlik, təmkinlilik, tokidlilik, səliqəlilik, zəriflik, da, zövq və nəhayət, uşaqlara anadangəlmə məhəbbət - bütün tmlar elə keyfıyyətlərdir ki, kişilərə nisbəton daha çox qadınlarda beadüf olunur. Bu qadın keyfıyyətləri yeniyetmə qızlann davranış * rəftannda özünəməxsus tərzdə təzahür edir. Cinsi yetişkonlik dövründə qız orqanizmində əmələ gəlen bioloji dəyişikliklərin nəticələri onların davranışına və psixi letlərinə mühüm təsir göstərir. Qızlar daha çox emosional olur tez yorulurlar. Bu cohotləri nəzorə alaraq qızlann rcjimə və |igiycna qaydalarına əməl etmələrinə xüsusi nəzarət etmək Iracibdir. Onlann fıziki və psixi inkişafına düzgün istiqamət İlrcrmok üçün həkimlə də məsləhətləşmək lazımdır. Cinsi cəhotdon tcz yetişən qızlar özlərinin oğlan yaşıdlarından xilən yaşlı olurlar. Lakin eyni zamanda onlardan özlorinin ıılıüm məziyyot hcsab ctdikləri cəldlik, qüvvə və sürət kimi key-yyətləro görə geri qalırlar. Buna görə də qızlar 12-14 yaşından aşlayaraq, özlərini yoldaşlanna bəyəndinnək üçün yeni yollar Ktarırlar. Müəyyən edilmişdir ki, qızlar çox vaxt göründüklə-Jindon daha yaxşı olduqlarını göstərməyə səy edirlər. Bununla ^aqedar olaraq, qızların davranışında ilk sadəlövh hərəkətlər (iş-okarlıq, naz-qəmzə, şuxluq və s.) əmələ golir. Bütün bunlar isə ox vaxt inkişaf edib oğlanların diqqotini özüno cəlb etmok məq-odi daşıyan süni davranış tərzinə çevrilir. Bclə hallarla vaxtında nubarizə aparılmalıdır. Valideyn qızın davranış tərzini öyrənmoli, 409 ауп-ауп ədalarına fıkir vcrməli, onda mədəni davıamş vordiş adotlori torbiyə edorkon, bu cəhətləri nəzərə almalıdır. Qızların başqalarının diqqətini cəlb etmok nıeyli tokc0 davranış sahəsi ilə məhdudlaşmır. Onların özloriııin /ahift görkəmlərinə də xüsusi diqqot yetirdiklərini qeyd clmok lazımdır V siniflərdə aparılmış bir todqiqatın nəticəsino göro. oğlanlarHİ əksəriyyəti (261 nofərdən 230 nəfəri) xarici görkəmə əhəmiyjÄ vermir. Oğlanların, xüsusilə aşağı siniflərdə başlannı həvetffl qırxdırmalan, səliqəsiz geyinmələri hamıya molunıdur. I акт oğlanlarda cinsi maraq təşəkkül tapdıqca, onların da özlorinlj zahiri görkəmino münasibəti dəyişir. Məsələn, oğlan yarasıqli görünmok üçün telini uzatmağa, saç saxlamağa başlayır, geyiminto| səliqəsinə fıkir verir və s. Görünür, bütün bıınlar cinsi \ etişkonliyH xüsusiyyotləri ilə əlaqədardır. Lakin, qeyd ctmok la/ımdır kıf oğlanlar zahiri görkəmlə nə qədor maraqlansalar da. bıınu heç povestinin qəhromanı günlərin bir günündə şcr yazmaq istəyir. Yazıçı onun bu vəziyyətini belə təsvir cdir: «Mirzo Səfər eşitmişdi ki, şer yazmaq üçün iki vasitə lazımdır: xəlvət otaq və bir şüşə şərab. Şorab içdikdən sonra tob açılıb, şer öz-özünə su kimi axacaqdır. Qafıyə tapmaqda çətinliyə uğradıqda iki dəfo qezylə təpiyini ycrə çırparsan, о saat qafiyə öz-özünə tapılar. Mirzo Səfər bir şüşo qırmızı şorab alıb gəldi evə. Mirzəyo demişdilər ki, şərab, əlbəttə, gorək qırmızı olsun ki, yann dodaq-larına oxşasın. Şərabı masanın üstünə qoyub, papağı bir tərofo, çuxanı о biri torəfo atıb, yaxasını açıb, başının tüklərini pıtlaşdırıb, özünə bir laübalı sifət verib aynaya baxdı, dedi: - Afərin, Səfər, indi xalis şairson. Şərabdan bir stəkan töküb içəndən sonra gördü gözləri do qızanb, daha şairliyino şəkk ola bilmez. Stulda əyləşib, qarşısına bir vərəq kağız qoyub qoləm götürdü. dörd, beş dəfə qoləmi mürəkkəbə batırdıqdan sonra dumb otaqda bir-iki baş gəzindi. Hərçi fikir ctdisə şeri başlamaq mümkün olmadı. Bir stəkan da içdi. Bcyni bir qədər də qızışdı, əyloşib qələmi alıb gözol xətlə yazdı: «Darvazamızı fələk vurubdur!» Mirzə Səfər hərçi çalışdısa ikinci misra gəlmədi. Ncçə dəfo təpiyini yerə çırpdı, şərabın hamısını içdi. Misra gəlmədi kı. golmədi». Mirzə Səfər niyə şer yaza bilmodi? Sualm cavabı aydındır: onun bu sahədə qabiliyyəti yox idi. Qabiliyyət nodir? О nccə əmələ gəlir, formalaşıb inkişaf edirmi? Qabiliyyətləri psixoloji baxımda xarakterizə etmək üçün 3 cəhəti nəzoro almaq lazımdır. 420 1. Qabiliyyətlər şəxsiyyətin fərdi-psixoloji xüsusiyyətidir. Fərdi sözüno diqqət edin: insanlar öz qabiliyyotlərinə görə bir-birindən fərqlənirlər. Lakin şəxsiyyətin fərdi-psixoloji xüsusiy-yətləri çoxdur. Temperament do, xarakter də şəxsiyyotin fərdi-psixoloji xüsusiyyətləridir. Bəs, onda qabiliyyətlər, şəxsiyyətin digər fərdi-psixoloji xüsusiyyətlərindən - temperament və xarakterdən nə ilə forqlonir? 2. Mirzə Sofərin başına gələn əhvalat bu suala tutarh cavab verir: qabiliyyotlor bu və ya digər fəaliyyətin müvəffəqiyyətli icrası üçün başlıca şərtdir. Bu məsələni doqiqləşdirək: fəaliyyət prosesində temperament do, xarakter də müəyyən rol oynayır. Lakin fəaliyyətin müvəffəqiyyətli icrası bilavasitə onlardan asılı deyildir. Mirzə Səfərdə özünəmoxsus temperament və xarakter əlamətləri var idi. Onlann bir çoxu hətta şairlik üçün çox olvcrişli idi. Mosolon, Mirzə Səfər həvsələli adamdı, «səhordən axşamacan evdə oturub» işləyə bilirdi. Lakin, görəsən, hövsəloli olmaqla yaxşı şer yazmaq olarmı? Əlbətto, olmaz! Bəs, hövsəlosiz adam песо, şer yaza bilərmi? Olbətto, yaza bilər. Ancaq bir şərtlə: şer yazmaq ücün adam gorək müəyyən qabiliyyotləro - poetik qavrayışa, obrazlı təfəkkürə, yaradıcı təxəyyülə, ifadəli dilə vo s. malik olmalıdır. Mirzə Səfordə isə bu qabiliyyotlor yox idi. Dcmoli, şəxsiyyətin fordi-psixoloji xüsusiyyətlərindən һөг birinin fəaliyyət proscsində öz yeri, öz vəzifəsi vardır. F ə a l i y y ə t i n m ü v ə f f ə q i y y ə t l i i c r a s ı a n caq q a b i 1 i у у ə 1 1 ө r 1 о ş o r t l ə n i r . 3. Gəlin, indi də belə bir situasiya təsəvvür edək: Mirzə Səfərə şerin yazılması qaydalan haqqında molumat verok, ona əruz və ya heca vəznində şer yazmağı öyrədək, psixoloji dildo dcsok, ona bu sahədə müəyyon b i l i k , b a c a r ı q v ə v ə r d i ş a ş ı 1 а у a q . Görəsən, bclə olsa, Mirzə Səfər şer yaza bilənni? Əlbəttə, yaza bilər. Lakin bu sahədə zəruri qabiliyyətlərə malik olmadığı üçün onun yazdığı şer ancaq qafıyolonmiş, voznə salınmış söz yığınından ibarət olacaqdır. Məhz bu cəhəti nəzərə alaraq psixologiyada qabiliyyəti xaraktcrizə edərkən foaliyyətin sadəcə olaraq icrasından yox, m ü v ə f f ə q i y y ə t l i i c r a s ı n - d a n danışırlar («müvoffəqiyyətli» sözüno diqqot yetirin). Qabiliyyətlərin bilik, bacarıq və vərdişlorlə əlaqəsi psixoloji cəhətdən aktual problemdir. Bu məsəlo horn do ona görə 421 əhəmiyyətlidir ki, uşaqlann tərbiyəsi işində өп çox səhvə məhz həmin sahədə yol verilir. Gəlin, A. vo B. adlı iki uşaq təsəvvür edək. Onların ikisinin do 10 yaşı var. A.-nın yaxşı musiqi qabiliyyəti var: musiqi eşidəndo hər şeyi unudur, melodiyalan asanlıqla yadında saxlayır, mahnı oxumaqdan doymur. Lakin bu sahədo onunla hcç kəs məşğul olmamışdır, hətta özünün heç musiqi aləti do yoxdur. B.-nin isə musiqi qabiliyyəti yoxdur: musiqini xoşlamır, melodiyalan yadında saxlaya bilmir. Ancaq 5 yaşından başlayaraq valideynləri musiqi müollimi tutmuş, ona pianoda çalmaqla yanaşı, horn də nota savadı öyrətmişlər. Yəni A-nın qabiliyyəti var, bilik. bacanq və vərdişi yoxdur, B.-nin isə oksinə, bilik, bacarıq ve vərdişi var, qabiliyyəti yoxdur. Tutaq ki, A.-da, B.-də musiqi məktobinə daxil olmaq istəyir. Onlardan hansı qəbul imtahanını daha yaxşı verə bilər? Bu suala cavab vermək üçün biz müəllimin psixoloji səriştoyə malik olub-olmadığını bilmoliyik: əgər müəllimin psixoloji səriştəsi yoxdursa, üstünlüyü B.-yə verəcəkdir. Əgər o, psixoloji səriştoyə malikdirso, A. ilo B. arasındakı mühüm fərqi - bilik, bacarıq və vərdişlorlo deyil, məhz qabiliyyətlərin inkişaf səviyyəsi ilə bağlı fərqlorı görəcəkdir. Belə güman edok ki, uşaqlann hər ikisi musiqi moktəbinə daxil olmuşdur. Görəsən, bu şəraitdə onlarda musiqi qabiliyyətlori nece inkişaf edir? Psixologiyada onlarla bu kimi faktlar məlumdur: bell hallarda qabiliyyətli uşaqlar bilik, bacarıq vo vordişloro sürotlo yiyələnirlər; bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələndikcə, onlarda qabiliyyətlərin inkişafı üçün daha olverişli şərait yaranır. Müvafıq sahəyə qabiliyyəti olmayan, ilk vaxtlar özlərinin ancaq biliyi. bacarığı və vərdişləri ilo fərqlənən uşaqlar isə, песо deyərlor. yalnız «yerində addımlamağa» başlayırlar, yoni inkişaf etmirlor Təsadüfı deyildir ki, müəllimlər görkəmli adamların bir çoxunıııı uşaq vaxtı qabiliyyətlərini görə bilmomiş və onları «adi uşaqlar>» hesab etmişlər. Qabiliyyətlər bilik, bacarıq və vərdişlərlə qarşılıqlı əlaqədodır. lakin onları eyniloşdirmək olmaz. Əgər müollim hortərollı yoxlama aparmadan uşağırı ancaq müəyyən bilik, bacarıq və vordişlər sistcminə malik olub-olmamasına görə onun qabiliyyotlı və ya qabiliyyətsiz olması haqqında nəticə çıxarırsa, elmi cohətdoıı 422 kobud, praktik cəhətdən isə zərərli addım atır. Bu cəhəti düzgün başa düşmək üçün iki məsələni ayrıca qeyd etmək lazımdır: a) bilik, bacanq və vərdişlər qabiliyyətlərin inkişafı üçün zəruri şortlərdən biridir. Uşaq müvafıq fəaliyyət sahəsi üçün zəruri olan bilik və bacanqlara yiyələnməyibsə, notda yazmağı, çertyoj çəkməyi, rəsm etməyi və s. öyrənməyibsə, onun musiqi, texniki ve rəsm qabiliyyətləri yaxşı inkişaf edə bilməz. Uşaqların qabiliyyətlorini inkişaf etdirmək üçün onların müvafıq bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnməsinə ardıcıl surətdə fıkir verilməlidir; b) qabiliyyətlər bilavasitə bilik, bacanq və vərdişlordo dcyil, onların qazanılma dinamikasında, yəni bütün başqa şərtlər eyni olduqda, bu fəaliyyot üçün zəruri olan bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnmə prosesinin no qodor tez, dərin, asan və möhkəm icra olunmasında tozahür edir. Bütün başqa şərtlor eyni olduqda («eyni» ifadəsinə diqqət yctirək),.. yoni A. və B. eyni musiqi məktobində, eyni müəllimin sinfində oxusalar, onların bilik, bacarıq vo vərdişlərə yiyələnməsi sahəsində mühüm fərqli cəhətlər meydana çıxacaq: A. musiqi qabiliyyəti olduğu üçün müvafıq bilik, bacarıq və vərdişləro B.-yə nisbətən daha tez, daha asan, daha möhkəm yiyələnocokdir. Tocrübəli müollimlər həmişə bu cohətə diqqət yetirirlər. Məktəb praktikasında belə hallara az təsadüf olunmur: hər hansı bir şagird dərsliyi bir dəfə oxuyur və «5» qiymot alır. Başqa şagird isə «5» qiymot almaq üçün dorsliyi on azı dörd-beş dəfə oxuyur. Onların hor ikisi əlaçı olsa da, tocrübəli müollim həmin şagirdlərin qabiliyyətləri arasındakı fərqi görür. Birinci tipli şagirdlorin təlim müvəffəqiyyəti müəllimi qətiyyən tomin ctmir. O, həmişə valideynə şikayət edir: «çox qabiliyyotli uşaqdır. Lakin tənbəllik edir, kifayət qodər çalışmır...» Beləliklə, nəzərdən kccirdiyimiz xüsusiyyətlərə əsasən qabiliyyotlərə aşağıdakı kimi torif verə bilərik: * Q a b i 1i у у ө 1 1 ө r ş ə x s i y y ə t i n f ə r d i - p s i x o - l o j i x ü s u s i у у ə 1 1 о г i o l u b m ü ə y y ə n f ə a - l i y y ə t i n m ü v ө f f ə q i у у о 1 1 i i c r a s ı n ı n ş ə r - t i n i t e ş k i l e d i r v ə o n u n ü ç ü n z ə r u r i o l a n b i l i k , b a c a r ı q v o v ə r d i ş l ə r ə y i y ə - l o n m o d i n a m i к a s ı n d а к ı f ə r q l ə r d ə i f a d o o l u n u r . ElmTtcxniki təroqqi dövründə, bir tərəfdən, yeni fəaliyyəl 423 sahələri əmələ gəlir, digər tərəfdən, sənayenin avtomatlaşdınl-ması, EHM-lərin, robot texnikasının və s. tətbiqi ilə əlaqədar olaraq əvvəlki fəaliyyət saholəri yeni intellcktual mozmun kəsb edir. Bu şəraitdə şagirdlərin qabiliyyətlərinin hərtərofli inkişaf etdirilnıəsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. § 2. Ümumi V9 xüsusi qabiliyyətlər Psixologiyada qabiliyyətlərin vahid və hamı tərofındon qəbul edilən tipologiyası holə işlənilməmişdir. Bu məqsədlə ауп-ауп müəlliflor müxtolif prinsiplərdən istifadə edirlər. Qabiliyyətlorin əsas foaliyyət sahəsinə görə fərqləndirilməsi prinsipi onlann içərisində xüsusi yer tutur. Həmin prinsipə göro, məsələn, texnikı, pedaqoji, bədii qabiliyyətləri, clocə do onlann nisbəton konkrct fəaliyyət sahələri üzro növlərini (mühəndislik, riyazi, musiqi və s. qabiliyyətləri) fərqləndirirlər. Hor bir fəaliyyət adətən bir neçə qabiliyyətin qarşılıqlı əlaqəsi sayəsində mümkün olıır. 6 №-li cədvəldən bunu aydın görmək olar. Əgər ayn-ayn foaliyyot sahələri üçün zəruri olan qabiliyyətləri müqayisə ctsək, aydın olar ki, hor bir fəaliyyət daxilində mahiyyət ctibarilə iki növ qabiliyyət toşəkkül tapir. Bunlardan birinciUM psixologiyada ü m u m i q a b i l i y y ə t l e r , ikincilər isl x ü s u s i q a b i l i y y ə t l ə r adlanır. Ümumi və xüsusi qabiliyyotlərin formalaşması fəaliyyətin özünün strukturu ilə bağlıdır. Foaliyyət saholəri müxtəlifdir. onlardan hər birinin özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır, lakin bununla yanaşı hamısı üçün ümumi cəhətlər də xasdır. Ümıımı qabiliyyətlor do mohz bu zəmindo omolo golir və inkişaf edir. Ümumi qabiliyyətlər dedikdə bir sıra fəaliyyət saholorindo iştirak cdən, onlann bu və ya digər dərəcodə müvəffəqiyyətli icrası üçün sort olan qabiliyyətlər nəzərdə tutulur. Umumi qabiliyyotlər psixi proseslər, birinci növbədə, ali psixi proscslor əsasında formalaşır. Qavrayış, hafızə, təfəkkür, toxəyyül və s. foaliyyot proscsində funksional cəhətdən inkişaf cdərək müvafıq qabiliyyətlorə çevrilir. Xüsusi qabiliyyətlər iso yalnız müəyyən foaliyyot növünün müvoffoqiyyətli icrası üçün sort olan qabiliyyətlərə deyilir. Lüğət chtiyatı və ifadəli dil, söz assosiasiyalarının zənginliyi ədobi 424 edəbi təsvın texnikikonstruktiv pedaqoji Müşahidoçilik Tam görmə (qavrayış) Nisbətən, işıqlığı (işıqkölgo arasındakı nisboti) qiymotlonEvristik tipli müşahidoçilik Məkan qavrayışı Didaktik Poctik görme Konstruktiv (pedaqoji təxoyyül). Surət, hiss və horəkot hafızəsi dirmə Pcrspcktiv ixtisarlannı qiymatləndirmo Rənu forqləndirmə Mokan təsəvvürləri Texniki Pcrscptiv |-;ksprcssiv Yaraaıu шхаууш Obrazlı təfəkkür həssashgı Görmə hafızəsi təfəkkür Foza təxəyyülü Kommuni-kativ Toşkilatcılıq qabiliyyotLüğot ehtiyatının zənginliyi və ifadoli nitq Söz assosiasiyalarının zənginliyi Yaradıcı tnxəyyül Obrazh tofokkür lori Ayrı-ayrı fəaliyyət sahələri üçün zorurı olan qabüiyyotlər yaradıcılıq, nisbəti, işıqlılığş, perspektivi qiymotləndirmə və rəngləri forqləndirmo həssaslığı; təsviri foaliyyot; mokan qavrayışı ve təsəvvürlori tcxnik» yaradıcılıq; didaktik qabiliyyətlər və s. isə pedaqoji foaliyyot üçün xüsusi qabiliyyətlərdir. Hor hansı bir fəaliyyəti müvəffəqiyyətlə icra etmək üçün həm ümumi, horn do xüsusi qabiliyyətlərin olması zonıridir. Foaliyyot prosesində onlardan hor birinin öz funksiyası vardır. Bundan asılı olaraq foaliyyətin bir morholəsində, tutaq ki, poetik qavrayış osas rol oynadığı halda, başqa bir mərhələdə obrazlı tofəkkür daha mühüm əhəmiyyət kəsb edə bilər. Lakin bir cohət aydındır: ауп-ayrı qabiliyyətlər eyni bir fəaliyyətin tərkibindo bir-birilo üzvi surətdə vo qarşılıqlı olaqədə mövcud olur. § 3. QabUiyyətbrltl formalaşması: təbii inıkanlar va faaliyyM İnsan qabiliyyotlorinin mahiyyotinin todqiqi qabiliyyotlər haqqında ümumbioloji anlayışı xüsusi insan qabiliyyətlori haqqındakı anlayışdan İərqlondinnəyi tələb cdir. 425 Cədvəl 6 Bəzi psixoloqlar qabiliyyətləri bioloji fcnomcn kimı təhlil ccliff və onun qanunauyğunluqlarını irsiyyot amilləri ilə aydınlaşdırırlaı Halbuki insan qabiliyyotləri ictimai-tarixi xaraktcr daşıyır. Qabiliyyətlərdon danışarkən, biz, birinci növbədə, insamn təbiətini ifadə cdən xassələri nozərdo tuturııq. Bıı xassolof bəşəriyyətin ictimai-tarixi xassələrinin inkişafı mohsulu olsa Щ irsən təsbit olunmurlar. Onlar nəsildonnəslo hər bir ycni noslifl həyatı boyu özündən əvvəlki nəslin inkişaf nailiyyətlomm yiyəlonməsi yolu ilo verilir; buna uyğun olaraq insanların ontogenetik inkişafının ən başlıca məzmunu ondan ibarət olur kı. onlar insanlann tarixi inkişafının nailiyyotlərino yiyələnirlər (v§ məhz bu əsasda sonrakı təroqqinin subyckti olurlar). İnsan qabiliyyətlərinin tarixi inkişafı prosesinin ardıcıllıflı onunla şortlonir ki, nəsillərin nailiyyətlori morfoloji cəhətdon, \Ы dəyişikliklər qaydasında deyil, onların fəaliyyotinin obycktıv məhsullan - maddi vo ideal formasında tosbit olunurlar (bıı. oməyin vo insan fəaliyyətinin başqa fonnalarının prinsip ctibarılti məhsuldar xaraktcr daşıması sayosindo baş verir). İnsanlar homıtt obyektiv məhsulları mənimsəyərkən hom do onlarda һөк| olunmuş insan qabiliyyətlərinə yiyələnirlər. Bu aydın şokildo göstorir ki, insanın istor ümumi, istərsə də xüsıısi psixi xassolort ontogenetik inkişafın məhsuludur. İnsanlann anadangəlmə təbii imkanlan eynı deyildir. Diqq«»u «anadangolmo» sözünə colb ctmək istəyirik. Təbii imkanlar dedikdə, qabiliyyətlərin inkişafının əsasını təşkil edon anatomık fızioloji xüsusiyyətlər nəzərdə tutulur. Anatomik xüsusiyyotloro beyinin mikrostrukturu, bədonin konstitusiyası, gözün, qulağın, sot tellərinin, əl və ayaqların və s. quruluşu; fizioloji xüsusiyyətloni isə ali sinir fəaliyyətinin xüsusiyyətləri aiddir. Psixologiyada «təbii imkanlar» anlayışına orqanizmın anatomik-fizioloji xüsusiyyətlori ilo yanaşı olaraq psixofiziolojı xassələrini do daxil edir və bu sonuncuları əsas cohot kimi şorh edirlor. Psixofızioloji xassə dcdikdə, һəг şeydon əvvəl, fəaliyyott yiyələnmonin lap ilkin mərhəlosində uşaqda, bəzən isə müntəzeıd surətdə müoyyon fəaliyyətlə məşğul olmayan yaşlılarda özunü göstərən incə rəng fərqləndirmə hossaslığı, görmo hafızosi, musıql eşitmo hossaslığı və s. kimi xassolər başa düşülür. Bclo t.tbıi imkanlar, insan onlara bu və ya digor dorəcodə adckvat oUfl müəyyon qıcıqlayıcı, obyekt ilə təmasda olarkon özünü göstonr 426 Məsələn, musiqi, mənzərə vo s.-nin qavranılması zamanı müvafıq tobii imkanlara malik olan uşaqlarda yüksək hissi-hərəki həssaslıq vo həmin foaliyyətə meyl aydın tozahür edir. Son zamanlar aparılmış fızioloji vo psixoloji tədqiqatlar təbii ımkanların mahiyyətini yeni faktlar əsasında aydınlaşdırmaq imkanı verir. Əsas affercntasiya prinsipi bu cəhətdən xüsusi ohəmiyyətə malikdir. Məlumdur ki, müxtolif analizatorlar sistcmi özlərinin fizioloji paramctrləri etibarilə birbirlərindən fərqlənirlər. Müxtəlif analizatorlar özlərinin funksional xassələrinin mükəm-məlliyindən asılı olaraq insanın həyat foaliyyətindo müxtəlif rol oynayırlar. Əsas afferentasiya ayn-ayn adamlarda onların fərdi fərqləri kimi tozahür edir. Bu müddəa insanın hafızəsi, təsəvvürləri, yaradıcı təxəyyülü sahəsində aparılan müşahidəlorlə do təsdiq olunur. Məsələn, hafızənin görmə, eşitmə, hərəkət hafızosi kimi tiplori psixologiyada çoxdan məlumdur. Nəzərə almaq lazımdır ki, sinir sistemini bütövlükdo xarakterizə cdən ümumi tipoloji xassələrlə yanaşı olaraq bey in qabığının ауп-ауп sahələrinin işini xarakterizə edən partsial, xüsusi tipoloji xassələr də mövcuddur. Əgər sinir sistcminin ümumi xassəlori ümumi qabiliyyətlər problemi üçün əhəmiyyotə malikdirsə, xüsusi xassələr xüsusi qabiliyyətləri öyrənərkən mühüm əhəmiyyət kosb edir. Yəni xüsusi (partsial) xassələr temperament problemi ilo deyil, xüsusi qabiliyyətlər problcmi ilə elaqədardır. Adəton tobii imkanlar qabiliyyətləri təşokkül etdirən qüvvə kimi deyil, yalnız onların inkişafının zoruri şərti kimi nəzərdən keçirilir. Tobii imkanlar qabiliyyətlori və onların inkişaf soviy-yəsini qabaqcadan müəyyən etmir: yalnız, bir torəfdon, qabiliyyətlərin təşəkkületmə yolunu, digər tərəfdən, onların fordi quruluşunu xarakterizə cdən xüsusiyyətləri şərtləndirir. Qabiliy-yotlor insanın yalnız müəyyən həyat və fəaliyyəti şəraitində inkişaf edə bilər. Məsələn, mütləq eşitmə bir qabiliyyət kimi uşaq ilk dəfə səsin yüksəkliyini tanımaq zərurəti qarşısmda qalandan sonra, başqa sözlə, musiqi fəaliyyətindo formalaşır. Musiqi foaliyyətinə qədər anatomik-fızioloji amil kimi ancaq müvafıq tobii imkan mövcud idi. Başqa bir misal. Adamların əksəriyyəti qara rongin yalnız 2-3 çalarını fərqləndirdikləri halda, qara parça istehsalı üzrə ixtisaslaşmış mütəxəssislər onun 40-a qədər çalarını 427 ayırd edirlər. Adi hallarda insan işıq zolağını yalnız 0,01 millimetre qədər forqləndirə bilər. Təcrübəli cilalayıcı fohlə iso 0.O0O* millimetr işıq zolağını ayırd edə bilir. Təsadüfı deyildir ki, insanlarda əsas affcrcntasiyanın yaranmasında da fəaliyytj həlledici rol oynayır. Yəni, «əsas afferentasiya» əsas hoyat fəaliyyəti birinci siqnal sistcminin nisbi üstünlüyünün inkişafı ücün şərait yaradan adamlarda - musiqiçilərdə, rəssamlarda, idmaıı çılarda və başqalannda xüsusi olaraq kəskin təzahür ctmolidir. Müxtəlif eksperimental materialların təhlili göstərir kı, qabiliyyətlor müvafıq konkret fəaliyyətdon konarda toşəkkül cdo bilməz. Qabiliyyətlorin müvafıq tobii imkanlar əsasında təşəkkülu və inkişafı fəaliyyotin motivlərindən, məzmunundan, xüsusiyyot-lərindən və inkişaf səviyyəsindən asılıdır. Bu fıkri osaslandırmaq üçün hamıya öz təcrübəsindən bəlli olan belə bir misal göstərmok olar. Nitqə yiyələnmək üçün insan beynino məxsus xiisusi siııır mexanizmləri təlob olunur. Şübhəsiz ki, insan beynində dill yiyəlonmək üçün bəzi təbii şərtlər vardır. Lakin uşağın hansı dildj danışmağa və fıkirləşməyə başlaması beynin təbii xüsusiyyəu' lərindon, anadangəlmə mcxanizmlərdən dcyil, nitq əhatəsindon. hoyat təcrübəsindən asılıdır. Təbii imkanlar da belodir. Tobii imkanlann qabiliy\. н.• çevrilibçevrilməməsi fəaliyyətdən asılıdır. Lakin qeyd etmək la-zımdır ki, qabiliyyətlərin morfofızioloji əsasları məsələsini yalııı/ təbii imkanlarla məhdudlaşdırmaq olmaz. A. N. Leontyevin fıkrincə, insanda təbii qabiliyyətlorlə (rnose* lən, rəng fərqləndirmə həssaslığı və s. ilo) yanaşı olaraq. insanaməxsus qabiliyyotlor (ikinci növ qabiliyyotlor) də vardır Buraya nitq, musiqi, konstruktorluq qabiliyyotlori vo s. daxildıı Əgər təbii qabiliyyotlor foaliyyot prosesindo anadangəlmə tobii imkanlar osasında əmələ gəlirsə, «ikinci növ qabiliyyətlər» başqt şokildo formalaşır. Bu qabiliyyətlorin beyin mexanizmləri, insan əvvolki nosillərin ictimai-tarixi təcrübəsinə yiyolondikcə onun fərdi inkişafı proscsində təşəkkül tapır. Yoni «ikinci növ» qabiliyyotlərin maddi bazasını ycni funksiyalar icra edon fıziolojı orqanlar - möhkəm rcflektor birləşmə vo sistcmlor toşkil cdır Onlar fonnalaşdıqdan sonra vahid orqan kimi foaliyyot göstərirlor Ycni funksional orqanlar asanlıqla dəyişo, onların ayn-ayn tərkib hissələri başqaları ilə əvəz oluna bilər. Başc|a sözlo, onlar yüksək kompensasiyaetmə qabiliyyətinə malikdir. 428 Bcloliklə do aydın olur ki, qabiliyyətlərin morfofızioloji esasları məsəlosini yalnız tobii imkanlarla əlaqələndirmək səhv olardı. Qabiliyyətlərin inkişafında beyinin ontogenezdə təşəkkül cdən fızioloji orqanları da mühüm rol oynayır. Bundan başqa, belə güman etmok olmaz ki^hər bir fəaliyyəto xüsusi təbii imkan uyğun golir. Tobii imkan çoxmənalıdır, başqa eözlə, eyni bir tobii imkan əsasında həyat şəraitinin və fəaliyyətin песо davam etməsindən asılı olaraq müxtəlif qabiliyyotlor omolə golo bilər. Uşağın hansı dildə danışacağı nitq əhatəsindən asılı olduğu kimi, tobii imkanlann qabiliyyotloro çcvrilmosi, toşəkkül cdon qabiliyyətin məzmunu və quruluşu fəaliyyətin xarakteri ilə şertlənir. Fəaliyyətin hor bir növünün öz xüsusiyyətləri vardır. Hər hansı bir müvafiq psixi proses müəyyən bir fəaliyyətin bodii vo ya tcxniki, təsviri və ya clmi, ifaedici və ya omoli foaliyyətin tərki-binə daxil olmaqla onun xüsusiyyətlərinə uyğun surətdə inkişaf cdir. (Qabiliyyotlor sahəsində özünü göstərən bclə, песо deyərlər, ixtisaslaşma tarixən ictimai əmək bölgüsünün əmələ gəlmosi və ictimai şüurun müxtəlif formalannın - incəsənət, elm və s.-nin meydana çıxması zominindo mümkün olmuşdur.) Bunu müxtəlif foaliyyot sahəlorində, məsələn, təxəyyülün və ya təfəkkürün bir qabiliyyət kimi fonnalaşmasında asanlıqla görmək olar. Fəaliyyətin xarakterindən asılı olaraq təxəyyül ədəbi yaradıcılıqda, песо dcyərlər, bədii təxəyyül kimi, texniki yaradıcılıqda isə fəza təxəyyülü kimi formalaşır. Hor iki halda toxoyyül yeni surətlərin yaradılması proscsi kimi təzahür cdir. Lakin toxəyyül ədəbi yaradıcılıqda xarici alomi bədii şəkildo oks ctdiron surətlərin yaradılması istiqamətində corəyan etdiyi halda, texniki yaradıcılıqda foza fonnaları, münasibətləri və texniki detalların yenidon işlonilməsi osasında yeni konstruksiyalar yaratmaq məqsədinə xidmət edir. Beləliklə də, fəaliyyətin bilavasitə təsiri nəticəsində şairin təxəyyülü bəstəkarın təxəy-yülündən, rəssamın təxəyyülü konstruktorun təxəyyülündən fərqlənir. Hətta cyni bir fəaliyyətin nisbətən dar sahələrində belə toxəyyülün inkişafında özünəməxsus cəhətlor inkişaf cdir. Məsəlon, ədəbi yaradıcılıqda şairin, dramaturqun və nasirin toxəyyülünü müqayisə etsok, asanlıqla onlardan hər birinin təxəyyülü üçün xarakterik olan cəhətlori ayırd cdə bilərik. Yaradıcı 429 fəaliyyətin müxtəlif sahələrində tofəkkürün inkişafı haqqında da cyni sözləri dcmək olar. Şairin müşahidəçiliyi ilə konstruktorun müşahidəçiliyinı, obrazlı təfəkkürlə texniki tofokkürü müqayisə ctsok, onlarııı arasında ümumi cəhətlərlə yanaşı olaraq müvafiq fəaliyyotın xüsusiyyətlərini oks etdirən özünəməxsus cəhətlərin də olduğuıuı görərik. Akademik İ. P. Pavlovun siqnal sistemləri haqqındakı təlimi bu məsələni, ümumiyyətlə götürüldükdə isə, qabiliyyotlor sahəsindo özünü göstərən fordi fərqlər məsələsini ətratİı aydınlaşdırnıaq imkanı verir. Böyük alim siqnal sistemlərinin qarşılıqlı əlaqəsino görə insana məxsus 3 tip - bədii, mütəfəkkir vo orta tip müəyyon etmişdir. İ. P. Pavlovun fıkrincə, insanın düşdüyü şəraitin, hoyat torzinin, tohsil vo tərbiyənin tosiri nəticosindo onun ali simr fəaliyyətindo ya 1-ci siqnal sistemi əsas yer tutur (bədii tip), ya da 2-ci siqnal sistemi üstünlük kəsb edir (mütəfəkkir tip), yaxud bunlann hər ikisi eyni dərəcədo inkişaf edir (orta tip). Oxuculann diqqətini mühüm əhəmiyyətə malik olan birçəhoto cəlb etmək istəyirik. Görkomli sovet fızioloqu A. Q. İvanov Smolenskinin qcyd etdiyi kimi, İ. P. Pavlovun ali sinir fəaliyyoti tiplərino həsr olunmuş tədqiqatının əsasında hor iki siqnal sisteminin münasibəti məsələsi qoyulmı^dur. ü. bir siqnal sisteminin о biri üzərində yalnız nisbi üstünlüyünü qeyd edir. Ümumiyyətlə götürsək, 2-ci siqnal sistemi (fıkri fəaliyyət) l-ci siqnal sisteminə (obrazlı-emosional fəaliyyətə) üstünlük təşkil edir. Bu, mütləq xarakter daşıyır, çünki dil və tofokkür insanın ənıok fəaliyyətindo həlledici rol oynayır. Əgər sözü, 2-ci siqnal sistemını S, obrazı, 1-ci siqnal sistemini Sj ilə ifadə etsək, həmin asılılı£ı riyazi tbrmada belə ifado edə bilorik: S>Sj. 1-ci siqnal sisteminm 2-ci siqnal sistemi üzərindəki nisbi üstünlüyü (bodiı tip) belo ifado edilə bilor: S>S|+/> (burada p bədii tip nümayəndolori üçüıı xarakterik olan emosional və obrazlı görmənin xüsusiyyotlənm bildirir). 2-ci siqnal sisteminin 1- ci siqnal sistemi üzərindəki nisbı üstünlüyü (mütəfəkkir tip) iso belo ifado edilo bilor: S+m > S, (burada m xarici aləmə mütəfəkkir tip üçün xarakterik olan mücorrəd, sözlü - məntiqi münasibəti göstərir). Göründüyü kimi, bir siqnal sisteminin başqası üzərindəki nisbı üstünlüyü məsələsini 2-ci siqnal sisteminin 1-ci siqnal sitcmi üzərindəki mütləq üstünlüyü məsələsi ilə qanşdırmaq olmaz. Əк» 430 halda belo bir tosəwür yaranar ki, bodii tipdo guya intellcktual foaliyyət zəif inkişaf etmiş olur. Bu, ciddi sohv olardi. Bir siqnal listeminin о biri siqnal sistemi üzərindəki nisbi üstünlüyü bodii, miitofokkir vo ya orta tipin təfəkkür tərzində özünəməxsus cohətlərin formalaşmasını şərtləndirir. İ. P. Pavlov bu xüsusiy-yotləri belə xarakterizə edir: bəzi adamlar yaxşı düşünürlər, lakin konkret, real surətdə fıkirləşmirlər, onlarda birinci vo ikinci siqnal sistemlori arasındakı əlaqə xeyli zəifdir: başqalan isə, əksino, belo •ğıllı vo məntiqi düşünsələr də, söz arxasında real təəssüratı, yəni birinci siqnallan görməyə meyl edirlər. Onlann xarici alomlə elaqəsi birinciləro göro daha yaxındır... Onlann һəг ikisi ağıllıdır, lakin onlardan birinin mühakiməsi gerçəklikdən uzaqdır, о birisi iso gerçəkliyi olduğu kimi əks etdirir. İ. P. Pavlova görə, ikinci siqnal sisteminin birinci ilo əlaqəsi mütəffəkir tipdə zəif, bodii tipdo qüvvotlidir. Orta tipdo iso birinci vo ikinci siqnal sistemilorinin hor ikisi eyni dərocədə inkişaf edir. Siqnal sistemlorinin inkişaf xüsusiyyotlorindən asılı olaraq bu vo ya digor tipo monsub olan şagirdlor qavrayış, təsəvvür vo hafızo materiallanndan da müxtəlif tərzdo istifadə edirlər. Mosolon, bodii tip nümayəndələri konkret vo cmosional surətlər yaratdiqlan halda, mütəfəkkür tipo monsub olanlar yeni surotlor yaradarkon mühakimə yürütməyə daha çox mcyl göstərirlər. § 4. Qabiliyyət və istedaä Müasir psixologiyanın aktual problemləri içərisində istedad problemi xüsusi yer tutur. Bu, hər şeydən əvvəl, onunla bağlıdır ki, qabiliyyətlorin fəaliyyət prosesində qarşılıqlı əlaqəsinin təhlili tokco elmi-nəzəri məsələ deyildir. Onun böyük praktik ohəmiyyoti vardır. İstcdad dedikdə qabiliyyətlərin bir vo ya bir neçə fəaliyyətin müvəffəqiyyətli icrası üçün sort olan özünoməxsus birliyi nəzərdo tutulur. Əgər müşahidoçilik, poetik görmo, surət, hiss və hərokot hafızəsi, yaradıcı təxəyyül, obrazlı təfəkkür, lüğət ehtiyatının zonginliyi vo ifadəli dil, söz assosiasiyalarımn zənginliyi kimi müxtəlif qabiliyyotlor ədəbi fəaliyyət daxilindo üzvi surətdə I birloşib onu müvəffəqiyyətlə icra etmoyə imkan verirsə, bu ədəbi I istedaddır. Eyni sözlər istedadın başqa növlərinə də aiddir. 431 Psixologiyada vaxtilə «istedad» termini daha çox tobi imkanlann mocmuyunu ifado edon anlayış kimi do işlodirdilər Lakin psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, istedad anlayışını bioloj' kateqoriya kimi nəzərdon keçirdikdə, о, öz mənasını itirir Qabiliyyət vo istedad da insan foaliyyətinin özü kimi ictimai-tari xarakter daşıyır. Bu və ya digər foaliyyot sahəsinə qabiliyyət və istedad inkişafı, hər şeydən əvvol, insanın ictimai-tarixi inkişaf şəraitin dən, cəmiyyətin maddi həyat şəraitindon asılıdır. Qabiliyyot və istedad əmok fəaliyyətinin konkret, tarixən inkişaf edon forıııalarından tocrid olunmuş şokildə izah edilə bilmoz. Onlar konkret tarixi dövrdə fəaliyyətin ictimai cəhotdən əhomiyyətli olan hansı növlorinin təşokkül ctmosindən və «foaliyyotin müvoffəqiyyətli icrası» dedikda hansı meyarın başa düşülməsindən tamamilo asılıdır. Bu meyardan asılı olaraq hər hansı bir ictimai quruluşda istcdadın bu və ya digər xüsusi növü haqqındakı anlayışın da mozmunu əhəmiyyətli dərəcədə doyişilir. Mosələn, «musiqi qabiliyyotləri» və ya «musiqi istedadı» anlayışı bir səsli mahnıdan başqa digər musiqi bilməyən xalqlardan forqlı olaraq müasir adamlar üçün başqa məzmuna malikdir. 2. Qabiliyyotlərin ölçülməsi və əqli inkişaf omsalı Qabiliyyotlor noinki kcyfiyyot, həm do komiyyot baxımından birbirlorindən fərqlonirlor. Q a b i l i y y o t l o r i n ö l ç ü l - m о s i dedikdə, onlann komiyyot cohətdon xarakterizə olım masını nəzordo tuturlar. Psixologiya tarixində ölçmə ideyası ilk dofo nolo XVII osrin 30-cu illərindo iroli sürülmüşdü. Psixometriya (yunanca psuxhe ruh. metreo - ölçü dcmokdir) termini do məhz həmin illordo өтөи golmişdir. Bu haqda müxtəlif fılosoflar, tobiotşünaslar vo riyaziyyatçılar torofındon maraqlı fıkirlər iroli sürülsə do, qabiliyyotlərin ölçülmosi sahəsində ilk mühüm addım XIX əsrdn atılmışdır. XIX osrdə, 60-cı illərin sonu - 70-ci illorin ovvollorindon başlayaraq yeni ekspcrimcntal istiqamətlə yanaşı başqa (Fexncrın tədqiqatlarından forqli olan) bir istiqamot - fərdin psixologiyan sahəsində riyazi mctodlarm tətbiqi istiqamoti do formalaşırdı 432 İngilis alimi Haltonun tədqiqatları həmin sahənin inkişafında mühüm rol oynamışdır. Halton fərdi fərqlər psixologiyasının banisi hesab olunur. Onun «Talantın irsiliyi» (1869), «İngilis alimləri: onların təbiəti vo tərbiyəsi» (1874), «İnsan qabiliyyotlərinin və onlann inkişafının tədqiqi» (1883) və b. əsərlərində fərdi forqlor psixologiyası ve testlər metodunun bir çox mühüm məsələləri ilk dəfə özünün geniş əksini tapmışdı. Haltonun bir alim kimi təfokkürü о zaman toşəkkül edon eksperimental - psixoloji istiqamot çərçivəsində formalaşsa da, onu insanlar arasındakı fərdi fərqlorin genetik (irsi) osasları maraq-landırırdı. O, bu məqsodlo ycni eksperimental modellər axtarır, əkizlor metodunu kəşf cdir, əqli keyfıyyətlərin mənşəyini öyrənmək üçün bioqrafık metodla yanaşı anket metodundan istifadə edir, fərdi forqlərin qanunauyğunluqlarını riyazi düsturlarla təsvir etmək üçün yollar axtanrdı. Halton bu sahədə metodik vasitə kimi statistikadan istifadə etdi (o, hələ gənclik illərində müasir statistikanın banilərindən birinin - Belçika alimi A. Keqlenin (1796 - 1874) əsərlərini, xüsusilə onun «Sosial fizika» əsərini öyrən-mişdi). Halton 1884-cü ildə Londonda Beynəlxalq sağlamlıq sorgi-sində Antropoloji laboratoriya təşkil etdi (sonralar həmin Iabo-ratoriya Cənub Kensinqtan muzeyinə verildi). Qısa müddət ərzində Antropoloji laboratoriyada 10 minə qədor adamın boyu, çəkisi və s. ilo yanaşı olaraq müxtəlif psixoloji xüsusiyyətlori, eləcə də qabiliyyətləri ölçüldü. Halton özünün Antropoloji laboratoriyasında apanlan sınaqları əqli testlor (ingiliscə test - sınaq deməkdir) adlandırdı. Bütün psixoloji anlayışlardan fərqli olaraq bu tennin Qərb ölkələrindo tezliklə ən kütləvi terminə çevrildi. Kettelin 1890-cı ildə «Mind» jurnalında dorc olunmuş «Əqli testlər və ölçmələn> adlı məqa-ləsindən sonra isə test termini psixologiyada sözün osl mənasında vətondaşlıq hüququ qazandı. Test metodunun əsas anlayışlarını tarixi planda nəzərdon keçirək. Kettel Vundtun laboratoriyasında eksperimental metodları öyrənon ilk amerikan alimi idi. Onu daha çox fərdi fərqlor problcmi maraqlandırsa da, Vundt bu məsələyo əhəmiyyət vermirdi. Buna görə do Kettel Leypsiqdəki psixoloji laboratoriyanı tork edib Haltonun laboratoriyasına gəldi. О, Haltonun fərdipsixoloji keyfiy-yətləri ölçmək üçün istifadə etdiyi mctodlan, xüsusilə əqli testləri böyük ruh yüksəkliyi ilə qəbul etdi. Kettel öz məqaləsində yazırdı: «Əgər psixologiya ekspcrimcnt və ölçməyə əsaslanmasa, fızika kimi möhkəm və dəqiq elmo çevrilə bilməz. Bu sahədə əqli testlər seriyasını daha çox fərdləro tətbiq etmək yolu ilə iroli getmok olan>. О, moqalədo əqli testlər mctodunun xalis elmi əhəmiyyotini qeyd ctməklə yanaşı olaraq onun praktik tətbiqi məsələlərinə diqqəti xüsusilo cəlb edirdi. Kettel nümunə kimi 50 test toklif etdi və ABŞ-a qayıdan kimi onları tətbiq etməyə başladı. Testlər mctodu A3Ş-da başqa psixoloji laboratoriyalann da diqqətini artıq cəlb edirdi. Qısa müddət ərzindo bu sahədo xüsusi olaqələndinnə mərkozləri təşkil etmək zərurəti yarandı. 1895—1896-cı illərdə ABŞ-da testologiya üzro iki milli komitə yaradıldı. Dünyanın müxtəlif ölkələrində A. Bine, Q, Ebbinhauz, V. Ştcrn, E. Torndayk, Q. Myünsterberq, Q. Müller, R. İerks kimi psixoloqlar müxtəlif testlər yaradılmasında fəal iştirak edirdilər. Bir tərəfdən, məktəbin, təbabətin, istehsalatın chtiyaclarını ödəmək üçün tcstlərdən geniş istifado olunurdu, digər tərofdən iso fordi fərqlor haqqındakı məlumatların işlənilməsi texnikası doqiqləşirdi. XX əsrin əvvəllərində ingilis psixoloqu S p i r m e n (1863 - 1945) ekspcrimental surətdə müəyyən etdi ki, bir neç# intellektual testo görə bu vo ya digər bir adamın aldığı qiymətlor arasında pozitiv (müsbət) korrelyasiya (asılılıq) mövcuddur, уөп! eyni bir adamın müəyyən bir qabiliyyətini (riyazi, ədobi və s .) Ölçmok üçün müxtəlif testlərdən istifado olunsa da, onlaım nəticələri bir-birinə uyğun golir. Bu nə ilə olaqədardır? Spirmenin fıkrincə, hor bir adam üçün ümumi amil - ü m u m i i s t e d a d amili səciyyovidir. Müxtolif testlor arasındakı pozitiv korrelyasiyt da məhz ümumi istedad amilini ifado edir. Spirmen bu amili О amili adlandırırdı. G ingiliscə general (ümumi dcməkdir) sözünün baş hərfıdir. G amil ümumi istcdadın göstəricisi hesab olunurdu Həmin amil bütün fəaliyyot sahələri üçün ümumidir; hər foaliyyet sahəsi üçün bununla yanaşı horn də özünəməxsus amillər (Sl, S.' və s. amillor) səciyyəvidir. 1904-cü ildə Fransada oqli cəhətdən gcri qalan uşaqlafl müəyyon etmək üçün komissiya yaradılmışdı. Komissiyaytı A l f r e d B i n e (1857 - 1911) başçılıq edirdi. О, hələ XIX 434 osrin son illərində, 1896-cı ildə Anri ilo birlikdə fərdin psixologiyası haqqında yazdığı moqalə ilə diqqəti cəlb etmişdi. 1903-cü ildə iso onun öz qızları Armand və Marqcrit üzorindo apardığı tədqiqatları ümumiloşdirən məşhur əsəri - «İntellektin ekspcrimental tədqiqi» monoqrafıyası nəşr olunmuşdu. İntellekt (intellectus) latın sözüdür: müxtolif dıllordə anlama, dərketmə, başa düşmə, dərrakə, ağıl mənalarında işlənir. Psixologiya elmindo həmin tcrmindən çoxdan istifado olunsa da, o, XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvollərində daha geniş məna kəsb etmişdir. XX əsrdə, elmi-texniki inqilabla əlaqədar olaraq insanın idrak foaliyyotinə yüksok təloblərin verildiyi bir şəraitdə intellekt psixologiyanm aktual problemlərindən birinə çevrilmişdir. Müasir psixologiyada intellektin onlarla tərifı məlumdur. ünların müqayisəli tohlili göstərir ki, ауп-ауп psixoloji məktəb və cərəyanlarda intellekt daha сох: 1) təlimə qabillik (yəni intellekt soviyyəsi yüksək olan adam daha asanlıqla, tez və yaxşı oxuyur); 2) mücorrod simvollarla əməliyyat aparmaq, mühüm əlaqələri başa düşmok və malik olduğu tocrübə əsasında onlara adekvat cavab vermok qabiliyyəti; 3) yeni situasiyaya uyğunlaşmaq qabiliyyəti kimi xarakterizə olunur. Aydın məsələdir ki, intellektin nəzordon kcçirdiyimiz xarakteristikalan birbirilə ayrılmaz surətdə bağlıdır. Onlan bir-birindən ayırmaq olmaz. İnsan intellektinin uyğunlaşma funksiyası nə qodər mühüm olsa da, xarici aləmin yaradıcılıqla əks olunması onun osasını toşkil cdir. İntellektin səviyyəsini песо müəyyən etmək vo ya onu песо ölçmək olar? XIX osrin sonu - XX əsrin əvvəllorində bu sual psixologiya üçün təkcə praktik ohəmiyyətə malik deyildi. O, birinci növbədə, metodoloji məsələ idi. A. Bine əqli cəhətdən geri qalan uşaqlar problemini öyronirdi. 0, bu mühüm problemi holl ctmok üçün maraqlı yol göstərdi: A.Bine uşaqlann bilavasito intellektual səviyyəsini ölçməyi, bu məqsədlə uşaqlar tərəfındən müvəffəqiyyətlə həll edilməsi miimkün olan xüsusi tapşırıqlardan istifado etməyi toklif etdi. A. Bine Т. Simon adlı başqa fransız psixoloqu ilə birlikdo müxtolif yaşlı uşaqların diqqotini, hafızəsini, təfəkkürünü və s. öyrənməyə başladı. Bu eksperimentlər osasında yeni tcstlər yaradıldı. Psixologiyada həmin testlor Bine-Simon testləri kimi məlumdur. XX əsrin əvvəllərində Bine-Simon testləri əqli inkişaf soviyyosini müəyyən ctmək üçün əlverişli vasitə hesab olunurdu. Onların yaranması ilo testologiyada yeni istiqamət əməlo gəlirdi. Bine-Simonun testlərində fərdi forqlər özözlüyündə deyil, yaşla əlaqədar surətdə ölçülürdü. Əgər uşaq öz həmyaşıdlannm əksəriyyəti torəfındən yerinə yetirilon tapşırıqları həll edo bilirdisə, o, normal uşaq hesab edilirdi. Lakin bir sıra hallarda həmin tapşırıqlar uşaq üçün ya həddindən artıq asan, ya da çətin olurdu. Bu faktın müəyyən edilməsi vo psixoloji cohotdən təhlil olunması onunla nəticələndi ki, testologiyaya xronoloji yaş CA (ingiliscə - Chronilogucal Age) anlayışı ilə yanaşı yeni anlayışdan ağıl yaşı - MA (ingiliscə Mental Age) anlayışından istifado olunmağa başlanıldı. Onların bir-birinə uyğun golməməsi ya əqli geriliyin (MA SA-dan aşağı olanda), ya da istedadın (MA SA-dan yüksək olanda) göstoricisi hesab olunurdu. 1912-ci ildə V. Ştern onlann nisbətini intellekt əmsalı (ingiliscə - intelligence guoticnt) adlandırdı. İntellekt əmsalı - LQ aşağıdakı düsturla hesablanır: LQ= M A m Ağıl yaşı (MA) müvafıq şkalaya görə müəyyən edilir. BcU» şkalalar müxtəlif uşaqlar üzərində apanlmış sınaqlara əsasən tərtifa olunur və testologiya praktikasında oslində normativ göstəricisı kimi istifado edilir, yəni şkalada uşaqların topladığı xala g onların ağıl yaşının песо olduğu göstərilir. İki misalla tanış olaq. Tutaq ki, Lcylanın xronoloji (pasport) yaşı 10,5, Sevilin 14-diiı Onların hər ikisinə müəyyən testlər toklif edirik: Leyla da, Sevil do 120 xal toplayır. Onlann intellekt əmsalını hesablamaq щ xronoloji yaş ilə yanaşı ağıl yaşı müəyyən olunmalıdır. Bunun üçün şkalaya baxmaq lazımdır: şkalada 120 xal toplamış uşağm ağıl yaşının 11,5 olduğu göstərilir. Həmin göstəricilərə əsasən tcstoloq Leylanın intcllekt əmsalını aşağıdakı kimi hesablayır. LQ= -^-100=109,5 Sevilin isə intellekt əmsalı aşağıdakı kimi olur: LQ = ^-100=82,1 436 Beləliklo də Leylanın intellekt əmsalı 109,5, Sevilin isə 82,1 olur. Bu о deməkdir ki, Lcyla əqli cəhətdən Sevilə görə daha çox istedadlıdır (testologiya praktikasında LQ - 130-a borabərdirsə, uşaq istedadlı, 180-dan çoxdursa, on istedadlı hesab edilir). Testoloqlar LQ -in göstəricilərinə xüsusi əhəmiyyət verir və uşağm taleyini ona osasən qeydsiz-şərtsiz həll edirdilor. LQ aşağı olanda uşağı əqli cəhətdən geri qalanlar üçün xüsusi məktəblərə, yüksək olanda isə onu istedadlı uşaqlar üçün məktəblərə göndərirdilər. İlk baxışda belo təəssürat yaranırdı ki, guya testlər məktəb təcrübəsində, peşəseçmə sahəsində və s.-də meydana çıxan praktik məsələləri empirik yolla deyil, psixologiyanın məlumatları osasında həll etmək imkanı verirdi. Bu əsasda da testologiyaya maraq günü-gündən artırdı. Əvvəlki testlər daha da təkmilləşdirilir vo yeni variantlarda irəli sürülürdü. Yeni sahələri əhatə edən tcstlər əmolə gəlirdi. Fərdi tcstlərlo yanaşı qrup testlərindon də geniş istifado olunurdu (ABŞ-da birinci dünya müharibəsində 1 750 000, ikinci dünya müharibəsində isə toxminən 20 milyon hərbi qulluqçu test sınaqlarından keçirilmişdir). Müasir psixodiaqnostikada testlərin müxtəlif növlərindən istifado olunur. Onlann içərisindo intellekt testləri, qabiliyyət və ya krcativlik (latınca creatio - yaradılan, yaratmaq deməkdir) testlori, nailiyyət testləri və s. xüsusi yer tutur. XX əsrdə Qərb psixologiyasında testlərin tətbiqi metodikası təkmilləşdirilmiş, öz-özlüyündə maraqlı olan orijinal testlər yaradılmışdır. Lakin bəzi testlərin tətbiqindo birtərfliliyə də yol verilmişdi, guya LQ sabit xarakter daşıyır, uşağın yaşı artsa da onda mühüm dəyişikliklər baş vermir, uşağın öz həmyaşıdlanndan geri qalması və ya inkişaf etməsi xarici təsirlərdən və tərbiyədən asılı deyildir. Ağıl yaşı anlayışına da tənqidi yanaşmaq lazımdır. A. Bine və T. Simon həmin anlayışı irəli sürərkən anadangəlmə intellektin spontan surətdə inkişaf etməsi haqqında birtorofli təsovvürləro əsaslanırdılar. Onlar yaş xüsusiyyətlərinə keyfıyyət baxımından dcyil, ancaq kəmiyyət (statistik) cəhətdən yanaşırdılar. İntellckt omsalı isə xalis nisbi göstəricidir: o, bir konkret testin (tapşınğın) icra soviyyosini bəlkə də əks etdirə bilər, uşağın intellcktual xüsusiyyətlərinin ümumi göstəricisi ola bilməz. Umumi istedad dedikdə isə, ümumi qabiliyyotlor və ya qabiliyyotlor üçün ümumi 437 olan cəhətlərin vəhdəti nəzərdə tutulmalıdır. Onlar, bir tərəfdən, xüsusi qabiliyyətlərin formalaşmasının əsasını toşkil cdir, diger tərofdən isə xüsusi qabiliyyətlərin inkişafı ilə şərtlənirlər. XX əsrin əvvəllərində Rusiyada difcrensial psixologiya başqa istiqamətdə inkişaf edirdi. Rus psixoloqları, xüsusilə A. Ғ. Lazurskı şoxsiyyətin xarakter kimi fordi psixoloji xüsusiyyətlərinə daha çox diqqət yetirirdilər. 1910-cu ildə A. F. Lazurskinin kəşf etdiyi tobii eksperiment mctodu nəinki rus, bütövlükdə dünya psixologiyasmda böyük hadiso idi. Lakin bununla yanaşı Rusiyada da testlərdon geniş istifado olunurdu. Hal-hazırda ölkəmizdə tcstlərdən ictimai praktikanın müxtolil sahələrində xüsuson ali məktoblorə toləbo qobulu işində gcnis istifado olunur. Bu zaman onların elmi cəhətdon osaslı olmasına xüsusi diqqət yetiımok zəruridir. 3. Şəxsi konstrukt nəzəriyyəsi haqqında Aqil adamlar axşam göydəki buludlara baxıb sabah yağış yağacağını deyirlər. Donizdə çiməndə ehtiyatlı oluruq: gözümii/ adotən uşaqlarda olur. Ağır şeyi qaldırmaq üçün lingdən istifado edirik.... Onlarla və yüzlərlə bclə həyati hadisələri psixoloji baxımdan təhlil edərkən qarşıya suallar çıxır: песо olur ki, insan hadisələri qabaqcadan görə bilir, özünün vo başqa adamların davranışına nəzarət edir? Ümumiyyətlə, insan xarici aləmdə baş veron hadisələri, о cümlədən başqa adamlann və özünün davranışmı песо başa düşm vo izah cdir? Bu vacib məsəloləri həll etmək ücün təkcə intellekt kifayotdirmi? Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, hər bir adamda dünya vo insan münasibətləri haqqında özünoməxsus təsəvvür və anlayışlar omole gəlir. O, cisim və hadisələri qavrayarkən onları bu baxımdan mənalandırır, şərh edir, yozur və qiymətləndirir. Cisim ve hadisələrin şəxsiyyət torofındon belə şorholunma və ya yozulma tərzi psixologiyada ş ə x s i k o n s t r u k t l a r adlanır. Bu fikri psixoloji cəhətdən çox dəqiq ifadə cdən maraqlı bır atalar sözü vardır. Xalq deyir: «Нəг kəs öz arşını ilə ölçür». Əvvela «arşın» sözüno diqqot edək. Arşın - ölçmə, qiymətlondirmo 438 vasitosidir. İkincisi, hər kəsin öz arşını var, yəni homin «arşın» şoxsi xarakter daşıyır («şəxsi konstrukt» anlayışmda «şəxsi» sözünün xüsusi mənası vardır). Nəhayət, bir sualı aydınlaşdıraq: «Нəг kəsin öz arşını» nccəəmələ golir? Atalar sözlərində adətən belə suallara cavab verilmir. Lakin məsəloyə montiqi cəhətdən yanaşsaq, sualın cavabını tosəvvür etmək asandır: hər adamda dünya vo insan münasibətləri haqqında müəyyən anlayışlar yaranır. O, cisim və hadisələri qavrayarkən bu anlayışlardan «arşın» kimi istifado edir. Bu baxımdan dilimizdə çoxdan işlənən «Нөг kəs öz arşını ilə ölçür» atalar sözü «şoxsi konstrukt» anlayışının mahiyyətini lakonik şəkildə əks ctdirir. Konstrukt nəzoriyyəsini amerikan psixoloqu C. Kelli 50-ci illorin birinci yansında irəli sürmüşdür. Onun 1955-ci ildə nəşr olunmuş məşhur kitabı da belə adlanır: «Şəxsi konstruktlar psixologiyası». Kitabın nəşr olunduğu ilo diqqot yetirin: 50-ci illərin əwolləri Amerika psixologiyası üçün çətin dövr idi. Ölkədo hökm sürən antimentalist cərəyanlar, birinci növbədə, biheviorizm və neobiheviorizm aktual psixoloji problemləri öyrənmək imkanı vermirdi. Amerika psixologiyasında bu şəraitdə bir torəfdən şəxsiyyət və şüur problcmlərinə maraq yaranır, digər tərəfdən isə bir çox psixoloqlar «nəzəri uydurmalardan» imtina cdərək xalis totbiqi tədqiqatlar aparmağa başlayırdılar. C. Kcllinin tədqiqatları bu baxımdan Amerika psixologiyasında yeni istiqamət idi. Onun nəzəriyyəsində əsas anlayış - şəxsi konstrukt anlayışıdır. Konstrukt nədir? Konstrukt termini latınca - construere («rusca konstruirovanie») sözündən əmələ gəlmişdir. Construere çoxmənalı sözdür. Burada construere şərhetmə, yozma, başadüşmə, konstrukt iso rcallığı şərhctmə vasitəsi vo ya reallığın şoxsiyyot tərəfındən yozulması mənasında işlənir. Kellinin fıkrincə, hər bir adam öz-özlüyündo alimdir, tədqiqatçıdır, о qıcıqlara sadəcə olaraq cavab vermir, xarici aləm-dən aldığı informasiyalan monimsoyərkon osaslı forziyyolər irəli sürür, onları təcrübədə yoxlayır, dünya vo insan münasibotlori haqqında özünün «balaca nəzəriyyəsini», şəxsi konstruktlar və ya anlayışlar sistemini yaradır. Biz bu sistcmo müvafıq olaraq hadisəlori qiymətləndirir, öz davranışımızı müoyyən edir, özümü-zə və başqa adamlara sual vcririk. Bu baxımdan konstrukt insanın özü tərəfındən yaradılan, praktikada yoxlanılan, ətraf gerçəkliyi 439 qavramaqda və başa düşməkdə, hadisələri proqnozlaşdırmaqda və qiymətləndirməkdə ona kömək cdən xüsusi subyektiv vasitodir. Kelli konstrukt anlayışından istifadə etməklə biheviorizmin əsasını təşkil edən vasitəsizlik postulatını özünəməxsus şəkildo aradan qaldırır. D. N. Uznadzcnin nəzəriyyəsində yönəlişlik anla-yışı, S. L. Rubinşteynin nəzəriyyəsində «fəaliyyətin daxili şərtləri» anlayışı hansı rolu oynayırsa, onun nəzəriyyəsində də konstrııkı anlayışı həmin rolu oynayır. Başqa sözlə, Kellinin fıkrincə, insan xarici aləmi bilavasitə deyil, dolayısı ilə konstnıktlar vasitosib qavrayır, yəni o, insanın psixi həyatmı bixevioristlər kimi S-R düsturu ilə deyil S-K-R düsturu ilə izah edir (Burada К - konstrukt anlayışını ifadə edir). Qeyd ctdiyimiz anlayışlar (yönəlişlik, fəaliyyətin daxili şərtləri və şəxsi konstruktlar) müəyyən xüsusiyyətlərə görə bir-birlərindən fərqlənirlor. Onlardan һөг birinin öz evristik тəпам vardır. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, həmin anlayışlar həlo psixologiyada müqayisəli şəkildə təhlil edilməmiş və sistemli yanaşma baxımından onlardan hor birinin insanın psixi həyatında oynadığı spesifık rol öyrənilməmişdir. Kellinin fıkrincə, insanın reaksiyalarını sadəcə olaraq müşa-hido etməklə ona səmərəli təsir göstərmək olmaz. Bunun üçün onun şəxsi konstruktlarını - dünya haqqındakı nöqteyi-nəzərinı öyrənmək lazımdır. Psixologiyanın osas vəzifələrindon biri moh/. şəxsiyyətin daxili aləminə, onun dünya, özünün sosial əhatəsi, özü haqqındakı təsəvvürlər sistemino nüruz etmokdon ibarotdir. O, konstrukt nəzəriyyəsinin əhəmiyyətini do, birinci növbod.». bununla izah cdirdi. Qarşıya sual çıxırdı: şəxsiyyətin daxili aləmin.» песо nüfuz ctmok olar? Kelli bu mühüm mosoloni moharətlə Һ Ы\ cdib şəxsiyyəti öyrənmək üçün yeni metod - repertuar şobəko metodunu yaratdı. Metodun adına diqqət yetirin: burada repertuar sözünün do, şəbəkə sözünün də öz evristik mənası vardır. Repcrtuar fransız sözü olub aşağıdakı mənaları ifadə edir: 1) hər hansı bir teatrda tamaşaya qoyulan əsərlərin məcmusu; 2) bir aktyorun ifa ctdiyi rollann, müğənninin oxuduğu vo ya çalğıçının çaldığı havaların məcmusu. Kelli r e p e r t u a r sözünü, demok olar ki, 2-ci mənada - insanın həyatda ifadə etdiyi rolların mocmusu mənasında işlədir. Kcllinin təcrübələrində iştirak edon bu və ya digər adama şəbəkə formalı blank (metodun adında 440 çebəkə sözü buradan əmələ gəlmişdir) və «rol siyahısı» adlanan bedvol (bax: cədvəl 7 və 8) verilir (rol siyahısına 22 tanış adam-ana, ata, qardaş, bacı, arvad, ər və s. daxil edilmişdir). Təcrübədo ıştirak edən adam müvafıq qrafada, məsələn, 1-ci qrafada - öz Bdını, 2-cidə -anasının (və ya analığının), 3-cüdə - atasının (və ya Btaliğımn) adını qeyd edir. Bu qayda ilo blankda rol siyahısına uyğun olaraq 22 adamm adı göstərilir. Cədvəl 7-dən göründüyü kimi, hor qrafada müəyyən adamlann qarşısında dairə işarələri çəkilmişdir. Eksperimentator tocrübədə iştirak edən adama deyir: - 1-ci qrafada dairo ilə üç adam qeyd olunmuşdur. Onlardan ikisi hansı xüsusiyyətlərə görə bir-birinə oxşayır və üçüncü adamdan fərqlənirlər. (Təcrübədə iştirak edon adam - kimi bir-birinə oxşar hesab cdirsə, 1-ci qrafadakı müvafıq iki dairəyə xətt çəkir, üçüncü dairə boş qalır.) Bundan sonra ona təklif olunur ki: 1) onlann hansı xüsusiyyətə görə birbirinə oxşadığını və; 2) üçüncü adamm onlardan no ilo fərqləndiyini qeyd etsin. Bu sözlər həmin adamın şəxsi kons-truktları kimi qiymotləndirilir. Şəbəkənin digər qrafalan da bu qayda ilə doldurulur. Elm tarixindən bilirik ki, nəzəriyyə və metod bir-birilə ayrılmaz surətdə bağlıdır. Lakin bununla belə qeyd etmək lazımdır ki, Kcllinin nəzəriyyə və metodunun taleyi eyni olmamışdır: onun metodu nozəriyyəsinə nisbətən daha məşhurdur və xarici ölkələr-də geniş istifado olunur. Son 20 ildə repertuar şəbəkə metodu müxtəlif psixoloqlar tərəfındən nəinki təkmilləşdirilmiş, həm də onun yeni variantları işlənilmişdir. Kelli göstərirdi ki, şəxsi konstruktlar bipolyar (iki qütblü) xarakter daşıyır. Eybəcər-gözəl, xəsis-səxavətli, kcçmiş-kələcək və s. kimi konstruktlar buna misal ola bilər. O, bclə hcsab edirdi ki, biz həmişə nəyi iso təsdiq edəndə, eyni zamanda nəyi isə inkar edirik. Biz «Məmməd düz adamdın> deyəndə, nəzərdə tuturuq ki, o, fırıldaqçı deyil. İnsan əks qütbü özü üçün çox vaxt aydın müəyyən etmir, lakin o, ətraf gerçəklikdə məna axtararkon, oxşar və fərqli cəhətləri eyni vaxtda görür. Bu mənada həyr bir konstrukt referent (yəni məlumat verən) oxdur: biz onun vasitəsilə şəxsiy-yətin nəyi müsbət vo ya mənfı, nəyi oxşar vo ya fərqli hesab etməsi haqqında məlumat əldə edirik. Bu ilk baxışda sadə görünsə də, əslində son dərəcə mürəkkəb məsələdir. Çünki insan hadisələri qavrayarkən və qiymətləndirərkon eyni vaxtda bir neçə parametri 441 nəzərə ala bilər. Tutaq ki, A. V-ni ancaq yaxşı adam kimi qiymel* ləndirir. B. isə V.-nin yaxşı xüsusiyyətləri ilə yanaşı mənj xüsusiyyətlərini də görür. Bundan asılı olaraq A.-ya nisbətən И nin şəxsi konstruktlar sistemi daha mürəkkəb xarakter daşıuı Müəyyən edilmişdir ki, bu, şəxsi konstruktlan xarakterizə etmek üçün mühüm əhəmiyyəto malik olan, göstoricilordon biridiı Həmin göstərici « k o q n i t i v ç ə t i n l i k » adlanır. Adamların şəxsi konstruktlar sistemi öz səviyyəsinə göro bir-birindən fərqlənirlər. Bəzi adamların şəxsi konstruktlar sistemi sadə, bəzilərinin nisbətən mürəkkəb, bəzilərininki iso mürəkkeb xarakter daşıyır. Əgər hər hansı bir adam hadisəlori qiymotlon-dirərkən eyni vaxtda bir neçə göstoricini nəzəro alırsa, oıuııı konstruktlar sistemi çoxlu miqdarda bir-birilə əlaqədə olan ümumiləşmiş konstruktlan əhatə edirsə, belo konstruktlar koqnitıv baxımdan mürəkkəb konstruktlar hcsab olunurlar. Mürəkkeb konstruktlar sisteminə malik olan adamlar başqalarınm davranısmı dəqiq və diferensial surotdə qiymətləndirirlər. 4. Şagirdlərin yaş xüsusiyyətləri və qabiliyyotlərin formalaşması Qabiliyyətlər uşaq vo yeniyetmələrin psixi həyatının mülıımı cəhotlərindən birini toşkil cdir. Bu о demokdir ki: a) qabiliyyətlər də bütün psixi proses vo xassələr kimi kiçil yaşlardan formalaşmağa başlayır, inkişaf edərək yeni keyfıyyotlor kosb cdir. Müasir psixologiyada bu sahədə inkar edilməz faktlar əldə edilmişdir. Hotta vaxtilə tcstoloqlar (biz yuxarıda (, Spirmenin fıkri ilə tanış olmuşduq) LQ-in - ümumi istcdad əmsalımn doyişməz olduğunu iddia etdikləri halda, bu gün yaş artdıqca LQ-in dəyişildiyini onlar qəbul edirlər. Qabiliyyətlərin formalaşması prosesini psixoloji cəhotden düzgün təhlil etmək üçün bu sahədə özünü göstərən yaf xüsusiyyətlərini ətraflı öyronmək lazımdır. Hər bir yaş düvründ* qabiliyyətlərin formalaşması sahəsində köklü kəmiyyət v# keyfıyyət dəyişiklikləri baş verir. İstor məktəbəqodor və kıcık moktəbli, istərsə də yeniyetməlik və erkən gənclik yaşı dövrlərində ümumi və xüsusi qabiliyyotlor iki istiqamotdə - makro və mikro istiqamətlərdə inkişaf edir. Biz m а к г о i n к i ş a » 442 dedikdo, qabiliyyətlərin müəyyən bir yaş dövründə qarşılıqlı olaqədə inkişafını nəzərdə tutunıq. Bu prosesdə müoyyən bir ümumi qabiliyyətdə, məsəlon, obrazlı təfəkkürdə əmələ gələn bir xüsusiyyət digər ümumi qabiliyyətin (yaradıcı toxəyyülün və s.-nin) inkişafına təsir göstərir, onlar isə qarşılıqlı əlaqədə xüsusi qabiliyyətlərin (tutaq ki, söz assosiasiyalarmın zənginliyi və ifadəli dilin) inkişafını şərtləndirir. M i k r o i n k i ş a f dcdikdə isə ayrı-ayrı qabiliyyətlorin özözlüyündə inkişafı prosesi nəzərdə tutulur. Bu mənada biz obrazlı tofəkkür, yaradıcı toxəyyül və s. kimi qabiliyyətlərin inkişafından danışırıq və danışmalıyıq. Qabiliyyotlarin mikro - və makro inkişafı bir-birilo vohdot təşkil edir; b) hər bir yaş dövrünün öz xüsusiyyətləri vardır. Kiçik məktəblinin bilik sahələrinə marağı, yeniyetmənin xüsusi fəallığı və meyllərinin genişliyi, böyük məktəblinin özünü şüurlu surətdə tonzimetmək meyli - bunların hamısı bu və ya dikar yaş dövrünün səciyyəvi xüsusiyyətləri kimi qabiliyyətlərin formalaşmasına mühüm təsir göstorir. Bu xüsusiyyotləri nozoro almadan qabiliy-yətlərin inkişaf xüsusiyyətlərini düzgün qiymətləndirmək olmaz. A. N. Lcontycvin aşağıdakı fıkri əqli qabiliyyətlorin inkişafı prosesini bu baxımdan təhlil etmok imkanı verir: «uşağın əqli inkişafını bütövlükdə onun psixi inkişafmdan, mənəvi simasını müəyyən edən maraqlarının, hisslərinin və başqa əlamətlərinin zənginliyindon ayrılıqda nəzordən keçirmək olmaz». Qabiliyyət-lərin hamısının inkişafında həmin qanunauyğunluğun mühüm rol oynadığını görmək çətin deyildir. Bu о demokdir ki, qabiliyyətlərin formalaşması müvafıq yaş dövrünün xüsusiyyətləri ilə şərtlənir. Psixi inkişaf qcyri-bərabor (gcteroxron) xarakter daşıyır. Ауп-ауп yaş dövrlərində psixi inkişafın sürətlənməsi və ya ləngiməsi, gözlənilmodən yüksolməsi və ya geriləmosi müşahidə olunur, başqa sözlə, eyni yaşlı uşaqlann psixi inkişafı bir variantda deyil, müxtəlif variantlarda özünü göstərir. Qabiliyyətlərin inkişafı prosesində də həmin cəhət bütün aydınlığı ilə meydana çıxır. Qabiliyyətlərin inkişafı prosesini bu istiqamətdə xarakterizə etmək üçün bəzi məsələlərlə tanış olaq. S e n z i t i v y a ş d ö v r l ə r i h a q q ı n d a . Senzi-tiv (latınca sensus - hiss, duyğu demokdir) dövr uşağın ontogenetik inkişafının mühüm morholosini toşkil edir; bu zaman inkişaf cdən uşaq ətraf mühitin müəyyən təsirlərinə xüsusilə həssas olur, 443 222 psixikanın bu vo ya digor istiqamətdə inkişafı üçün alvcrişli şən yaranır. Məsolən, məktəbəqədər yaş dövründə uşaqlar nəinki dilini, həm də başqa dillori daha tcz öyrənirlər. Bu baxınulaıı xüsusilə 3-5 yaş dil öyrənmok üçün scnzitiv dövr hesab olunur.i Ауп-ауп qabiliyyətlərin (musiqi, riyazi, rəsm, aktyorlııq, şairlik, texniki və s.) formalaşması və inkişafı baxımındaıı məktəbəqədər, kiçik moktobli və yeniyetməlik yaş dövrlərinin öl imkanlan vardır. Aydın mosəlodir ki, senzitiv yaş dövrü həlo öz-özlüyündo qabiliyyətlərin inkişaf səviyyəsini müəyyon etmir. Bunun üçüfl CddvM 7 KelHnin rol konstruktları repertuar testi üçün blank ' moktəbəqədər və ya kiçik moktobli yaşı dövründə müvafıq qabiliyyətin inkişafı üçün olverişli pedaqoji şərait yaradılmalıdır. (Valideyn və müəllimlər bu mühüm vəzifəni psixoloji səriştə ilo həll etmək üçün hələ kiçik yaşlarından uşaqların qabiliyyətlərini diqqətlo öyronmolidirlor). Senzitiv yaş dövrlorinin imkanlarından vaxtında somorəli istifado edilmodikdo, bu sonralar qabiliyyətin Cədvəl 8. Kellinin rol konstruktları repertuar testi üçün personajların siyalıısı 1. Birinci sütunda öz adınızı yazm 2. Ananızın adını yazın. Əgər sizi ögcy ana böyüdübsə, onun adını yazın. 3. Atanızın adını yazın. Əgor sizi ögey ata böyüdübsə, onun adını yazın. 4. Qardaşınızın (yaşca ən yaxın olanının) adını yazın. Əgər qardaşınız yoxdursa, təxminən homyaşıdınız olan və yeniyetməlik dövründə sizin üçün qardaşı əvəz etmiş dostunuzun adını yazın. 5. Bacınızın (yaşca on yaxın olanının) adını yazın. Əgər bacınız yoxdursa, təxminən həmyaşıdınız olan vo yeniyetməlik dövründə sizin üçün bacını əvəz etmiş rəfiqonizin adını yazın. I I I . I > S С о Ö о 1 о с о о 2 9 о о о 3 с о о о 4 О о о О 5 о о О о о б о о о о 7 о Ü о в о о О 9 to 11 ALTINCI MADDƏDƏN BAŞLAYARAQ SİZƏ TANIŞ OLAN ADAMLAR1N ADINI YAZIN, LAKİN ADAMLARI TƏKRAR ETMƏYİN, IIOR DƏFƏ YENİ ADAMLAR SEÇİN 6. Sizin arvadınız (əriniz) ve ya, əgər cvlonməmişsinizsə, sizin scvdiyiniz adam. 7. Yuxarıdakmdan bilavasito owəl sevdiyiniz adam. 8. Hal-hazırda sizin ən yaxın homcins dostunuz. 9. Ən yaxın həmcins dostunuz hesab etdiyiniz, sonralar isə ümidinizi doğrultmayan adam. 10. Öz kövrək hisslərinizi bölüşmok istədiyiniz adam. 11. Sizin həkiminiz. 12. Hal-hazırda qonşunuz olan və hamıdan yaxşı tanıdığınız adam. 13. Sizinlə yaxınlıq etmiş, lakin hor hansı bir izah olunmayan səbəbə göro sizi scvməmiş adam. 14. Mərhəmət boslodiyiniz və ya daha çox kömək etmək istədiyiniz adam. 15. Yanında özünüzü narahat hiss etdiyiniz adam. 16. Yaxın vaxtlarda tanış olduğunuz vo daha yaxşı tanımaq istədiyiniz adam. 17. Yeniyctməlik yaşında sizo on küclü təsir göstəron müollim. 18. Baxışlan sizdo güclü etiraz doğurmuş müollim. 19. Sizi ən çox incitmiş müdir vo ya zabit. 20. Sizin şoxsən tanıdığınız adamlardan on çox boxti gətirən wfclP 21. Sizin şəxsən tanıdığınız adamlardan on xoşbəxti. 22. Sizin şəxson tanıdığınız adamlardan on yüksək əxlaqh adam. 445 224 inkişafı prosesində müəyyən çətinliklərin omolo gəlmesi ıl# nəticələnir. Kiçik yaşh uşaqlarda qabiliyyətlərin parlaq təzahür halları və ya vunderkind uşaqlar haqqında. Yüksək əqli qabiliyyətleül malik olan uşaqlar haqqında psixologiyada çoxlu faktlaı toplanmışdır. Onlar psixi (yaş) inkişafın variantlanndan biri kimı son zamanlar diqqoti daha çox cəlb edir. Erkən əqli inkişaf halları bozən daha qabarıq formalarda özünü göstərir. Öz həmyaşıdlannı xeyli ötüb keçən vundcrkind uşaqlar belo hallara misal ola bilor. Almanca vundcr - qəribo, kind - uşaq demokdir. Mədəniyyot tarixində sonralar görkəmli yazıçı, bəstəkar, alim və s. kimı tanınmış çoxlu vunderkind uşaqlar məlumdur. Hal-hazırda bekı uşaqlara az təsadüf olunmur. Psixoloji ədobiyyatda belə uşaqlardan biri haqqında aşağıdakı molumata rast gəlirik: 7,5 yaşında I sinifdə oxumağa başlamış, 2-1 gündon sonra onu II sinfo, 10 gündən sonra IV sinfo, ikinci rübdon etibarən iso V sinfə kcçirmişlər. 14-15 yaşında M. Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin tələbəsi olan çoxlu bclə uşaq-lar molumdur. Lakin bununla bclə, bu uşaqlann bir çoxu sonralar adi adamlar olurlar. Bu, görəson no ilo əlaqədardır? Sualın cavabı aydındır: vundcrkind uşaqları çox vaxt düzgün tərbiyə etmirlər. Valideynlor və torbiyəçilər vundcrkind sözünün bozon birinci tərəfıno (wunder - qəribə) xüsusi diqqət yetirdikləri halda, ikinci torəfinə (kind -uşaq) əhəmiyyət vermirlor. Halbuki bu son dərəcə maraqlı hadi-sədə ən başlıca cəhət məhz vunderkind sözünün ikinci tərəfi ılo bağlıdır. Vunderkindlər, birinci növbədə, uşaqdırlar vo bütün başqa uşaqlar kimi onlar da müəyyən yaş xüsusiyyətlərinə malikdirlər. Müəlli m və torbiyəçilər çox vaxt bu cəhəti nəzoro almır, vundcrkind uşaqları az qala qeyri-adi adam kimi təqdim edir, onlarda özlori haqqında düzgün tosəvvür yaratmırlar. Belo tərbiy* üslubunun nəticələri isə çox hallarda forəhli olmur... Kiçik yaşlarından özlərinin yüksək qabiliyyətləri ilo forqlonon uşaqlarm. о cümlədən vunderkindlorin tərbiyəsi validcyn və tərbiyəçilərden xüsusi psixoloji səriştə təlob edir. Yeniyetməlik və böyük məktəbli yaşı dövründə qahilix yətlərin bəzi inkişaf xüsusiyyətləri. Yeniyctmolik yası dövründe özünün əqli qabiliyyətlərinin inkişafı etibarilə həmyaşıdlanndan 446 forqlonon xcyli şagirdə təsadüf olunur. Belo şagirdlərin iki tipi diqqoti daha çox colb edir: onlann bir qismi maraqlan vo otrafdaki adamlara münasibəti etibarilo daha çox kiçik məktobliyə bənzəyir. Dərsi asanlıqla başa düşür, mosoləni daha asan yolla holl edir, lakin özünü sadəlövh aparır, aşağı qiymət alanda ağlayır, qızlarla kiçik uşaq kimi vuruşur, bütün fənlərlə eyni dərəcədə maraqlanır; digor qismi iso özünü əslində böyük məktəbli kimi арапг: müəllimlərin bir çox moslohətlərinə əmol etmir, dərsdə bəzən kənar işlərlə məşğul olur, ancaq maraqlandığı fənnə xüsusi diqqət yetirir, həmin fonnə aid əlavə ədobiyyat oxuyur, xüsusi dəftər tərtib edir. Böyük məktəbli yaşında da biz bu sahodo maraqlı hallarla rastlaşınq. Onlardan biri aşağıdakından ibarətdir: aşağı siniflordo öz homyaşıdlanndan fərqlənməyən bəzi şagirdlərdə güclü intellekt olamətlori özünü göstərməyə başlayır. Onlar birdən-biro yaxşı oxumağa başlayırlar. Müəyyən bir elm, odəbiyyat vo incəsənət sa-həsi ilo daha çox maraqlanır, həmin sahə ilə saatlarla məşğul olurlar. Yeri gəlmişkən onu da qeyd cdək ki, görkəmli adamlann bir çoxunu kiçik yaşlarında valideynlor və müəllimlər adi uşaqlar he-sab ctmiş, hotta onlann bir çoxunu «tənbol», «qabiliyyətsiz» adlan-dırmışlar. Tərbiyə işi sahosindoki bu nöqsanlar ondan irəli golir ki, müəllimlər çox vaxt uşaqların qabiliyyotlori haqqında təkcə təlim müvoffoqiyyətino görə mühakimə yürüdürlər. Halbuki qabiliy-yotlərin müxtəlif inkişaf variantları vardır. Psixi inkişafın qeyri-bərabər xarakteri bu sahədo xüsusilə aydın nəzərə çarpır. XVI F Ə S İ L TEMPERAMENT VƏ XARAKTER 1. Temperament Temperament psixi fəaliyyətin dinamik xarakteristikası kimi təzahür edir. «Psixi fəaliyyət» anlayışı bizə artıq molumdur. «Dina-mik xarakteristika» ifadəsinə iso ilk dəfo temperament bölməsində rast gəlirik. Tempcramentin mahiyyotini başa düşmok üçün ovvəlcə bu ifadəni aydınlaşdırmalıyıq. 447 §1. Davranışın dinamik xarakteristikası Diferensial psixofiziologiyada insanın psixikası iki aspektdo m ə z m u n baxımından vo f о r m a 1-d i n a m i к (və ya рм\ dinamik) istiqamətdo öyronilir. Şəxsiyyətin istiqamətini, типа-sibotlorini, əxlaqi görüşlorini, motivlərini və s. tohlil edərkoıı bfc psixikanı məzmun baxımından nəzərdən keçiririk. İnsanın sosial cohotdon şortlənon mühüm xassələri ilə yanaşı dinamik xassolorı də vardır. Psixikanın formal-dinamik aspektdo təhlili төһ/ xassolorin öyroniiməsini nozərdə tutur. Dinamik xassə nodir? Dinamika sözünü песо başa düşeh ' Dinamika yunan sözüdür. Başqa dillordə olduğu kimi, Azorbaycan dilində də aşağıdakı monada işlənir: bir şeyin horokot halı, inkısa fının, dəyişilməsinin gedişi. Biz psixi fəaliyyətin dinamik xarakteristikası deyondə, onun hərəkət halı üçün səciyyəvi olan xüsusiyyətləri nəzərdə tutacağıq. Psixi foaliyyotin və ya davranışın dinamik xarakteristikası çoxcəhətlidir. Onun xüsusiyyotlərini təhlil etmək üçün sürət, temfl (tezlik dərəcəsi), ritm, intensivlik, plastiklik, dözümlülük vo s. kimj müxtəlif anlayışlardan istifado olunur. Çox maraqlıdır ki, dilimizdə do psixi fəaliyyoti dinamik сəһө dən xarakterizə edən çoxlu söz və ifado vardır. Astagol, hövsolo-siz, diribaş vo s. sözlor buna misal ola bilər. İnsanlar psixi foaliyyotin dinamik xarakteristikalanna görə bir-birlərindən fərqlənirlər. Golin, cyni şəraitdə müxtolif adamlaı т davranış və rəftarına diqqət yetirək: Birinci situasiya: Tutaq ki, dayanacaqda beş nəfər avtobıı gözləyir. Onlardan biri dirəyin yanında sakit dayanıb. Bir başqası bir yerdo qərar tuta bilmir: var-gəl edir. Üçüncüsü tez-tez saatma baxır... Avtobus gələndə isə biri qaça-qaça ona yaxınlaşır, bıı başqası isə avtobusa minərkən heç yerişini də pozmur. İkinci situasiya: Azorbaycan SSR xalq artisti N. Zeynalova Cəhrə arvad rolunda çıxış edir. Tamaşaçılardan biri az qalır uğuıuıb özündən getsin. Qarşıdakı sırada oturmuş qadın da gülür, lakin o, elə gülür ki, heç dodaqlan da tərponmir. Üçüncü situasiya: tutaq ki, dərsdə müəllim şagirdlərə 20 misralıq şer verib onu əzbərləməyi tapşırır. Şagirdlərdən biri şcrı tez əzborlədiyi halda başqası gec əzbərləyir. Bu xüsusiyyətlər temperament xüsusiyyətloridir. Onlar insanm 448 psixi fəaliyyətini məzmuna görə deyil, dinamik cəhətdən xarakterizə edirlər. Şer əzbərloməyə aid misalı bu baxımdan təhlil edək. Şagirdlərin bir qismi şeri tez ozbərləyirlər. Hətta onlann içə-risində təlimdo gcri qalan şagirdlərə də az təsadüf olunmur. Bclə şagirdlər bu sahədə çox vaxt bəzi əlaçı şagirdlərdən daha yaxşı nə-ticə göstərirlor. Bir çox şagirdlər isə şcri sadəco olaraq gec əzbərləyirlər. Onların içorisində çoxlu əlaçı şagirdlərə də rast golmək miimkündür. Biz bunun səbəbini aşağıda nisbotən ətraflı izah cdəcəyik. Hələlik isə bir sualı aydınlaşdıraq: əgər şagird şeri tcz ozbərləyirsə, bu о demokdirmi ki, o, şcri horn də yaxşı başa düşür? Və yaxud: ogər şagird şcri gec əzbərləyirsə, bu о demokdirmi ki, о, horn do şeri yaxşı başa düşmür? Belə suallara cavab vermək asandır: şagirdin şcri tez və ya gec ozborlomosi nolo onun şcri yax-şı başa düşüb-düşmodiyini göstərmir. Burada biz müxtəlif variant-larla rastlaşırıq. Şagird: 1. Şeri tez əzbərləyir, yaxşı başa düşür. 2. Şeri tez ozbərləyir, yaxşı başa düşmür. 3. Şeri gec əzborləyir, yaxşı başa düşür. 4. Şeri gcc əzbərləyir, yaxşı başa düşmür. Bu variantların müqayisəli təhlili göstərir ki, şcrin yaxşı başa düşülübdüşülməməsi bilavasitə onun tez vo ya gec əzborlən-məsindən asılı deyildir. Şerin песо başa düşülməsi psixi foaliyyotin məzmunu (məsələn, təfokkürün inkişaf soviyyosi) ilo bağlıdır. Bəzən şeri gec əzbərləmiş şagirdin tez əzbərləmiş şagirdə nisbətən daha yaxşı başa düşmosi yalnız bununla izah olunmalıdır. Şerin tez vo ya gcc ozborlənməsi isə psixi foaliyyotin ancaq vo ancaq dinamikası haqqında təsovvür yaradır. II vo III variantlann müqayisəli təhlili mohz bunu sübut edir. Beləliklə, aydın olur ki, temperament xüsusiyyotləri psixi fəaliyyəti ancaq d i n a m i k cəhətdən xarakterizə edir. Temperament xüsusiyyətlərini düzgün xarakterizə ctmək üçün biz bir mühüm cəhoti dəqiqləşdirməliyik: psixi foaliyyotin dinamik xüsusiyyətləri çoxdur. Onlar tokco temperamcntlo deyil, horn do foaliyyotin motivləri, insanın adətləri, psixi halətləri, situasiyanın tələbləri və s. ilə şərtlənir. Misal göstərək: bir astagəl tələbə təsəv-vür cdin. Adi şoraitdo o, bir işi görənə qədər gün batır. Beləsi haqqında, adətən, deyirlor: elə bil ki, ayağının altında yumurta qalıb. İndi gəlin həmin tələbəni imtahan situasiyasında təsəvviir edək. Tutaq ki, qrup yoldaşları ona şparqalka ötürürlər: bu zaman onun hərəkotlori itiləşir, şparqalkanı bir göz qırpımında yoldaşından alıb gizlodir. Görəson, bunu no ilo izah ctmok olar? Tələbənin motivlori ilə: о da, başqa tələbolor kimi təqaüdo düşmok üçün imtahanda yaxşı qiymət almaq istəyir. Bu о dcməkdir ki, fəaliyyətin motivlərindən asılı olaraq psixi fəaliyyətin dinamikası dəyişilo bilər. Biz bura yuxanda qcyd ctdiyimiz amilləri (adətlor, psixi halətlər, şəraitin tələblori və s.) də əlavo edo bilərik. Lakin onların hamısı üçün bir cəhət sociyyəvidir: fəaliyyətin motivlərin-dən, insanın psixi halotlərindən və ya situasiyanın təloblorindən asdı olaraq psixi fəaliyyətin dinamikasının dəyişilmosi müvoqqəti xarakter daşıyır. Yuxanda haqqmda danışdığımız tələbəyə imta-handan sonra fıkir vcrsok, asanlıqla görə bilorik ki, o, elə homin astagol adamdır. Bu temperamentlə bağlı cəhotdir. Əgor psixi foaliyyotin dinaınik xüsusiyyətləri temperamcntlo müoyyon olunursa, onlar insanın davranış və rəftarında d a v a m -l ı . s a b i t x ü s u s i y y ə t l o r kimi özlorini göstərirlor. Bunu no ilo izah etmək olar? Foaliyyotin motivlo|ri vo ya şəraitin tələbləri ilo bağlı olan dinamik xüsusiyyətlər müvoqqoti xarakter daşıdığı halda, temperamcnti ifado cdon dinamik xüsusiyyətlərlərin davamli, sabit olmasi no ilo olaqodardir? § 2. Temperamentin t.isnifati V9 sinir sisteminin xassdteri Temperament nozoriyyosi qodim tarixo malikdir. Onun mahiyyoti haqqinda ilk tolim hələ е. о. V əsrdə əməlo golmişdir. Temperament haqqinda tolimlorin tarixi no qodor zongin olsa da, müxtəlif dövrlordo insan orqanizminin aşağıdakı bioloji sistem lori temperamentin osasi kimi iroli sürülmüşdür: 226 1. H u m o r a l s i s t e m : antik dünyanın məşhur hokimi H i p p о к r a 11 n (с. o. 460-377) tolimindo temperament qan, öd, qara od vo seliyin bodondoki nisboti ilo olaqolondirilirdi. 2. S o m a t i k s i s t e m : alman psixiatrı E. Кгеспкг. amerika alimlori U. Şeldon vo S. Stivens tempcramenti insan bo-dəninin quruluşu ilo izah edirdilor. 3. S i n i r s i s t e m i ^ insanin temperamentini akademik İ . P. Pavlov ali sinir foaliyyotinin (ASF) tiplori ilo izah edirdi. Sovct fizioloqlan onlan son zamanlar hom do bcyin strukturlarinm xiisusiyyotlori ilo olaqolondirirlor. Qodim yunanlara (Hippokrat vo b.) orqanizmdo 4 ciir maye qan 450 (sanqvus), öd (xole), qara öd (mcleyna xole) vo selik (fleqma) molum idi. Onlar belo güman edirdilor ki, insanlann davramşındakı fərqlər orqanizmdo homin mayclərin müəyyən nisbətindon asılıdır. Guya orqanizmdo bu mayclordon biri - ya qan, ya od, ya qara öd, ya da sclik, miiasir terminlorlo desok, daha çox bioloji aktivliyo malik olur. Hansı mayenin üstünlük təşkil etməsindon asdı olaraq adamın davranışında özünəməxsus xüsusiyyotlər omolo golir. Qodim yunanlar bozi adamlann coşqun olmasını onlann orqanizmində qanın, soyuqqanlı olmasini iso seliyin bioloji cohotdon daha mühüm rol oynamasi ilo izah edirdilor. Onlar bu baximdan 4 temperament tipini - s a n q v i n i k , x o l e r i k , m e l a n x o l i k v o f l e q m a t i k tiplori forqlondirirdilor. Ycri golmişkon qcyd edok ki, bu tcrminlorin talcyi uğurlu olmuşdur. Onlar yarandıqlan gündən miiasir dövrə qodor sözün əsl monasında noinki psixologiya elmi tarixində vətəndaşlıq hüququ qazanmış, hom do ümumişlək sözloro çevrilmişlor. Hal-hazırda temperament haqqındakı bu tosəvvürlər ancaq tarixi ohomiyyətə malikdir: hor şeydon ovvol, qeyd ctmok lazımdır ki, orqanizmdo çoxlu miqdarda honnonlar və mcdiatorlar vardır, yəni maycnin miqdarı 4 deyil, daha çoxdur. Bundan başqa, indi ta-mamilo aydındır ki, onlar insanın davranışına bir başa dcyil, dolayısı ilo - sinir sistemi vasitəsilə tosir göstərirlər. Qodim yunanlar insanın təbii xüsusiyyətlərinin, onun beyin qurulusunun, sinir sistemi xassələrinin bütün cəhətlərini kifayət qodor bilmirdilor. Lakin, bununla belo, qeyd ctmək lazımdır ki, temperament haqqındakı bu təlim öz dövrü üçün mühüm nailiyyət idi. Qodim yunanlar həlo о zaman psixi xüsusiyyətlərlə orqanizmin xassələri arasındakı əlaqəni dahiyano surotdo göro bilmişdilor. Uzun müddət, demək olar ki, XIX əsrin sonlarına qodor belə hesab edirdilor ki, temperamentin yaranmasında qanın xassələri və ya qan dövranı sisteminin xiisusiyyotlori xüsusi rol oynayır. XX osrin 20-ci illərindo temperamentin bioloji əsaslannın şərhindo köklü dəyişikliklər baş verdi. E. Kreçmcr temperament xüsusiy-yətlorini humoral sistcmlo deyil, insanın bodən qumluşunun xiisusiyyotlori ilo izah etmoyə başladı. О, iddia cdirdi ki, guya hər bir bodon quruluşu tipino müəyyən temperament xiisusiyyotlori uyğun golir. 40-cı illərdo iso U. Şcldon vo S. Stivens temperamentin bədən quruluşu ilo əlaqosini daha mürokkob sxem osasında şərh etmok üçün təşəbbüs göstərdilor. Biz XVII fosildo bu fikirlori 451 29» Oyanma və ləngimənin qüvvəsind görə nisbətən ətraflı aydmlaşdıracağıq. İndi isə bir cəhotə diqqəti cəlb etmək istəyirik: qanın kimyovi torkibi, daxili sekresiya vəzilərinin ifraz ctdiyi hormonlar, bədon quruluşunun tipi və s. öz-özlüyündo bu və ya digər temperament xüsusiyyətinin təzahürlərinə, az da olsa, tosir göstorir. Lakin onlann tcmperamento təsiri müəyyonedici xaraktcr daşımır vo daşıya da bilməz. Çünki psixika beynin, ali sinir fəaliyyətinin xassəsidir. Bir halda ki, temperament tordi-psixoloji xüsusiyyətdir, onu öz-özlüyündə qanın kimyəvi torkibi, daxili sekresiya vozilərinin ifraz etdiyi hormonlar, bədən quruluşunun tipi ilo deyil, ancaq sinir sisteminin xassələri ilə clmi şokildə izah etmək olar. Tcmperamcntin sinir sisteminin xassələri ilə əlaqəsini elm tarixində ilk dəfə akademik İ. P. Pavlov koşf ctmişdir. Biz burada kəşf sözünü təsadüfon işlətmirik. 20-ci illərin sonu - 30-cu illərin əvvəllorində İ. P. Pavlovun tədqiqatlan sayosində temperamentin bioloji əsaslannın öyrənilmosi sahosində helledici doyişikliklər baş vcrdi. Akademik İ. P. Pavlov 10 ildon çox apardığı todqiqatlar nəticə-sində sinir sisteminin üç xassəsini müəyyən ctmişdi. Həmin xassəlor aşağıdakılardan ibarotdir: 1. Oyanma vo ləngimonin q ü v v ə s i (bcyin qabığı hücey-rələrinin iş qabiliyyətini, onların dözümlülüyünü müəyyən edir). 2. Onlann m ü v a z i n ə t dorocosi (oyanma qüvvəsinin longimo qüvvəsino müvafıqlik dərocosi vo ya onların tarazlığı). 3. Oyanma vo ləngimonin mütohərrikliyi (onların bir-birini əvəzetmo sürəti). Sinir sisteminin xassələri bir-birilo qarşılıqlı olaqədədir. Onlar bir-birilə özünəməxsus surətdə uzlaşır və s i n i r s i s t e m i t i p i n i (və ya ali sinir fəaliyyəti tipini) müəyyən edir. Bır cohətə diqqət edin: biz indiyo qədər temperament tipindon danışırdıq. İndi iso sinir sistemi tipi tcrminindən istifado edirik. Onlar müxtəlif anlayışlardır: sinir sistemi tipi f i z i о 1 о j i , temperament tipi p s i x o l o j i anlayışdır. Sinir sistemi tipi tenninini akademik İ. P. Pavlov toklif ctmişdir. Halhazırda fiziologiyada vo psixologiyada geniş istifado olunan bu terminin cvristik əhomiyyəti böyükdür. Temperament tipi sinir sistemi tipi əsasında formalaşır, başqa sözlə, sinir sistemi tipi tempcramentin fizioloji əsasını təşkil cdir. Akademik İ. P. Pavlov itlər üzərində apardığı todqiqatlar 452 Şəkil 45. Ali sinir fəaliyoti tipləri osasında ali sinir fəaliyyəti tiplərinin təsnifatını yaratmışdır. O, birinci xassəyə (oyanma və ləngimənin qüvvəsino) görə itlori qüvvətli vo zəif olmaq üzrə iki yerə ayırır. İkinci əlaməto (oyanma vo ləngimənin müvazinət dərəcəsinə) görə qüvvotli heyvanları yenə do iki yerə - müvazinotli və müvazinətsizlərə ayırır. Qüvvətli vo müvazinətli hcyvanları iso üçüncü xassəyə (oyanma və longimənin mütəhəiTİkliyinə) görə cold və asta tiplərə bölür. -(Bax: şokil 45.) Beloliklə də, İ. P. Pavlov dörd əsas tip müoyyon ctdi. O, 1-ci tipi zirək, 2- cini - sakit, 3-cünü coşğun, 4-cünü iso zoif sinir sistcmi tiplori adlandırdı. Təsnifata görə, bu tiplorin aşağıdakı xassələri vardır: qüvvətli, müvazinətli, cold, qüvvətli, müvazinətli, asta. 3. Coşğun tip - qüvvətli, müvazinotsiz. zəif. tipi orqanizmin təbii xüsusiyyətidir. O, irsiyyətlo şortlonir, lakin doyişməz dcyildir. Onlar inkişaf edir və həyat şəraitinin təsiri ilo, az da olsa, doyişirlər. Temperament sinir sistemi tipinin davranış və rəftarda təzahürü 453 kimi meydana çıxır, yəni hər Cədvəl 9 bir temperament tipi miioyyon bir sinir sistemi tipinə uyğun gəlir (codvol 9) Qarşıya bir sıra suallar çıxır: sinir sistemi tiplori, demoli, hom do temperament tiplori aneaq 4 tipdon ibarot-dir? Bolkə clmo molum olma-yan başqa tiplor do vardir? İ. P. Pavlov belo hesab edirdi ki, sinir sisteminin üç xassosi osasinda 24 tip müoyyən edilo bilor. O, bu cəhoti nəzoro alaraq miioyyon etdiyi 4 tipi ali sinir foaliyyotinin о s a s t i p l o r i adlandırırdı. Zirək tip 2. Sakit tip - 4. Zoif tip -Sinir foaliyyoti № Ali sinir Temperament foaliyyoti tiplori tipləri I Zirok Sanqvinik II Sakit Flaqmatik III Coşğun Xolerik IV Melonxolik Zoif MüvazinM dərəcəsinə görə Mütahzrrikliyina görə İ. P. Pavlovun laboratoriyasinda ali sinir foaliyyoti tiplori sahəsindoki tədqiqatlar itlər üzorindo aparılırdı. Onun bozi əmokdaşları homin todqiqatlarm noticolorini cyniilo insanlara aid etməyə çaltşsalar da, bu toşobbüslor holo insamn ali sinir foaliyyoti tiplori haqqinda osash tolim yaratmaq imkani vcrmirdi. 50-ci illorin əvvəllərində böyük ohomiyyot kosb edon bu mosololori sovet psixoloqlan (В. M. Tcplov, V. D. Ncbilitsin vo onlann omokdaşları) öyronmoyo basladılar. В. M. Tcplov vo V. D. Ncbilitsin, birinci növbədo, əsaslı tədqiqat mctodikası işlodilor. müvafiq xassəlorin tizioloji mənasını aydınlaşdırmaq moqsodiilo riyazi, mosolon, faktor tohlili mctodlanndan istifado etdilor. Onlar sinir sisteminin molum xassolərirni öyronməklo yanaşı d i n a m i к 1 i к (beyin qabi-ğında müvəqqoti rabitolərin yaranma sürətini vo yiingüllüyünü ifado cdir) vo 1 a b i 1 i к (oyanma vo longimo prosesinin omolo-golmo vo kosilmo siirotini sociyyolondirir) kimi yeni xassolor miioyyon cdir. В. M. Teplov, V. D. Nebılitsin moktobinin todqiqatları göstordi ki, qüvvə, dinamiklik, miitohorriklik vo labillik sinir sisteminin osas xassələridir. Miivazinot dorocosi iso osas xasso deyildir; o, osas (qiivvo, dinamiklik, miitohorriklik vo labillik) xassolori oyanma vo longimo prosesjorinin nisbətinə göro sociyyolondirir. Bu baximdan osas xassolori xarakterizə edorkon üç göstəricini nəzərə almaq lazımdır: a) müvafiq xassonin oyanmaya görə indeksi; b) 454 onun ləngimoyə görə indeksi; v) müvafıq xasso üzrə sinir proseslorinin balansını xaraktcrizo cdon törəmə indeksi. Beloliklo do, sinir sisteminin osas xassolorini (qiivvo, dinamiklik, miitohorriklik vo labilliyi) qeyd olunan üç indcksə görə xarakterizo edondo 12 tip alınır. Temperament tipi sinir sistemi ilo şərtlənir. Bu eksperimental surətdə sübut olunmuş qanunauyğunluqdur. Lakin, bununla yanaşı olaraq eksperimental todqiqatlar göstərir ki, sinir sistemi tipi ilo temperament tipinin olaqosi xotti (mexaniki) xarakter daşımır. Bir torofdon, temperamentin miioyyon bir xassosinin sinir sisteminin bir neçə xassəsindən, digor torofdon iso temperamentin bir песо müxtəlif xassosinin sinir sisteminin bir xassəsindən asılı olduğunu göstorən müxtəlif faktlar miioyyon edilmişdir. Buna görə do insanı xarakterizo etmək üçün ali sinir foaliyyoti tipinin xassolorini öyrənmək holo kifayot deyildir, hom do psixoloji todqiqat aparmaq vo temperamentin xassolorini todqiq etmək lazımdır. § 3. Temperamentin xasstfari Miiasir psixologiyada temperamentin osas formal - dinamik xarakteristikasi kimi aşağıdakı xassolərino xüsusi diqqot yetirilir: i i m u m i a k t i v l i k - temperamentin strukturunda xiisusilo böyük ohomiyyoto malikdir. Onun mahiyyotini insanin özünü ifado ctmok, xarici aləmi soməroli surətdo ,mənimsəmək vo dəyişmək meyli təşkil edir. Temp, ritm, sürət, intensivlik, plastiklik, dözümlülük vo s. iimumi aktivliyin osas göstəriciləridir. Süstlük, ətalətlilik vo passiv seyrçilikdən tutmuş yüksək encrjilik vo daimi coşğunluğa qodor iimumi aktivlik müxtolif tempcramcntli adam-larda müxtəlif dərocədo özünü göstərir. Həroki aktivlik do mahiyyot ctibarilo iimumi aktivliyin tərkib hissəsi kimi meydana çıxır. Onda horəki (və xüsusilə nitq-hərokot) aparatla bağlı kcyfiyyətlər osas yer tutur. S o r u ş u l a b i l o r : ümumi aktivliklə yanaşı bir də ayrı-ca olaraq hərəki aktivliyin forqlondirilmosi nə dərəcədə zəruridir? Temperament xassolori içorisində hərəki aktivliyin xüsusi olaraq forqlondirilmosi onun əhəmiyyətindən irəli golir. Hərəki sahə elə vasitodir ki, bütün fərdi çalarları ilo birlikdə psixi halların daxili dinamikası onun köməyilo aktuallaşır. Horəki aktivliyi əzələ horo-kətinin tezlik, qüvvə, kəskinlik, ritm, amplituda vo b. əlamətləri ilə 455 Kreçmer kimi şəxsiyyətin müxtəlif psixoloji kcvUyyotlorinin bədən quruluşu ilə (somatotiplə) şərtlondiyini göstorirdi. Beləliklo, E. Kreçmerlo U. Şcldonun nozoriyyolori mahiyyel etibarilə cyni xaraktcr daşıyır, onlarda osasən bir mühüm fərq no- ] zərə çarpır. Bu da ondan ibarotdir ki, E. Kreçmcr vo U. Şcldon 011 tədqiqatlarını müxtəlif üsullarla apannışlar. Г. krcçmerın sxcmi Qorb psixologiyasında müxtolif modifıka* siyalarda hələ do totbiq olunur (К. Konrad. L Rız. Q. Ayzenk R.Knusman vo b.) Onlann hamısı mahiyyot etibarilə şəxsiyyel^B formalaşmasını bioloji amillorlə aydınlaşdınr vo sosial amillonn həlledici rolunu inkar cdirlər. E. Kreçmcr və U. Şeldonun nəzəriyyələrinin başlıca solıvi nodıı idi? Onların müəyyən ctdikləri faklları песо qiymotlondirmok olar'' Əlbotto, xaraktcrin bodon quruluşu ilo sortlonmosı haqqındakl bclə təsəvvürlorin tamamilo osassız oldugunu dcmok olma/ İnsanın psixi hoyatının dinamikasmda somatik (yunanca soma *l bədən dcməkdir) amillorin, о cümlodon qanın kimyovi torkibinın. daxili sekresiya vəzilorinin hasil ctdikləri hormonlann vo s. j müəyyən rolu vardır. Lakin bu, mosolonin ancaq bir torofıni, horQ də həlledici olmayan torəfini təşkil edir. Biologiyada, antropologiyada, tobabətdə insanın (eləco dftl hcyvanın) təbii xassələrini ifadə ctmək uçün konstitusiya (latınca constitutus - müəyyoo olunmuş, davamlı qurıılu> dcmokdir) tcrminindon istifado olunur. Psixologi* yada da bıı tcrmin honıın mənada işlonilir. Konstitusiya tcrmmı bir cox hallarda dar monada bodon quruluşu tıpı. qabitus (zahirı görkom), somatıp. insanın llzıkı xüsusiyyətləri kimi ba>a düşülür ki, bu da пм solənin şorhindo müoyyffl çətinliklor yaradır. Hu . coholi nozoro alaraq in«h< Şok.l 50. Insanın funksıonal (a) və nm ümum] vo xüsusi k(>n| morfolojı (b) konstıtusıyası titus.yasm. forqlondirirli 490 (V.M.Rusalov vo b.) Ümumi k o n s t i t u s i y a dedikdo, orqanizmin bütövlükdə fərdi-tipik xassolərinin məcmusu, bütün fıziki vo fizioloji xassələrinin funksional vəhdəti nəzərdə tutulur. X ü s u s i k o n s t i t u s i y a n ı isə aşağıdakı iki əsas sinfə bölürlor: a) morfoloji konstitusiya; b) funksional konstitusiya. Şəkil 50-də insanın konstitusiyasının sxematik təsviri verilmişdir. Morfoloji konstitusiyanı nəzərdən kcçirərkən mikrofıziki vo makrofiziki konstitusiyanı fərqləndirmok lazımdır. Mikrofiziki konstitusiya insan orqanizminin bütün hüceyrələrinə xas olan fıziki olamotlərin (onlann ölçüsü, nisbəti vo s.) məcmusundan ibarotdir. Burada söhbot, hər şeydon əvvəl, bütün hüceyrəlor, bütün orqanizm üçün vahid olan xromosom toplusundan gedir. Halhazırda müasir elcktron tcxnikası sayəsindo mikrofiziki konsti-tusiyanı da öyrənmok mümkün olmuşdur. Makrofiziki konstitusiya iso makromorfoloji əlamətlərdən və ya orqanizmin cismani əlamələrindən - insanın somatotipindən, morfotipindən - fizioloji ibarotdir. Xüsusi konstitusiyanın bu növü (yəni bədon quruluşu) onun digər növlərindən bir cəhətdən xüsusilo fərqlənir: o, bütövlükdə orqanizmin asanlıqla müşahidə olunan hissəsidir. Təsadüfı dcyildir ki, insanın konstitusiyası anlayışmda məhz bədən quruluşu, somatotip xüsusi уег tutur. Funksional konstitusiya, şübhəsiz ki, daha böyük əhəmiyyətə malikdir; 50 №-li şokildon göründüyü kimi, buraya neyrodinamik, fizioloji və biokimyəvi konstitusiya daxildir. Onların içərisində neyrodinamik konstitusiya xüsusi rol oynayır: orqanizmin mühitlə qarşılıqlı əlaqəsi tam şəkildə məhz neyrodinamik konstitusiya vasitəsilə təmin olunur. Lakin buna baxmayaraq insanın konstitusiyasını öyrənən alimlər uzun müddət orqanizmin neyrofizioloji xassolərino laqcyd yanaşmışlar. E. Kreçmerin və U. Şeldonun tipoloji tədqiqatlan buna misal ola bilor. Onlar neyrofizioloji amilləri nəzərə almadan şəxsiyyətin psixi xassələrini bilavasitə onun somatik xaraktcristikaları ilə müqayisə etməyə, xaraktcrin olamətlərini birbaşa insanın bədən quruluşu ilə izah ctməyə çalışmışlar. E. Kreçmer və U. Şeldonun metodoloji baxımdan əsas səhvi də məhz bundan ibarət idi. Elm tarixində akademik İ. P. Pavlovun ən böyük xidməti isə elə onda idi ki, o, insanın temperament xassələrinin formalaş491 masında neyrofizioloji (sinir) amillərin həlledici rol oynadığını ilk dofo olaraq əsaslandırdı. Sovet psixologiyasinda Pavlov moktobi osasinda diinya psixologiya elmini zonginləşdirən yeni istiqamot (В. M. Teplov, V. D. Nebılitsın, V. S. Merlin vo b.) formalaşdı vo fərdi-psixoloji fərqlərin öyrənilməsi sahəsində əsl pcrspektivhn açıldı. Bir cəhətə diqqot yetirək: akademik İ. P. Pavlovun, eləcə do B. M. Teplovun və onun əməkdaşlannın tədqiqatlarında sinir sisteminin xassələrindən Neyrodinamik Fizioloji a) Biokimyəvi Cismani b) Xromosom Ümumi konstitusiya xarakterin deyil, yalnız temperamentin - psixi fəaliyyətin dinamik xususiyyətlorinin asılı olduğu sübut edilmişdir. Sovct alimləri xarakterin sosial amillərlo şortlondiyini göstorir-dilər. Halbuki E.Kreçmer vo U. Şeldon istor temperamentin, istərsə do xarakterin bilavasitə bodənin quruluşundan asılı olduğunu iddia cdirlər. Xarici ölkolərin diferensial psixologiyasinda xarakterin bioloji amillərlə şərtlənməsi haqqinda fikirlər uzun muddət hakim olmuş, fərdi-psixoloji xususiyyətlərin şəxsiyyətin həyat tərzindən, onun sosial-iqtisadi və mədəni inkişaf şəraitindən asılı olması inkar cdilmişdir. Rus alimləri (V. S. Merlin və b.) insanın fərdi-psixoloji xassolorini sistem nozoriyyosi baxımında öyrənirlər. Onlar bu isti-qamətdə aşağıdakı sistemləri fərqləndirirlər: 1. Orqanizmin fərdi xassolori sistemi: a) biokimyəvi xassələr; b) ümumisomatik xassələr və neyrodinamik xassələr (sinir sisteminin xassolori). 2. Fərdi psixi xassolərin sistemi: a) psixodinamik xassələr (temperamentin xassolori); b) şoxsiyyətin psixi xassolori. 3. S o s i a l - p s i x o l o j i fərdi xassələr sistemi: a) sosial qrup vo kollektivlordo sosial rollar; b) sosial-tarixi ümumiliklərdə (etnik qnip, xalq) sosial rollar. Bu tədqiqatlar insanin fordi-psixoloji xassolorini sistemli şəkildə öyrənmək imkanı verir. Beləliklə do, bir torofdon, temperamentin mahiyyotini, digor torofdon, temperamentlo xarakterin qarşılıqlı əlaqəsini, nəhayət, xarakterin sosial şortlorini aydınlaşdırmaq üçün böyük perspektivlor açılır. Bədən quruluşunun xarakterin formalaşmasındakı rolu haqqındakı məsəlo ilo əlaqədar olaraq bir cəhəti do qeyd etmək la/ımdır. Biz yuxarıda karliklərin boyu haqqinda danışarkon bu 492 mosələyə oslindo diqqoti cəlb etmiş vo insanda bioloji amillərin sosial xarakter kəsb etməsini göstərmişdik. Bodən quruluşu ilə əlaqodar olaraq həmin məsələni belo formulə etmək olar: insanlar özlorinin zahiri görkəmi, fiziki siması etibarilə bir-birlorindən koskin surətdə fərqlənirlər. Astenik, atletik və piknik tipli adamları müqayisə etsək, bu cəhəti aydm görə bilorik. Yaş, cins, sağlamlıq vəziyyoti və s.- don asıh olaraq insanlar fiziki simanı, zahiri görkəmi müxtəlif meyarlarla qiymətləndirirlər. Qarşıya sual çıxır: insanin zahiri görkəminə ətrafdakı adamların münasibəti onun xarakterinin formalaşmasında bu vo ya digər dərəcodo rol oynaya bilirmi? Qeyd etmək lazımdır ki, bu yeni məsələdir. E. Kreçmer və U. Şeldon bədən quruluşunun xarakterin formalaşmasmda rolunu aydınlaşdırarkən psixoloji cəhətdən maraqlı olan həmin məsələyə toxunmamışlar. Müasir psixologi-yanın nailiyyotləri həmin məsələləri yeni faktlar əsasında aydın-laşdırmaq imkanı vcrir. Bəzi tədqiqatlann nəticoləri ilə tanış olaq. Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, adamların bədon quruluşuna münasibəti eyni deyildir. Bir tədqiqat zamanı II, IV vo VI sinif şagirdlərinə onlarla həmyaşıd olan oğlan və qızların üç səpkidə -arıq, kök vo normal bədən quruluşunda təsvir olunmuş şəkilləri toqdim olunmuşdu. Şagirdlərə həmçinin 56 sifət - söz (yaraşıqlı, gözəl və s.) yazılmıs siyahı verilmiş və şəkilləri həmin sifot -sözləro əsasən xarakterizo etmək təklif olunmuşdu. Şagirdlərin, demək olar ki, hamısı kök fiquraya monfi münasibot bəsləmiş, nonnal bədən quruluşuna daha çox üstünlük vermişlər. Bundan başqa, psixoloqlar şagirdlərin dostlarını müəyyən ctmiş, onların bir-birlorinin bədən quruluşlarma miinasibətlərini müqayisoli şəkildə nəzərdən keçirmişlər. Bu zaman maraqh faktlar molum olunmuşdur. Məsələn, müəyyən edilmişdir ki, tədqiqatm birinci hissəsindo kök fiquralı şəklə müsbət münasibət bəsləyən şagird əslində kök həmyaşıdlan ilo dostluq edir. Bu onunla bağlıdır ki, adamlar tanış adamla tanış olmayan adamların bədən quruluşunu eyni mcyarlarla qiymətləndinnirlər. Lakin, bununla bclo, müxtəlif bədən quruluşlu adamlar haqqinda adi şüur səviyyəsində olsa da müxtəlif stereotiplər mövcuddur. Bu stereotiplor, bir torofdon, bizim başqa adamlarla münasibətlə-rimizdə oks olunur. Digor torofdon iso özümüz haqqındakı təsəv-vürlərimizin formalaşmasma təsir göstərir. Bir sıra haliarda, məsə-lən, şagird kollektivində oğlan vo qızlardan hər hansı birinə «uzundraz», «gombul», «törə», «cırtdan» vo s. kimi ləqəblər 493 qoyulduqda, bu cəhot xüsusilə aydın nəzərə саф1г. Oğlan və ya qızın zahiri görkəmində özünü göstərən һəг hansı bir fıziki qüsur onun üçün psixoloji məna kəsb cdir. Şagird başqa adamların - istor həmyaşıd yoldaşlannın, istorsə do yaşlılann, xüsusilə valideynlərin vo müəllimlərin özünün zahiri görkəminə reaksiyalannı həssas-hqla fərqləndirdikco, onun davranışında müəyyən dəyişikliklor müşahidə olunur. Uşağın özünə verdiyi qiymətlər dəyişilir. Bu əsasda da onda müəyyon xarakter əlamətləri (utancaqlıq və s.l əmolə gələ bilər. Şikost, eləcə də xəsto adamlarda özünomoxsus xarakter olamotlori az müşahidə olunmur. Biz ауп-ауп hallarda belə faktlara rast gəlsok də, onlann mahiyyəti aydındır: bədən quruluşu öz-özlüyündə xarakter əlamət-lərini bilavasitə müəyyən etmir və edo də bilməz. Əgər insanda bədən quruluşu ilə əlaqədar olaraq hər hansı bir xarakter əlaməti əməlo gəlirsə, bu, ancaq ətrafdakı adamlann müvafıq bodon quruluşuna münasibəti ilə, yəni sosial amillərlə izah oluna bilor. Xarakter ictimaitarixi mahiyyət daşıyır və onun formalaşması sosial amillərlə şərtlonir. 3. Psixiatriyada fərdi xarakterin öyrənilməsi ənənələri və psixopatiyanın növləri Psixopatlar-ağır xarakterli adanılardır. Bu zaman pozğunluqlar insanın intellckti ilo deyil, emosional-irado səviyyəsindo əток» gəlir və öz əksini onun xarakterində tapır. Psixopatlarda özünü göstərən xarakter əlamətlərinin bil çoxunu adi adamlarda da müşahidə etmək olar. Lakin həmin ola-mətlər psixopatlarda elo güclü ifado olunur və mürəkkəb forma-larda uzlaşır ki, onları təsvir etdikdə gözümüz qarşısında ağıı xarakterli adamlann portreti canlanır: onlar ətrafdakı adamlarla heç noyin üstündo dalaşır, öz hoyat yoldaşına, uşaqlanna, tanış və qo-humlarına, iş yoldaşlanna əsassız təloblor verir, onlara tabe olmur, özünü başqalarından yüksok tutur, tomkinli aparmır, heç nədən özündon çıxır. Psixopatiya və ona bənzər pozğunluqlar XIX əsrin əvvəl-lərindən etibarən müxtəlif psixiatrlar tərəfındən təsvir olunmağa başlanmışdır. Bu dövr üçün səciyyəvi cəhət ondan ibarətdir ki, homin pozğunluqlar, bir tərəfdən, ayrıca bir nozoloji (yunanca nosos - xəstəlik, logos - anlayış, təlim) fonnada birloşdirilmodı\ ı 494 ^ ^üxtəlif adlarla təsvir olunurdu, digər torəfdən, prosessual lıklərdən hələ dəqiq forqləndirilmirdi. v-**iw«eu иө|ə dəqiq forqləndirilmirdi S;ıt^o əsr' n ikinci yarısından başlayaraq xüsusi olaraq . ^ Patiyaya həsr olunmuş müxtolif əsərlər meydana çıxır. Bu l^rl məşhur rus psixiatrlan S.S.Korsakov, V.X.Kandinski və b. "^l-^rinin xüsusi əhomiyyətə malik olduğunu ayrıca qeyd etmək ^.ytun dünyada psixiatriyaya həsr olunmuş ilk monoqrafıyanı r ^ əm^ 1118 psixiatrı və psixoloqu V.M.Bexterev yazmışdır. H^.11 psixopatiyaya həsr olunmuş monoqrafıyası 1886-cı ildə şəhərində nəşr olunmuşdur. . Y'M.Bexterev psixoloq kimi geniş foaliyyot göstərirdi. Məlum ilk h kım'' °' ,886' CI ildə Kazan şəhərində Rusiyada JV^iONOld laboratoriya yaratmışdı. V.M.Bexterevin psixopatiya « ! nda monoqrafıyasının isə nəinki elmi, horn do böyük praktik ^iyyəti var idi. * • n Dununla bclə, psixopatiyanın klinik dinamikası I М^'ə ' əп uzun müddət işlənilməmiş qalmışdı. Bu problemin öyro-^.^ösində məşhur sovet psixiatn P.B.Qannuşkinin böyük xidmotЧ v ardır. O, «Psixopatiya hallannın klinikası, onların statikası, k^^ikası, sistematikası» (1993) adlı məşhur monoqrafıyasında bu ^lcmi ilk dofo olaraq ətraflı təhlil ctmişdir. P.B.Qannuşkin psi- -ir- -- 1У ашп1 əsas növlərinin dinamikası (inkişafını, mərhələlərini) öyrənmişdir. Onun todqiqatları əsasında əmolə golmiş dina-Pnnsip hal-hazırda psixiatriyada gcniş istifado olunur. Psixo-V 'Vanın öyrənilmosində V.A.Qilyarovski, O.V.Kerbikov, 'O^yasişşev, Q.E.Suxareva, N.İ.Felinskaya və b. böyük rol İH.^rnışlar. P.B.Qannuşkin - O.V.Kerbikovun diaqnostik meyarlan ^sinki psixopatiyanm, horn də xaraktcrin aksentuasiyasının də-Ч rnüoyyən edilməsi üçün böyük praktik əhəmiyyətə malikdir... ҺК,| öir məsələyə diqqət yetirək: psixopatiya uzun müddət lat^ ar tər^findən öyrənilmişdir. Bərqərar olmuş ənənələrə ^U^' °' Ps ' xo'°g'yan,n deyil, psixiatriyamn predmeti hesab olun-§dur. Əеөг heladirsjv müasir psixologiyanın bu problemlə r^^uur. Əgər belədirsə, . nuasır r aqlanması no ilə əlaqodardır? Ц Əvvəlco, ümumi bir məsələni qeyd edək. Tarixən bclə bir ç^l^Vvür yaranmışdı ki, psixiatrlar xəstələri, psixoloqlar isə psixi ə tdən sağlam adamlan öyrənirlor. Elmi-texniki toroqqi dövrün-belo düşünmək əslində məsələnin mahiyyətini sadələşdir-kdən, bəlke do təhrif etmokdən başqa bir şey dcyildir. Bu gün 495 Ч məsələni belə həll ctmək olmaz. Həmin elmlərdən һəг birinin sj dəcə olaraq öz tədqiqat üsulları, öz tədqiqat sahəsi vardır. Psixoloq istər sağlam, istərsə do xostə adamın psixi proses vo xassolorini öyrənir, psixiatr isə patsientin vəziyyotini klinik cohətdən təhlil edir və onun üçün müalicə təyin edir. Son zamanlar psixoloqlar psixoterapiya seansları keçirməkdə, müalicə prosesində patsientin ruhi vəziyyətini öyrənməkdə və s. həkimlərə yaxından kömək edirlər. Burdenko adına Neyro-cərrahiyyə İnstitutunda xəstəlorin psixoloji baxımdan müayinə olunması sahəsində zongin təcrübə əldə edilmişdir. Başqa sözlə, miiasir psixologiya öz səlahiyyətiıv daxil olan ənənəvi problemlori öyrənmoklə yanaşı hom də tobab praktikasına maksimum dərəcədo yaxınlaşır. Bu cəhət tibb psixologiyanın inkişafına ciddi təkan verir. Ikinci vo ən başlıca cəhət isə ondan ibarətdir ki, psixopatiya, sözün əsl mənasında, psixi xəstəlik kimi xarakterizo olunmur. O, inkişafın düzgün getməməsi ilə bağlıdır. Təsadüfı deyildir ki, psixopatiyanın klinik strukturuna hallyusinasiya, sayıqlama, kom-ağıllılıq vo digor psixotik simptomlar daxil deyildir. Psixopatiya endogen (irsi) amillərin və müxtəlif xəstoliklorin (baş-beyin zodələri, infeksiya, intoksikasiya vo s.) nəticəsi kimJ əmələ gəlir. ünu törədən əsas səbəblərdən biri do tərbiyo işindo yol verilən nöqsanlar, mühitin mənfı təsirləri ilo bağlıdır. Aydın məsələdir ki, eyni bir uğursuz ailədə böyüyən uşaqların hamısında psixopatik inkişaf müşahidə olunmur. Eyni mühitdə, eyni bir ailodo hom sağlam uşaqlar, hom də müxtəlif tipli psixopai lar böyüyürlər. Mühitin mənfı təsirləri ancaq müəyyən şoraitdfl (xroniki somatik xəstəlik zamanı, cinsi yetişmədə uyğunsuzluq ol duqda, fıziki defcktlər olduqda vo s.) psixopatiyanın ənıələ gəlıno sində mühüm rol oynayırlar. Xarakterin aksentuasiyası zəminiml.. psixopatiya xüsusilə asanlıqla əmələ golir. Bura onu da əlavo d mək lazımdır ki, psixopatiya endogen vo b. amillərlo şortləndikck-belo, onun ağırlıq dərocosi ycnə də mühitin təsirləri ilo тиəууөи olunur. Hansı halda mühit psixopatiyanın əmələ gəlməsini şərtloıı dirir? Tərbiyə işindo yol verilən hansı nöqsanlar psixopatiyanm dinamikasında xüsusilə mühüm rol oynayır? Psixopat uşaqlaın xarakterinin xüsusiyyətlərini песо nəzərə almaq olar? Bu zamafl ailə psixoterapiyası və ya tibbi-pedaqoji korreksiya hansı tələbloı.. cavab verməlidir? Mühüm praktik əhəmiyyətə malik olan bM sualların aydınlaşdırılması onlann məhz psixoloji cəhətdon təhli olunması şəraitində mümkündür. 496 Psixopatiyanın müxtəlif tiplori vardır: cədvəl 13-də onlardan bəziləri üçün səciyyəvi olan əlamətlər göstərilir. Bəzən soruşurlar ki, psixopatiya hallan uşaqlar arasmda da özünü göstərirmi? Burada suala təkco cavab vermək hələ kifayət deyildir. Hom do nozorə almaq lazımdır ki, psixopatiyanın formalaşmasının ilk mərhələləri məhz uşaqlıq dövrüno təsadüf edir. Yeniyetməlik yaşı dövründə iso onun bir çox təzahürləri spesifık məna kəsb edir. Əhalinin hər 10 000 nəfəri içərisində üc yeniyetmə oğlanda, bir yeniyetmə qızda psixopatiya halları müşahidə olunur. Oğlanlarda on çox epileptoid və şizoid, eləco də kipertim və səbatsız psixopatiya tiplərinə təsadüf edilir. Yeniyetmo qızlarda isteroid, epileptoid vo b. psixopatiya tiplori daha сох müşahidə olunur. Üzvi psixopatiya hallanna yeniyetmo qizlarda iki dəfə az təsadüf edilir. Psixopatiyanın profilaktikasinda psixoterapevtik vo psixofor-makoloji müalicə ilo yanaşı düzgün tərbiyə böyük əhəmiyyət kəsb edir. Psixopatiyanın tiplori Tiplərin əsas əlamətləri Şizoidlor Tsikloidlər Epilcptoidlər Asteniklər Psixasteniklər Paronoyyal psixopatlar lstcrik psixopatlar Səbatsız psixopatlar Üzvi psixopatlar Adamlardan qaçırlar, fıkirlorini, niyyətlərini başqalanndan gizlədirlər, heç kəsin halına yanmırlar, ancaq hər şeydən asanlıqla inciyirlər. Əhvallan tez-tez (bir neçə saatdan, bəzən isə gündo və ayaşın) dəyişir, tfrat dərəcədə əsəbidirlor, bu zaman onlarda kədər, qorxu, nifrət, tərslik, qəddarlıq kimi hallar əmələ gəlir, dava-dalaş salmağa meyl edirlər. Ürəyinazikdirlor, çox həssasdırlar, asanhqla osəbiloşirlər, lakin qətiyyətli deyillor. Hoyəcanlı olurlar, təşviş keçirirlər, öz qüwələrinə inanmırlar, fıkirli olurlar, hər şeydən şübhələnirlor. Tors, inadkar, cqoistdirlor, öz qüwələrinə inanırlar vo özlorini yüksək qiymətləndirirlər. Nəyin bahasına olursa-olsun ətrafdakı adamların diqqətini özlərinə cəlb etmoyə çalışırlar, hadisələrə qiymət verorkən onlan öz xeyirlorinə ınüvafıq olaraq istodiklori kimi təhrif cdirlər, adamlarla ünsiyyət zamanı ədabazlıq cdirlər, özlərini tobii aparmırlar. Zəif xarakterlidirlor, bir şeylə dərindən maraqlanmırlar, ətrafdakı adamlann asanlıqla təsiri #altına düşürlor. Ağıllarında anadangolmə q&urlar olur, məktəbdo yaxşı oxuya bilirlər, lakin öz biliklərini tətbiq etmək, toşobbüs göstərmək lazım gəldikdə, səy göstərsələr də, səmərəsiz olur. Özlorini "adam içində" apara bilirlər, ancaq şit, bayağı sözlər işlodirlər. Cədvəl 13 4. Şəxsiyyətin təlim-tərbiyəsi işində fərdi xususiyyətlərin tohlili və nozərə alınması İctimai praktikanm müxtəlif sahələrində (sənaye, kənd təsərrüfatı, maarif, sohiyyə vo s.) fordi xüsusiyyətlərin tohlili vo nəzərə alınması psixologiyanın tətbiqi problemləri içərisindo xüsusi yer tutur. Gone nəslin təlim-tərbiyəsi işində iso onun əhəmiyyəti xüsusilə böyükdür. Psixologiya vo pedaqogika tarixi ilə tanış olsaq, bir cəhəti aydın görə bilərik. Zamanın görkəmli alimləri uşaq tərbiyəsindən danışarkən diqqəti həmişo f ө r d i у a n a ş m a məsəlolorino eolb etmişlor. Fərdi yanaşma mühüm psixoloji-pedaqoji prinsipdir. Həmin prinsipə görə, təlim-tərbiyə işində hər bir uşağın fərdi xiisusiyyotlori zəruri surətdo nəzərə alınmalıdır. Tutaq ki, şagird fleqmatikdir. Müəllim ona sual vermişdir. Şagird isə dorsini yaxşı öyrənmişdir, lakin suala dərhal cavab verə bilmir: gözlərini harasa dikib fikirləşir. Bu nə ilə əlaqədardır? Temperament haqqındakı söhbotləri xatırlayaq: fleqmatik tempcramentli uşaqlar astagəldir. Bu cəhət öz əksini onlann idrak fəaliyyətində do tapır. Fleqmatiklər adətən long fikirləşirlər (təkrar edirik: «ləng fikirloşmək» heç də «pis fıkirləşmək» demək deyildir. Moktobdo biz özünün yüksək ağlı ilə fərqlənən çoxlu fleqmatik şagirdə rast gəlirik). Gəlin indi də dərsdə yaranmış yuxandakı situasiyanı nozərdən kcçirək. Müollim sual verib, fleqmatik şagird cavab vermir. digər şagirdlər isə «mən deyim», - deyə əl qaldınrlar. Belo hallarda müəllim nə etməlidir? Təcrübəsiz müəllim fleqmatik şagirdi dərhal danlayır, onu «dərsini oxumamaqda» toqsirləndirir. sualın cavabını başqa şagirdlərdən soruşur. Bu, psixoloji baxımdan kobud səhvdir. Belo hallar bir песо dəfə təkrar olunduqda, tədricən fleqmatik şagirdin müəllimə, təlimə, özünə münasiboti dəyişir... Təcrübəli müəllim iso belə şagirdə fkkirləşmək imkanı verir. O, «Faiq dərsini yaxşı öyrənib. Suala özü cavab verəcək» - deyə ol 498 qaldıran şagirdləri sakitləşdirir, köməkçi suallarla fleqmatik şagirdə kömək edir. О da suala ətraflı cavab verir. Bu о demokdir ki, tocrübəsiz müəllim fleqmatik şagirdə fordi yanaşa bilmədi, halbuki təcrübəli müəllim onun temperament xüsusiyyətlərini nəzərə aldı və şagirdə fərdi yanaşdı. Fərdi yanaşmadan hom tolim, hom də tərbiyə işindo geniş istifado olunur. Tərbiyə işində fordi yanaşma iki cəhətdən xüsusilə vacibdir. Birincisi, biz uşağa fordi yanaşmaqla onun özünəməxsus xüsusiyyotlərə malik olan şoxsiyyət kimi inkişaf etməsi üçün psixoloji cəhətdən əlverişli şorait yaradınq. İkincisi, uşağm fərdi xüsusiyyətlərini nozərə almadan ona göstərilon pedaqoji təsir adətən istənilən nəticəni vermir. Müəyyən edilmişdir ki, pedaqoji təsir həmişə uşağın psixoloji xiisusiyyotlori ilə şərtlənir. Bu о demokdir ki, pedaqoji tosirin xarakteri vo somorosi tokco onu obyektiv xiisusiyyotlori ilo deyil, hom do uşağın homin tosiri песо qavraması (qobul etmosi) ilo miioyyon olunur. Xahiş, torif, cozalandirma vo s.-nin bütün uşaqlara eyni səviyyədə təsir etməməsini do, birinci növbodə, mohz bununla izah etmok lazımdır. Torbiyə işində fordi yanaşmanın mahiyyoti ondan ibarotdir ki, torbiyonin iimumi məqsodləri nəinki uşaqlann yaş vo cinsi xiisu-siyyotlorino, hom do fordi xüsusiyyətlərinə müvafıq olaraq kon-kretləşdirilir. Təcrübə göstərir ki, tərbiyə işində uşaqlann fordi xiisusiyyotlori nəzərə alınmadıqda və ya düzgün nəzərə alınmadıq-da, hotta ən somoroli təsir vasitələri belə öz əhəmiyyətini itirir. Təlim işində do fərdi yanaşma zəruridir. Son zamanlar pedaqoji psixologiyada bu cəhəti ifadə etmək üçün xüsusi termindon - « t ə l i m i n f o r d i l ə ş d i r i l m ə s i » termi-nindən istifado olunur. Təlimin fərdiləşdirilməsi no demokdir? Proqram materialını şagirdlorin hamısı eyni dorəcədə mənimsəməlidir. Bəs, bu mühüm vəzifəni sinifdo müxtəlif şagirdlərlə iş şəraitində песо yerino yetir-mək olar? Hər şeydən əvvəl, «müxtəlif» sözünə diqqət yetirək. Doğrudan da, hər bir sinif inkişaf, hazırlıq, mənimsəmə səviyyəsi müxtəlif olan şagirdlərdən ibarotdir. Onlar özlərinin təlimə münasibəti, diqqət vo ya hafizənin xiisusiyyotlori, maraqlan və s. ilo də bir-birindən forqlənirlər. Bu şəraitdə müollimlər bir çox hallarda orta xətt seçirlor onlar dərsdə bütün didaktik məsəlolərin həllində bir növ orta şagirdi nəzərdə tuturlar. Həmin müəllimlər belə güman edirlər ki, bu yolla həm «güclü», həm «orta», hom di «zəif» şagirdlər dərsi asan başa düşə bilərlər. Halbuki bclo olduqda, «güclü» şagirdlorin inkişafı süni surətdə ləngidilir, «zoil şagirdlər isə xroniki surətdə tolimdə geri qalırlar. Onu da qeyd edək ki, «orta şagird» anlayışı da qcyri-dəqiqdir. Axı, bu qrupa daxil edilən şagirdlərin özləri də əslındə müxtəlif xüsusiyyotləre malikdirlər. Təlimin fərdiləşdirilməsi prinsipi «orta şagirdi» dcyil, şagirdlərin hamısını və hər birini nəzoro almağı tolob edir. Hu zaman sinifdə frontal iş fərdi işlə üzvü surotdə əlaqələndirılıı tolim prosesində hor bir şagirdin fərdi xüsusiyyətlori nəzərə alımı yəni fərdi tapşırığın çətinlik dərəcəsini artırmaq, şagirdl. u ı kollcktiv işo cəlb etmək, əlavə ədəbiyyat vo tapşırıqlar venııok yolu ilə təlim prosesi fərdiləşdirilir. Fərdi yanaşmanın bir-birilo qarşılıqlı olaqədə olan iki torəl vardır. Onlar: a) şəxsiyyətin fərdi xüsusiyyətlərinin tohlili vo b) təlim-tərbiyə işində psixoloji cohətdon diizgün no/oro alınması məsəloləri ilə bağlıdır. Uşaqların fərdi xüsusiyyotlorinin öyronilməsi üçün müxtəlü tədqiqat üsullarından - müşahido, ekspcriment vo s. istifado окинм Müəllim və tərbiyəçilor üçün uşaqları təbii şəraitdo - dərsdə, sintl yoldaşları ilə ünsiyyət prosesində, ictimai-faydalı əmokd# öyrənmok xüsusilo zoruridir. Uşaq şəxsiyyətinin bütün mühüı cəhətlərini əhatə edən psixoloji-pedaqoji xarakteristikalann onlaf üçün böyük əhomiyyəti vardır. Psixoloji-pedaqoji xarakteristikani adətən sinif rəhbəri tərtib edir və homin sinifdə dərs dcyen müəllimlərin hamısı ilo birlikdə onun müzakirosini təşkil cdır Pcdaqogikada buna p e d a q o j i k o n s i l i u m deyilir. Uşaqların fərdi xüsusiyyətlorini tohlil cdorkon hanıı məsələlərə diqqət yetirmək lazımdır? Müollim şagirdlərin yaş-cin| xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla, onlann həm da fordi psixoloji xüsusiyyətlorini-qabiliyyətlərini. temperamentini. xaraktcrini \ diqqotlə öyrənməlidir. Fordi xüsusiyyotlorin lormalaşmasıııı şortlondirən amillər xüsusilə ətraflı tədqiq olunmalıdır. yanaşma ancaq bu zaman səməroli ola bilər. 500 V HİSSƏ İNSAN İNSANLAR ARASINDA XVIII FƏSIL ÜNSİYYƏTİN PSİXOLOGİYASI 1. Ünsiyyətin xüsusiyyətləri Hələ qədim zamanlardan insanlara məlum idi ki, uşaqlann çoxu yctim evində tez ölür. 1760-cı ildo ispan yepiskoplarından biri öz gündəliyində yazmışdı: «Yetim evindo uşaq kədorli olur və onlann bir çoxu kodor çəkdiyi üçün ölür». Çünki onların ünsiyyət tələbatı ödonilmir. XIX əsrin sonu - XX əsrin ovvollorində - dünyanın müxtolif ölkəlorindo xüsusi və dövlət yctim cvləri şəbokəsinin genişləndiyi bir şoraitdə belə faktlar diqqəti xüsusilə colb etmoyə başladı. Kiçikyaşlı yetim uşaqlar arasında, xüsusilə onlann həyatının ilk aylannda və ilindo, ölüm hadisəsi çox idi. Sag qalan uşaqlar isə özlorinin ümumi fıziki vo psixi inkişafına görə homyaşıdlanndan kəskin surətdə geri qalırdılar: 3 yaşında onlar, demək olar ki, danışmır, tərbiyoçilorin sözünə baxmır, özlorini həddindən artıq passiv vo ya oksinə, aqressiv aparırdılar. İkinci dünya müharibəsi illərində isə belə hallar daha geniş miqyasda müsahidə olunurdu. R. Spitsin 1945-ci ildə nəşr olunmuş kitabında bir uşaq evində yaranmış dranıatik monzorə belə tosvir olunur: birinci iki ildə uşaqların 37 faizi tələf olmuşdu. Sağ qalmış 21 uşaqdan on kiçiyi 2, böyüyü isə 4,1 yaşında idi. Onlardan 5 ın>fori hərokət ctməyi vo oturmağı bacarmırdı, ancaq 3 nəfori köməksiz otura bilirdi, 8 nəfori başqa adamların köməyilə, 5 nofori M müstoqil surotdo gəzə bilirdi, 12 uşaq özü qaşıqla xörək ycməyi, 20-si isə geyinməyi bacarmırdı. Onların hamısının nitqi ınkişaf ctmomişdi: 21 uşaqdan 6-sı tamaınilə danışmır, 12 nofəri |2-5 söz təloffüz cdir, yalnız bir nofəri cümlo qura bilirdi. Pediatrlara və uşaq psixiatrlanna da belo hallar yaxşı bolli idi: onlar müşahidə ctmişdilər ki, ana və atasından, bacı və 501 qardaşlanndan ayrılıqda xəstəxanada müalicə olunan kiçikyaşlı uşaqlar fiziki və psixi cəhətdən normal inkişaf etmirlər. Bu faktların ümumiləşdirilməsi əsasında elmdə «qospitalizm» (fransızca hospital - xəstəxana demokdir) termini əmələ glmişılıı Q о s p i t a 1 i z m dedikdə, yetim uşaqlann, eləcə do anasındaıı. atasmdan və b. aynlıqda xəstəxanada mualicə edilən uşaqların fiziki və psixi inkişafında özünü göstərən xüsusiyyətlər nəzərde tutulur. Uşaqlarda belə xüsusiyyətlərin əməlo gəlmosini no ilo izah etmək olar? Psixoloqlann böyük əksəriyyəti qospitalizm hadiso sinin tohlili əsasında praktik işçilərin diqqətini kiçik uşaqların fi/ıkı vo psixi inkişafında yaxın adamlarla unsiyyətin roluna colb etmişlər. «Ünsiyyət defısiti» - adamlarla kontaktın azlığı və ya olmaması uşağın inkişafına dramatik surətdə mənfı təsir göstorir. Heyvanlar arasında böyümüş uşaqlara aid faktlan da bura əlavo etmək lazımdır. Bir cəhəti do qeyd edək: insan uzun müddət tok qaldıqda da onun psixikasında köklü dəyişikliklər baş verir. K. Marks holo vaxtilə qeyd ctmişdir ki, «fordin inkişafı onun bilavasitə və ya dolayısı ilə ünsiyyətdə olduğu bütün başqi fərdlərin inkişafı ilə şərtlənir». Ünsiyyət nədir? Həmin sualı aydınlaşdırmaq üçün biz ünsiyyətə tərif verməliyik. Ünsiyyətin isə hamı tərəfındən cyni dərəcədə qəbul edilən ümumi tərifi yoxdur. Psixoloqlardan birinin hesablamasına göro, həlo 1969-cu ilə qədərki dövrdə təkco ingilıs dilində olan ədəbiyyatda ünsiyyətin 96 tərifı məlum idi. Sovet psixologiyasinda da ünsiyyətə müxtəlif toriflor verilmişdi(_Qnlardan biri ilə tanış olaq: iki və daha çox adamın münasibətləri aydınlaşdırmaq və ümumi nəticə əldə etmel məqsədilə öz səylərini əlaqələndirməyə və birləşdirməyə yönol dilmiş qarşılıqlı təsirinə ü n s i y y ə t deyilir. Ünsiyyotm predmeti başqa adamdan ibarotdir. К. Marks başqa adamı «ən bö» yük sərvət» adlandırırdı. O, yazırdı ki, insan homişə «başqa ins.m kimi ən böyük bir sərvətə...» toləbat hiss edir. Ünsiyyət təlobaU insan təlobatları içorisində xüsusi yer tutur. L. S. Vıqotski ünsiyyət tələbatına uşağın psixi inkişafının əsai vo hərəkətverici qüvvosi kimi xüsusi əhəmiyyət verirdi. <> göstorirdi ki, uşağın xarici aləmə, hotta ən sadə münasibəti d* başqa adama münasibət vasitəsilə oks olunur. Körpənin һөг bir tələbatı inkişaf prosesindo todricən onun üçün başqa adama, insanla tomasa, onunla ünsiyyot tolob 502 çevrilir. Ünsiyyət tələbatı sonrakı yaş dövrlərində də uşaq şoxsiyyətinin inkişafında mühüm rol oynayır. Yeniyetmə ictimai-oxlaqi münasibət normalannı ünsiyyot prosesindo monimsəyir. Yaşlılıq hissi və meylinin reallaşmasında da ünsiyyət sahəsi mühüm rol oynayır. İnsanlar nəyin namino ünsiyyətə girirlər? Bu suala cavab vcrmək üçün hər bir konkret halda ünsiyyətin motivlərini psixoloji baxımdan ətraflı təhlil etmək lazımdır. Biz fəaliyyətin motivlərini öyrənərkən bu sahədo özünü göstərən ümumi qanunauyğunluğa diqqəti cəlb etmişdik: fəaliyyətin motivi onun predmetino uyğun gəlir. Ünsiyyət do belədir: onun motivləri də başqa adamla əlaqə-dardır. Lakin bununla bclə xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, ünsiyyətin motivləri son dərocə mürəkkəb xarakter daşıyır. İnsanın təkcə kiminlə və песо söhbət etməsi faktına əsasən ünsiyyətin motivlori haqqinda fıkir söyləmək birtərəfli olardı. Ünsiyyət müxtəlif vasitələrlə həyata keçirilir. Onların içorisində nitq (mülahizə, sual, cavab, replika və s.) xüsusi уег tutur. Ünsiyyətin e k s p r e s s i v - m i m i k v a s i t o l ə r i do mühümdür: təbəssüm, tors baxış, mimika, əl və bodonin ifadoli hərəkətləri, vokal mimikası - bunlardan һəг birinin ünsiyyət prosesindo öz yeri vardır. Ünsiyyətin ə ş y a v i - h ə r ə k i v a s i t o l ə r i n i n do rolunu qeyd etmok lazımdır. Onları aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: a) ünsiyyət məqsodilə istifado olunan lokomotor vo əşyavi hərəkətlər, eləcə də poza; b) başqa adama yaxınlaşma, ondan uzaqlaşma, noyi iso vermok və ya uzatmaq, onu özünə doğru çəkmək və ya özündən itoləmək və s; v) etiraz. Hor bir baxış və ya təbəssüm öz-özlüyündə deyil, ancaq kommunikativ funksiya daşıdıqda, ünsiyyət vasitəsinə çevrilir. Ekspressiv-mimik jestlərlə əşyavi-hərəki jestlərin ünsiyyət prosesindo rolu da eyni deyildir. Təbəssüm, baxış və s. ünsiyyət situasiyasına müvafiq olaraq insanin emosional vəziyyotini ifado edir. Əşyavi-hərəki jestlər isə mahiyyət etibarilə ünsiyyət aktının ayn-ayrı elcmentlorini təsvir edir. Ozünün bu xüsusiyyətinə görə əşyavi-hərəki jestlor insanlann bir-birilə qarşılıqlı tosiri prosesindo daha mühüm rol oynayır. Ən ümumi şəkildo ünsiyyət situasiyasının iki tipini fərqləndirmək olar. Onlara b i r g ə f ə a l i y y ə t d ə ü n - s i y y ə t v ə ş o x s i ( ş ə x s i y y o t o m o x s u s ) ü n s i y y o t d e y i l i r . 503 Unsiyyot fəaliyyətlə aynlmaz vəhdətdir. Adətən fəaliyyəti S-O; ünsiyyəti iso S-S (subyekt-subyekt) - düsturu ilə təsvir etmişdik. Halbuki ünsiyyət fəaliyyətin - əтөк, təlim, oyun vo s. zəruri tərkib hissəsidir. Bu fəaliyyət sahələrinin һəг biri ancaq qarşılıqlı təsir şəraitində mümkündür: əgər fəaliyyət və ünsiyyətin vəhdətini nəzərə alsaq, S-O və S-S düsturları ilo kifayotlənə bilmorik Onlan qarşılıqlı əlaqədə aşağıdakı kimi s ^j' s о ifadə edə bilərik. Birgə fəaliyyət şəraitində insanlann bir-birilo ünsiyyoti no ilo müəyyən olunur? Onun on başlıca xüsusiyyətləri hansılardır? Yuxarıdakı düstura diqqət yetirsək, bu suallara asanlıqla cavab verə bilərik. Birgə foaliyyot şəraitində ünsiyyət funksional xarakter kosb edir, yəni onun mövzusu birgə foaliyyotin obyekti ilo müəyyən olunur. Bu zaman birgə fəaliyyəti həyata keçirmək üçün yolların axtarılması ünsiyyətin əsas məqsədini təşkil edir. Bir sıra hallarda iso insanlar bir-birinə birgə foaliyyotin obyekti haqqında deyil, һəг hansı bir adam, onun münasibətləri haqqında informasiya verirlər. Bəzon adamın özü ünsiyyətin mövzusuna çevrilir: o, başqalarına özü haqqında danışır. Adamların şəxsiyyətlərarası qarşılıqlı münasibətlərə aid müxtolif hadisələri öz aralannda müzakirə etməsi hallarına da az tosadüf olunmur. Belə unsiyyətə ş ə x s i ü n s i y y ə t deyilir. Şəxsi ünsiyyəti ən umumi şokildə aşağıdakı kimi təsvir etmək olar: s2 ---s3 S, Burada Sj - haqqında danışılan, S2 - danışan, S3 - məlunıat alan şəxsdir. Birgə fəaliyyətdə unsiyyət «situasiyanın obrazı» (birgo foaliyyot iştirakçılan arasında «rolların» funksional bölgüsü haqqındakı təsəvvürlər do bura daxildir) ilə tənzim olunur. Halbuki şəxsi ünsiyyot daha çox «müsahibin obrazı» ilə şərtlənir. Şəxsi ünsiyyətin mövzusu da, forması da, birinci növbədə, mohz onunla müəyyən olunur. Unsiyyətin baş tutması üçün onun mövzusu müsahiblər üçün müəyyən əhəmiyyət kəsb etməlidir. Başqa sözlə, şəxsi unsiyyot təkcə informasiyanın (mövzunun) mozmunu ilə deyil, daha çox 504 onun müsahiblər üçün əhəmiyyoti ilo müəyyən olunur. Bundan asılı olaraq eyni bir mövzu müxtolif formalarda (müzakirə, təhlil və s. kimi) ifadə oluna bilər. Şəxsi ünsiyyot adətən həmsöhbətlərin bir-birinin təfəkkür torzi, dünyagörüşü, daxili aləmi haqqındakı təsəwürləri ilə tənzim olunur. Eyni bir ünsiyyət şəraitində eyni bir adamın biri ilo zarafat etməsi, başqası ilo rəsmi tonda danışması məhz bununla bağlıdır. Şəxsi ünsiyyətin adətən iki səviyyəsini fərqləndirirlər. Birinci səviyyədə ünsiyyət iki (və ya üç) adamın vasitəsiz toması kimi meydana çıxır və emosional xarakter daşıyır. Lakin tədricən emosional ünsiyyət şəraitində adamlar öz nöqteyi-nəzərlərini izah etməyə, müdafıə etməyə, bir-birlərinin fikirlərini, əməllərini və s. müəyyən mövqedən qiymətlondirməyə başlayırlar. Bu, şəxsi ünsiyyətin ikinci səviyyəsidir. İnsanların istər bir-birini, istərsə də özlərini dərk ctməsində şəxsi ünsiyyətin ikinci səviyyəsi xüsusilə mühüm rol oynayır. Müasir psixologiyada ünsiyyətin üç tərəfıni - kommunikativ, interaktiv və perseptiv tərəflərini fərqləndirirlər. Bunlar aşağıdakılardan ibarotdir. Ü n s i y y ə t i n f o r m a s i y a m ü b a d i l o s i k i m i . Ünsiyyət prosesində iştirak edon adamlardan biri, tutaq ki, A. hor hansi bir məsolə haqqinda B-yo infonnasiya verir. Birinci adama (A.-ya) k o m m u n i k a t o r , ikinciyo (B.-yo) iso r e s i - p i e n t deyilir. informasiya nəzəriyyəsi baxımından bu prosesi sxematik şəkildə belo ifado etmok olar: K-İ-R (kommunikator -informasiya - resipicnt). Əgər biz məsələyə psixoloji cohotdon yanaşsaq, birinci növbədə, qeyd etmoliyik ki, bu sxem unsiyyot prosesinin yalmz formal torofini - informasiyanin песо verilməsini əks etdirir. Halbuki kibernetik sistemlordon forqli olaraq unsiyyot prosesindo informasiya nəinki verilir, həm do o, unsiyyot prosesinin özündə formalaşır, dəqiqləşir, inkişaf edir. Bundan başqa, K-İ-R sxcmində kommunikatorla (K) rcsipicntin (R) münasibəti əslində subyekt-obyekt (S-O) münasibəti (biri məlumatı verir, digəri iso onu qəbul edir) kimi nəzərdə tutulur. Halbuki unsiyyot prosesindo adamlar subyekt kimi iştirak edirlər. (Bildiyimiz kimi, ünsiyyətin sxemi belədir: S-S). Bu о deməkdir ki, unsiyyot prosesi nəinki kommunikatorun, horn də resipientin fəallığı şəraitindo baş verir. informasiya mübadiləsi onlann bir-birinə münasibətilə şərtlənir, yəni kommunikator informasiya ve-rərkən özünün məqsədini və ya motivlərini nəzərə almaqla yanaşı 505 həm də resipientin məqsədini, motivlərini və s. nəzərə almalıdıı Nəinki kommunikator, həm də resipient üçün informasiyanın əhəmiyyəti də mühümdür. Psixoloji baxımdan bu olduqca maraqlı məsələdir: insanlar ünsiyyət prosesindo təkcə informasiya mübadiləsi ilə məhdudlaşmırlar, onlar həmin informasiya osasındi hom do ümumi noticə (məna) çıxarmağa səy göstərirlər. Bu iso yalnız belo bir şəraitdə mümkündür ki, informasiya sadəcə olaraq qəbul edilməsin, hom də başa düşülsün, dərk olunsun. Təsadüfı deyildir ki, ünsnyyət prosesindo kommunikatoı resipientə təsir göstərdiyi kimi resipient do kommunikatora tosil göstərir. informasiya mübadiləsi prosesindo onlann arasıml.ı yaranmış münasibət tipinin özü müəyyən mənada doyişilir. Öz-özlüyündə informasiyanm iki (təhrikedici vo təsbitcdici) tipini fərqləndinnək olar. Təhrikedici informasiya əmr, məsləhət, xahiş formasında ifado olunur. Onlar resipientin hor hansı bir horokətini müxtolif formalarda (təhriketmə, qadağanetmə vo s.) stimullaşdırmavı nəzərdə tuturlar. Təsbitedici informasiya isə molumat formasuul.ı meydana çıxır. i n f o r m a s i y a q a r ş ı l ı q l ı t o s i r k i m i . İnsanlar birgə fəaliyyət prosesindo müxtəlif formalarda əlaqə vo münasibotloro girir, oməkdaşlıq cdirlor. Qarşılıqlı təsir dcdikdə, bu cəhəti nəzərdə tuturlar. Hər şeydən əvvəl, «qarşılıqlı» sözünə diqqət yetirok. Əgoı tosir qarşılıqlıdırsa, bu о demokdir ki, həmin proscsdə on azı ıkı adam bir-birilə ünsiyyətdədir: onlar nədə isə bir-birinə könıok ctmok, nə haqqındasa məsləhət almaq, dərdini bölüşmok, nədə iso razılığa gəlmək və s. üçün bir-birlərinə müraciot edirlər. İki misalla tanış olaq: a) anasının xoş sözlorino qulaq asa-asa uşaq gülüm sünür, mehriban-mchriban anasına baxır vo golib başını onun dizləri üstünə qoyur; b) qonşu otaqdan səs gəlir. Uşaq sosə qulaq asır və üzünü pəncərədəki akvariuma sarı çevirir. O, diqqəÜİ akvariumdakı qızıl balıqlara baxır... Birinci halda uşaq hotta bir söz deməsə belo, ünsiyyot aktı göi qabağındadır: biri danışır, о biri isə öz hisslori və horəkotlorı ıl.» ona cavab vcrir. İkinci halda isə biz artıq ünsiyyətdən danışa bilmərik; o, uşağın idrak foaliyyoti ilə əvəz olunmuşdur. Qarşılıqlı tosir prosesindo söz, hiss və hərəkət özünoməxsui şəkildə birləşir. Bu zaman ünsiyyət birgo foaliyyotin təşkilifH xidmət edir. Təsadüfı deyildir ki, ünsiyyət tələbatı, insanlann bır506 birinə söz demək tələbatı elə omok prosesinin özündə əmələ gəlmişdir. Ü n s i y y ə t i n s a n l a r ı n b i r - b i r i n i q a v r a - m a s ı p r o s c s i k i m i . Ünsiyyət prosesindo insanlar Ыг-birlərinə molumat verərkən, tosir göstərərkən hom do bir-birlərini qavrayırlar. Sosial persepsiya ünsiyyət prosesinin somoroli olmasinin başlıca şərtlərindən biridir. Ünsiyyətin kommunikativ, intcraktiv vo perseptiv toroflori bir-birilə vohdotdodir. Onlann birini о birisindon aynliqda tohlil etmok olmaz. Bununla olaqodar olaraq biz bir cəhəti dəqiqləşdirməliyik. Golin, ovvolco ünsiyyətin tərifı ilo bir do tanış olaq; torifdo ünsiyyət... qarşılıqlı tosir prosesi kimi xarakterizo olunur. Bu iso tosadiifi deyildir: qarşılıqlı tosir ünsiyyətin nüvəsini təşkil edir. Ünsiyyotin birinci (informasiya miibadilosi) vo üçüncü (insanlann bir-birini qavramasi) toroflori mohz buna xidmot edir. tnsanlar K. Marksın göstərdiyi kimi, «... Birgo fəaliyyət üçün vo öz fəaliyyətini qarşılıqlı mübadilə etmok üçün miioyyon surətdə birləşmədən istehsal edə bilməzlər. İstehsal etmok üçün insanlar miioyyon əlaqə və münasibətlərə girirlər vo yalnız bu ictimai əlaqə və münasibətlər vasitəsilə onların tobiətə tosiri mövcud olur, istehsal mümkün olun>. Bclə bir əlaqə və münasibət məhz ünsiyyət sayəsində yaranır. Məsələnin belə qoyuluşu hom də ünsiyyətin b a ş 1 ı с a funksiyalarını aydınlaşdırmaq imkanı verir. Yuxarıdakı tərif əsasında onlardan ikisini xüsusilə qeyd etmək lazımdır: a) i n s a n l a n n b i r g o f о a 1 i у у ə t i n i n t ə ş k i l i (torifdo bu funksiya belo xarakterizo olunur: «ümumi nəticə əldə ctmək məqsodilə səyləri olaqələndinnək və birləşdirmək»); b) ş ə x s i у у ə t 1 о r a r a s ı m ü n a s i b ə t 1ə r i n f o r - m a l a ş m a s ı v o i n k i ş a f ı (yəni tərifdəki sözlərlə desək, «münasibətləri aydınlaşdırmaq moqsədilə qarşılıqlı təsir»). Psixologiyada ünsiyyət qarşılıqlı tosir prosesi kimi təhlil olunarkən onun ünsiyyətin digor toroflori ilə vəhdəti vacib prinsip kimi nəzərə alınır. 507 2. Ünsiyyət, insanların qarşılıqlı təsiri və qarşılıqlı münasibətləri §1. Ünsiyyət qarşılıqlı təsir kimi Fəaliyyətin psixoloji xarakteristikalarını xatırlayın: insanlaj foaliyyot prosesindo işin moqsədini bir-birino izah edir, ayrı-a) 11 əmoliyyatlarla bir-birini tanış edir, nöqsanları müəyyən cdir, onkın aradan qaldınnaq üçün məslohətləşirlər. Bu prosesdo ünsiyyel ancaq və ancaq insanların birgə fəaliyyətinin toşkilinə xidmət edü Psixologiyada ünsiyyəti qarşdıqlı tosir kimi aydınlaşdırarkon moh/ bu cohəti, yəni onun insanların birgə fəaliyyətinin təşkili lie bilavasitə bağlı olan torkib hissələrinin təhlil edilməsini nəzorde tuturlar. ^JJnsiyyətin insanların qarşılıqlı təsirilə əlaqəsi şəksizdir. Bunu intuitiv şəkildə təsəvvür etmok do asandır. Lakin onların qarşılıqlı əlaqosinin psixoloji baxımdan öyrənilməsi müxtolif çətinliklorlo bağlıdır. Psixoloqların bir qismi ünsiyyətlə qarşılıqlı təsiri sadəco olaraq eyniloşdirir, onları dar monada (yoni informasiya mübadilosı kimi) şərh edirlər, bir çox müəlliflor isə ünsiyyətin stmkturutul.ı qarşdıqlı təsirin rolunu noinki ətraflı aydınlaşdıra bilmir, hətta co\ vaxt onlan bir-birindon təcrid edir, ayrılıqda nozərdən kcçirir. Bunların hor ikisi səhvdir. Qarşılıqlı tosirin növləri müxtolifdir. İstər nəzəri, istərsə do praktik məqsədlər üçün onların əsas tiplorinin müəyyən cdilmosı xüsusi əhəmiyyot kəsb edir. Bu sahədə müxtəlif təsnifatlai məlumdur. Onlann böyük əksəriyyoti dixotomik xaraktcr daşıyır: insanların qarşılıqlı tosiri bir-birinə oks olan tiplərə bölünür. Qəro psixologiyasında müxtəlif müəlliflər qarşılıqlı tosirin bu iki tipini «koopcrasiya - roqabot», «razılaşma - münaqişə», «uyğunlaşma müxalifət», «assosiasiya - dissosiasiya» kimi tcrminlərlə ifado edirlər. Birinci halda qarşılıqlı tosirin «pozitiv» növləri təhlil olıınııı onlar bu baxımdan birgo foaliyyotin təşkilinə kömək göstərirlor. Qarşılıqlı təsirin «ncqativ» növlorini iso ikinci tipo daxil edirləi onlar birgə foaliyyəti bu və ya digər dərəcədə «zoiflodiı». «pozur», homin foaliyyot üçün müoyyən çətinliklər yaradır. Yəni qarşılıqlı tosirin hor hansı bir tipi və ya forması foaliyyotin məzmunu ilə şortlənir. Kooperasiya və ya rəqabe qarşılıqlı tosirin ancaq fonnasıdır, onların məzmunu iso һог ıkı 508 halda daha geniş sistemlə - koopcrasiya və ya rəqabətin daxil olduğu foaliyyotin məzmunu ilə müəyyən olunur. Müollimlorin, alimlərin, idmançıların, zabitlərin və b. bir-birilə qarşılıqlı təsirinin formalarını, hətta cyni əlamətlor əsasında bu baxımdan müqayisə etsək, onlarda özünəməxsus cəhətlərin olduğunu görərik. Bundan başqa, kooperativ qarşılıqlı təsir formaları nəinki ictimaifaydalı, horn do asosial, hüquqa zidd foaliyyot sahəlorində (məsələn, birgə soyğunçuluq, oğurluq vo s.) də özünü göstərir. Buna göro də cəm-iyyətə zidd foaliyyot sahələrində kooperasiya ncqativ məna kosb cdir. Halbuki asosial foaliyyot şəraitində konflikti pozitiv hadisə kimi qiymətləndirmək olar. Deməli, foaliyyotin məzmununu, sosial kontekstini nəzərə almadan qarşılıqlı təsirin formalarını təhlil etmək olmaz. Bəs, Qərb psixologiyasında bu mühüm metodoloji mosələ песо həll olunur? Amerikan psixoloqları bclə hesab edirlər ki, «һөг hansı iki adam arasındakı münasibətlər guya qrupun digər üzvləri arasındakı münasibətlərin funksiyasıdm>. Buna müvafıq olaraq, onlar insanlar arasmdakı qarşılıqlı təsirin xüsusiyyətlərini adətən diffuz qruplar - sosial-psixoloji eksperiment keçinnək məqsədilə qısa müddət üçün yaradılmış təsadüfi adamlardan ibarət qruplar əsasında öyrənirlər. Gəlin, diffuz qrupun əlamətlərinə diqqət edək: belə qruplara daxil olan adamlar adoton bir-birlərini tanımırlar, kifayət qədər birgə ünsiyyət təcrübəsinə malik olmurlar, onların bir-birilə qarşılıqlı təsiri vasitəsiz xarakter daşıyır, əsasən «xoşum gəlir -xoşum gəlmir» dixotomiyası ilə xarakterizə olunur. Başqa sözlə, diffuz qrupda qarşılıqlı tosir foaliyyotin məzmunu ilə müəyyən olunmur. Təsadüfı dcyildir ki, amerikan psixoloqlarının diffuz qruplarda mücənəd sxcmlər əsasında apardıqları eksperimentlər insanlar arasındakı qarşdıqh təsirin əsl mahiyyətini açmır. İkincisi və başlıcası iso ondan ibarotdir ki, Qərb psixoloqlan (C. Mid və b.) cəmiyyətin inkişafını vo ictimai münasibətləri psixolojiləşdirirlər. Onlar, adətən, ictimai münasibət tcrminindən deyil, sosial qarşılıqlı təsir terminindən istifado edirlor. Bos, sosial qarşılıqh təsir nədir? C. Midin fıkrincə, sosial qarşılıqlı tosir ancaq vasitəsiz kommunikasiyadan (simvollar mübadiləsindən) ibarotdir. Onun nəzəriyyəsinin əsasını aşağıdakı iki müddəa təşkil edir: 1. İnsan orqanizminin bioloji zəifliyi onları məcbur edir ki, yaşamaq üçün qrup kontekstindo bir-birləri ilə əməkdaşlıq etsinlor. 2. İnsan orqanizmləri daxilində və arasında baş verən, onların əmokdaş509 lığını asanlaşdıran, demoli, yaşamasına kömok edən işlet möhkəmlənir. Bu zaman adam başqa adamlann vo qrupun onu necə qavradığını müəyyon edir (C.Midin sözlori ilə desək, «başqasının rolunu qəbul edin>), buna müvafıq olaraq situasiyanı qiymətləndirir və özü üçün düzgün hərəkət xətti seçir. Beləliklv). Qorb psixoloqları insanlann qarşılıqlı təsirini ictimaı münasibətlərdən ayınr, bununla da onların mahiyyətini təhrif edirlor. Yəni orada daha çox sosial qarşılıqlı təsirdən bəhs edilir. Halbuki insanlann qarşılıqlı təsiri ictimai münasibətləri əks etdirir. Qarşıya sual çıxır: real qarşılıqlı tosir situasiyası песө yaranır? Insanlar bu zaman bir-birlərini necə başa düşürlər? Sosial nəzarotin hansı formalanndan istifado edirlər? Həmin suallara cavab vermək üçün qarşılıqlı təsirin strategiyası və taktikası anlayışları ilə tanış olmalıyıq. Qarşılıqlı təsirin strategiyası cəmiyyətdə bərqərar olmuş ictimai münasibətlərin xarakteri ilə müəyyən olunur. Onlar isə özlərinin konkret ifadosini sosial normalarda tapırlar. Sosial normalar insanlann qarşılıqlı təsirinin qaydalarını miioyyon edir, onlan nizama salır. insanlar sosial normalar əsasında bir-birinin davranış və rəftarına nəzarət edirlər: onu bəyənir və ya boyənmir, alqışlayır və ya mühakimə edir, roğbətləndirir vo ya cəzalandırırlar. Qarşılıqlı təsirin taktikası isə adamın öz iş vo ya yol yoldaşı haqqındakı təsovvürləri ilo miioyyon olunur. Bu zaman onun şəxsi keyfıyyətləri ilo yanaşı niyyəti, motivləri və s.-nin aydınlaş-dınlması çox vacibdir. Başqa mühüm cəhot isə i$ yoldaşlanmızın rolu ilə - onun müəllim və ya tələbə, ana və ya nənə, qadın və ya kişi, ev sahibi və ya qonaq, həkim və ya xəstə, şofer və ya sərnişin olması ile əlaqədardır. Bu zaman biz həmin adamlarla məhz müəllim, tələbo, nənə, şofer və s. kimi qarşılıqlı tosirə girir, eyni zamanda onlardan da öz rollarına müvafıq olan davranış tərzi gözləyirik. Adamlanıı hərəkətləri, əməlləri, davranış tərzi sosial normalara və rol gözləmələrinə uyğun gəlmədikdə, şoxsiyyətlərarası konflikt üçün psixoloji cəhotdən şərait yaranır. Bu iki moment (ictimai münasibətlərin xarakteri vo iş yolda>ı haqqinda təsəvvürlər) birlikdo real ünsiyyət situasiyasını miioyyon edir. Ünsiyyət situasiyasının həmsöhbətlərin hor ikisi torofindon eyni şəkildə başa düşülməsi onun səmərəli olmasının mühüm 510 şortidir. Belo olduqda, adamlar birgo qorar qəbul edir və onu həyata keçirmək üçün foaliyyotə başlayırlar. § 2. Insanlann qarşılıqh münasibətləri və ünsiyyət İnsanların qarşılıqlı şəxsiyyətlorarası münasibətlori də öz reallığını ünsiyyət prosesindo tapir. Ünsiyyət situasiyasında iki (və ya üç) adamın iştirak etməsi faktının özü insanlar arasmda qarşılıqlı münasibətlorin olmasını nəzərdə tutur. Qarşılıqlı münasibətlər nəinki ünsiyyot prosesindo oks olunur, hom do məhz bu prosesdə formalaşır. Ünsiyyətlə qarşılıqlı münasibətlər bir-birilə üzvi surətdə əlaqədar olsa da, onlan eyniləşdirmok olmaz. Ünsiyyət insanlann birgo həyat foaliyyoti ilə şərtlənir. Qarşılıqlı münasibətlərin tipi vo xarakteri ünsiyyətin məzmununa vo formasına mühüm tosir göstərir, lakin insanlann münasibətləri son dorəcə kəskin olduqda belo, ünsiyyət spesifik formalarda mövcud olur. Başqa sözlə, ünsiyyət adamlann bir-birinə münasibotinin müsbət və ya mənfı olmasından asılı olmayaraq bütün hallarda zəruri surətdə həyata keçirilir. Qarşıhqh münasibətlər müxtəlifdir. Funksional baxımdan onlann aşağıdakı tipini fərqləndirirlər: a) formal (və ya rəsmi); b) qeyri-formal (vo ya qeyri-rəsmi) qarşılıqlı münasibətlər. Formal qarşılıqlı münasibətlor hər bir fərdin müvafıq konkret qrupda onun rosmi statusu (mövqeyi) ilo şərtlənən münasibət-lorinin məcmusundan ibarotdir. Onlar foaliyyətin normativ cəhotlorini oks etdirir vo miioyyon qaydalarla tənzim edilən i ş g ü z a r münasibətlərdo ifado olunur. Rosmi münasibətlər soviyyəsində kollektiv üzvləri arasında fəaliyyətin məzmunu və təşkilat vasitələrinə uyğun olaraq struktur-funksional asılılıq, məsul asılılıq münasibətləri sistemi yaranır. Moktəbdə «direktor-müəllim» və «müəllim-müəllim» tipli münasibətlər formal qarşılıqlı münasibətlərə misal ola bilər. Onlann qarşılıqlı münasibətləri rosmi xarakter daşıyır və müvafiq ınzibati-hüquqi qaydalarla tənzim olunur. Lakin bununla belo, hor bir moktobdo, eloco do zavodda, fabrikdo, ailodo, elmi-todqiqat institutunda vo s.-do insanlar ara-sinda formal qarşılıqlı münasibətlərlo yanaşı qeyri-formal qarşılıqlı ııuinasibətlor do əmələ golir. Mosələn, tutaq ki, hor hansı bir moktobdo 80 müəllim işləyir. 511 Görəsən, onlann qarşılıqlı münasibəti ancaq formal (rosmi) xarakter daşıyırmı? Əlbəttə, yox. Əgər homin moktobdo qarşılıqlı münasibətlər şəbəkəsini psixoloji cəhətdon öyronsək, aşağıdal faktları müəyyən cdə bilərik: müəllimlərin bəziləri 2, 3 vo | nəfərlik kiçik qruplar şoklində bir-birilo daha çox yaxınlıq edirloı Onlardan birinin ad günündə mütləq digor iki müəllim iştirak edii Dostlar asudə vaxtlannı nəinki birlikdo keçirir, hətta fürsol tapdıqda dərsə do birlikdə gcdibgəlir, bir-birlərinin sevincino, dərd-sərinə şərik olurlar. Xostələnəndə bir-birinin başınm üstündən əskik olmur; onlardan biri xostənin uşaqlarına baxii ikincisi xörək bişirir, üçüncüsü onun üçün dərman alır və s. Bu zaman biz həmin üç müəllim arasında yaranmış münasibətlon qcyri-formal qarşılıqlı münasibətlor kimi xarakterizo edə bilərik. Formal qarşılıqlı münasibətlərlə yanaşı sosial-psixolop xarakter daşıyan qeyri-formal qarşılıqlı münasibətlərin yarannıası ünsiyyətin qanunauyğun cəhotlərindən birini əks etdirir. Qe\n formal qarşılıqlı münasibətlər mahiyyət etibarilə ictima funksiyalarla müoyyən olunmur, şəxsi xarakter daşıyır. Qeyri-formal qarşılıqlı münasibətlər heç kos tərəfindon miioyyon edilmir, psixoloji cəhotdon əlverişli şərait olduqda öz özünə təşəkkül edir. Onlar yarandıqdan sonra mühüm psixolop reallığa çevrilir: qeyri-formal qarşılıqlı münasibətlər simpatiya ve i antipatiyanın görünməz telləri ilo kollektivə nüfuz edərək istər hor bir işçinin, istərsə də bütövlükdə kollektivin fəaliyyətinə müəyyon təsir göstərir və müvafiq psixoloji iqlim yaradır. Onlann məzmunu kollcktivin inkişaf səviyyosindən bilavasitə asılıdır. Formal və qeyri-formal münasibətlər adəton bir-birini üzvi şəkildə tamamlayır vo kollektivin çoxcəhətli həyatında ahəngıl.u surətdə uzlaşır. Bir sıra hallarda iso onlar sadəcə olaraq bir-birın.-uyğun gəlmir və kollcktivdə müxtolif konfliktlərin yaranmasmın mənbəyinə çevrilir. Qarşılıqlı münasibətlərin tipi və ya səviyyəsi insanlar arasıml.ı ünsiyyətin xarakterinə mühüm təsir göstərir. Bundan asılı olarai) biz f o r m a l vo q e y r i - f o r m a l ü n s i y y ə t d ə n danışa bilorik. Onlann birbirindən osas fərqi bundan ibarotdir kı qeyri-fonnal ünsiyyətə nozəron fonnal ünsiyyət miioyyon rosmi qaydalarla məhdudlaşdınlır. Bir misal göstərək: adam öz dostuıuı görən kimi ondan, məsələn, soruşa bilor: «gözlərin qızarıb deyoson, bu gecə yaxşı yatmamısan». Halbuki avtobusda bu vo ya digor sornişinə homin sualla miiraciot etmok, öz şəxsi hoyatı haqda 512 məlumat vermək (Bilirsən, başıma no gəlib?) və s. olmaz. Avtobusda, zəhmot olmasa, yol verin - buyurun, bağışlayın-buyurun, keçin tipli formal ünsiyyət tərzi daha çox məqbul sayılır. Qeyri-formal ünsiyyot formal ünsiyyət kimi rosmi qaydalarla məhdudlaşdırılmır. Lakin burada da qarşılıqlı münasibətin (ər-ar-vad, iki dost, iki yoldaş və iki tanış arasındakı münasibətin) xarak-tcrindən asılı olaraq insanlar arasmda miioyyon psixoloji məsafə gözlənilir. Ər-arvadın qarşılıqlı münasibəti üçün məqbul hesab edilon rəftar tərzi, ünsiyyət ədası eyni qrupda təhsil alan oğlan və qızın qarşüıqlı münasibətlərində qəbul olunmur. Onların pozulması adətən əxlaqi mcyarlarla qiymotləndirilir. «Həyasız adam» etalonunun bir çaları məhz bundan ibarotdir. Ünsiyyət mədəniyyətinin əhəmiyyətini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Ünsiyyət mədəniyyəti insan münasibətlərinin daxili gözəlliyində öz ifadəsini tapır. Nəzakətlilik, təmkinlilik, mehri-banlıq, xeyirxahlıq, tərəf-müqabili dinləmək bacanğı və başa düşmok arzusu, onun zövqünə, fıkirlərinə, ovqatına hörmətlə yanaşmaq, sevinc vo kədorini anlamaq, dərdinə şərik olmaq -bunlar ünsiyyət mədəniyyotinin olifbasıdır. Hamı bu əlifbanı öyrənməli, mənimsəməlidir § 3. Ünsiyyət çətinlikləri və onlann aradan qaldınlması yollan Ünsiyyot prosesindo müəyyən çətinliklər - kommunikativ mancələr müşahidə olunur. Onlar, adətən, sosial vo ya psixoloji xarakter daşıyırlar. Müxtəlif sosial qruplara monsub olan adamlar arasinda sosial, siyasi, dini, peso forqlori vo s. kəskin şəkildə özünü göstordikdə, onlar situasiyanı eyni şəkildə başa düşmür, anlayışlan müxtəlif monalarda işlədir, hadisolərə müxtəlif baxımdan yanaşırlar vo s. Şübhəsiz ki, belə maneələr olduqda da kommunikasiya prosesi hoyata keçir. Hətta hərbi düşmənlər bclə danışıqlar apanrlar. Lakin bir cəhət aydındır: sosial xaraktcrli kommunikativ maneələr olduqda, ünsiyyət şəraiti xeyli mürokkəbləşir. Ünsiyyət prosesinə psixoloji xarakterli kommunikativ maneələr do mühüm təsir göstərir: belə çətinliklər ya müsahiblərin miioyyon fordi psixoloji xüsusiyyətlərə malik olması (məsələn, onlardan birinin həddindən artıq utancaq, digərinin qapalı və ya «qaradinməz» olması, ya da onlann arasında xüsusi növlü psixoloji münasibətlərin - bir-birinə qarşı qərəz, odavət, düşmənçilik. inamsızlıq və s.-nin əmələ gəlməsi nəticəsində meydana çıxır. Belo hallarda ünsiyyətin münasibətlə əlaqəsi aydın nozorə çarpır. Mosəlonin belə qoyuluşu nəinki clmi, hom də böyük praktik əhəmiyyəti olan nəticolər çıxarmaq imkanı verir. Ünsiyyət proscsində komnııınikativ maneələri nccə aradan qaldınnaq olar? Bu mühüm məsoləni praktik cəhətdən hansı yollarla daha somoroli holi etmək mümkündür? Psixoloqlann fıkrincə, kommunikativ mancolori aradan qaldırmaq üçün adamlann unsiyyot mədəniyyətini artırmaq. onlara ünsıyyot vordişlori aşılamaq lazımdır. Müasir dövrdə ünsiyyət vərdişləri aşılamağın tosirli vasitəsi kimi s o s i a l - p s i x o l o j i t r c n i n q d ə n (ingilisco trainin - ö'yronmək, hazırlamaq, moşq etmək dcməkdir) istifado olunur. Sosial-psixoloji trcninq sosial-psixologiyanın tətbiqi bölmolorindon biridir. Özünüdorkctmə, ünsiyyot və qarşılıqlı tosir vərdişlorinin formalaşması sahəsindo qrup mctodlarının işlonil-məsi və tətbiqi onun osas vəzifosini təşkil edir. Sosial-psixoloji trcniııq prosesindo başlıca vasito kimi müxtolif modifıkasiyalarda tətbiq edilən qrup diskussiyasından və rollu oyunlardan istifadə olunur. Sosial-psixoloji trcninqın köməyilə, bir tərəfdon, unsiyyot sahosində həyati çətinliklərlə rastlaşmış adamlarda kommunikativ vordişlər fonnalaşdırılır vo ya onlann ümumi kommunikativ hazırlığı tokmilloşdirilir; digor tərəfdən iso bilavasito adamlarla bağlı olan peşo sahiblorindo - rohbor işçilordo. pcdaqoqlarda, tıbb işçilərində, idman moşqçilorində və b. xüsusi kommunikativ vordişlor yaradılır. Sosial-psixoloji treninq idcyasını mahiyyol ctibarılo alman psıxoloqu Kurt Levin iroli sünnüşdür. Bu. Z. Freydin psixoanaliz, C. Morenonun sosiomcıriya no/.oriyyosindo vo s.-do də müəyyon dv>ı\)codə öz əksini tapmışdır. Lakin bununla belo, sosial-psixoloji trenınqi praktik surotdə ilk dəfo amcrikan psixoloqu vo psixiatrı K. Rocers 1947-ci ildə tətbiq ctmoyə başlamışdır. K. Rocers fordin qavrayış alomino xüsusi əhəmıyyət vcrirdi. Onun fıkrincə. fərdin davranışı guya onun qavrayışı ilo müoyyən olunur, о, reallığı песо qavrayırsa, ona elo do rcaksiya göstorir. İnsanm otraf gcrçokliyi vo özünü qavraması salıəsində doyisiklik-lər baş veron kimi, onun davranısında da doyişiklik əmolo golir. * K.Rocers belo hcsab edirdi ki, qrupda şəxsiyyətlorarası 514 münasibətləri yaxşılaşdırmaq, adama özünün düzgün qiymətləndirildiyini hiss etmək imkanı vcron xüsusi iqlim yaratmaq yolu ilo şoxsiyyətin özünü təkmilləşdirməsini təmin etmək olar. O, bu sahədə sosialpsixoloji treninqə böyük əhomiyyət verirdi. Sosial-psixoloji treninq məqsodilo xüsusi kiçik qruplar to^kıl olunur. 1949-cu ildə bu qruplara T-qrup adı verildi (T- «Treninq» sözünün ilk horfıdir - treninq qrup deməkdir). T-qrup qısa müddət ərzindo (bir песо gündən bir neçə həftoyə qədər) foaliyyot göstərir. Qrup üzvləri arasmda, bir torəfdon, onlann həyatda giro bilmədikləri şəxsi münasibətlər yaradılır və bu zəmində zəruri ünsiyyət vərdişləri aşılanır, digər tərəfdən, öz münasibotlorini başa düşmələrinə diqqət yetirilir. Rocers «Humanistik psixologiya» adlanan cərəyanın əsas nümayəndolərindən biridir. Qərb psixologiyasının bütün cərəyan-lan kimi humanistik psixologiyanı da tohlil edərkən onun sosial və psixoloji aspcktlorinə diqqət yetinnək lazımdır. Bu cərəyan daxi-lindo işlənilmiş mctodlar psixoloji nöqteyi-nəzərdən maraqlıdır. Hal-hazırda sosial-psixoloji trcninq praktikası psixologiya clminin sürətlə inkişaf cdən totbiqi saholərindon birino çcvrilmişdir. Sosial-psixoloji trcninqdən müxtəlif profılli mütəxəs-sislor - rəhbor işçilor, müəllimlor, hokimlər, psixoloqlar, ticarət işçiləri və s. hazırlığında istifado olunur. Ər-arvad konfliktlərinin aradan qaldırılması, valideynlərlo uşaqlar arasında münasibətloriıı yaxşılaşdınlması, «çətin» yeniyetmolorin torbiyəsi və s. sahəlordə do sosialpsixoloji treninq gcniş tətbiq olunur. XIX F Ə S İ L ŞƏXSİYYƏT ƏMƏK VƏ TƏDRİS KOLLEKTİVLƏRİNDƏ 1. Qrup və kollektiv haqqında § 1. Qrup haqqında ıınlayış Psixologiyada qrup dedikdə, tarixən müəyyon cəmiyyət çər-çivəsində yaranmış ümumi mənafc, sərvətlər və davranış nonna-inına malik olan adamlann nisbətən sabit məcmusu nəzordə tutulur. Нəг bir qrupda fərdlərin bir-biri ilə və bütövlükdə cəmiy-yətlə özünoməxsus qarşılıqlı rabitoləri təcəssüm edir. Qrup anlayışını həm komiyyət, həm də kcyfıyyət baxınıından xarakterizo etmok olar. Məsələyə kəmiyyot nöqteyi-nəzorindün yanaşdıqda, hor şeydon əvvəl, qeyd ctmək lazımdır ki, qrup de-dikdə, miioyyon bir sosial şəraitdə bir nəforin deyil, mütloq bir neçə nəfərin iştirak etməsi nəzərdə tutulur. Qrup müəyyən adamlar çoxluğundan ibarotdir. Lakin eyni bir sosial şəraitdə iki vo ya üç adamın sadoco olaraq iştirak etmosi onlan sosial-psixoloji cohot-dən qrup kimi xarakterizo ctmok üçün holo kifayot deyildir. Belo bir situasiya təsəvvür edok: A. adh bir nofor dayanacaqda trolleybus gözləyir. Ondan xeyli aralıda iso A.-nın tanımadığı başqa bir adam, mosolon N. dayanmışdır. Tosvir etdiyimiz şoraitdo A. vo N. bir-birino passiv miinasibot bosloyirlor, onlar bir-birino ancaq tamaşaçı kimi baxırlar. Şübhəsiz ki, dayanacaqda başqa bir adamin olmasi istor A., istorso do N. üçün miioyyon psixoloji ohomiyyoto malikdir. Tutaq ki, A. yorulmuşdur vo oturmaq istoyir, lakin N.-don utandığı üçün oturmur - tək olsaydi bolko do oturardi. İki vo ya üç adam qrup halında birləşondə, onlann hor biri miivafiq birgo fəaliyyotin iştirakçısına çevrilir qrupun hoyatı ilo yaşamağa başlayır; hotta qrup iizvlorindon biri miioyyon sobob üzündən toklikdo fəaliyyət göstordikdə belo, qrupun digor iizvfl onun təxəyyülündə adoton iş yoldaşı kimi iştirak edir. Bcloliklo, artiq iki vo daha çox adam qrup halında birloşondo onlardan hor birinin fəallığında fordin psixologiyasi ilo izah cdilo bilmoyon yeni cəhətlər meydana çıxır. К. Marks «Kapital» əsorində göstərir ki, bir siivari cskadronun hiicum qiivvosi vo ya piyada polkunun miiqavimot qüvvosi. aynca hor bir siivari vo piyada osgorin hiicum vo miiqavimot qüvvesi I mocmusundan xeyli forqli olduğu kimi, ayn-ayn fohlolorin sorf ctdiyi qüvvonin mcxaniki mocmusu da, eyni bir bölünmoz iş bir çox işlək ollər tərofındon birlikdo görüldüyü zaman, mosolon, agin bir şcyi qaldınnaq, dolamaçarxı horlomok, yol üstündoki bir mane-əni aradan qaldırmaq lazim goldikdo, sorf olunan ictimai qüvvədən forqlonir. Bcloliklo, biitiin bu kimi hallarda kombinələşdirilmiş əməyin nəticosi ayrılıqda göstorilon fordi soylo ya heç əldə edilo bilmoz, ya da ancaq daha uzun miiddot orzindo vo ya ancaq ciizi miqyasda oldo cdilo bilor. Burada mosolo yalniz fordi mohsuldar qiivvoni koopcrasiya vasitosilo yüksəltmək iistiindo deyil, habelə öz 516 mahiyyətinə görə kütləvi qüvvə olan yeni mohsuldar qiivvo yaratmaq üstündədir. İkincisi, К. Marks miioyyon ctdiyi mühüm sosial-psixoloji qanunauyğunluğun mahiyyətini tohlil edərək yazir: «Lakin bir çox qiivvo birləşdikdə yeni bir qüvvə omolo golmosin-dən başqa, mohsuldar işlərin çoxunda ictimai təmasın özü yarışa vo ayn-ayrı şəxslərin fordi məhsuldarlığını yüksəldən həyat enerji-sinin (animal spirits) artmasina sobob olur, belo ki, 144 saatdan ibarot bir məcmu iş giinii orzindo 12 noforin istehsal ctdiyi mohsul horosi 12 saat işloyən 12 aynca fohlonin vo ya 12 giin dalbadal işləyon tok bir fohlonin istehsal ctdiyi mohsuldan xeyli çox olur. Buna sobob odur ki, insan öz təbiotinə görə, Aristotclin düşündüyü kimi siyasi hcyvan olmasa da hor halda ictimai hcyvandir». Kollektivçilik effektlərinin nəşət ctdiyi bu iki monbo bir-birilo qarşılıqlı əlaqədə olsa da, hor halda öz mahiyyoti etibarilo miixto-lifdir: kiitlovi mohsuldar qiivvo birgo omoyin tcxnologiyasinin xiisusiyyotlori, ayn-ayn şəxslərin fordi məhsuldarlığını yiiksoldon həyat enerjisi iso ünsiyyot, qarşılıqlt «sirayət», toqlid faktı və s. ilo miioyyon olunur. Bcloliklo, iki vo daha сох adam qrup halında birləşondo onlardan hor birinin fəallığında clo yeni cohotlor meydana çıxır ki, bun-Ian artiq fordin psixologiyasi ilo deyil, ancaq qrupun sosial-psixoloji qanunauygunluqlan ilo izah ctmok mümkündür. Qrup özünoməxsus sistemdir vo miioyyon struktura malikdir. Qrupa daxil olan hor bir adam onda miioyyon rol vo vozifo ifado edir. Hor bir qrup özünün məqsədlərinə, normalarına, sərvət meyl-lorino, sosial gözləmolorinə vo s. miivafiq olaraq miixtolif forma-larda öz üzvlərino nəzarət edir: onlan roğbotləndirir vo ya cozalandmr. Qrup üzvlori miivafiq nonnalan vo sorvot meyllorini monimsodikco, sosial-psixoloji cohotdon qrupun hoyatında köklü dəyişikliklər omolo golir: qrup iizvlorindo qrupa monsubluq hissi -«biz» hissi yaramr. Bunun psixoloji baximdan ilk olamoti ondan ibarotdir ki, qrupun hor bir iizvii qrupun nailiyyətlorini öz nailiyyətləri, müvoffəqiyyotsizliyini iso öz müvoffoqiyyətsizliyi hcsab edir, onları öz şəxsi nailiyyəti və ya məğlubiyyoti kimi yaşayır: birinci halda sevinir, ikinci halda kodorlonir və s., yəni qrup doğma qnıpa çevrilir. Qrup, mahiyyət etibarilo, bu andan əsl qrup kimi fəaliyyot göstərməyə başlayır. Göründüyü kimi, adamların qeyri-mütəşəkkil yıgımından, təsadüfı birliyindon forqli olaraq, qrup üzvləri qrup üçün tipik olan foaliyyət növlorinə daxil olurlar (və ya qoşulurlar). Onlann bir517 birləri ilə münasibətləri qrup normalan və sərvotləri ilə tən/ım olunur. Qrupun normaları onun üzvləri üçün mcyara çevrilir. Qrupun nozordən kcçirdiyimiz xüsusiyyətlərinin bir qismi onu strukturformal (təşkilat) cəhətdən xarakterizə edir. Qrupun həcmı. tərkibi, kommunikasiya kanalları, rolların bölüşdürülməsi, tabelık sistemi vo s. buna misal ola bilər. Qrupda şəxsiyyətlərarası müna-sibotlər, liderlik (rohbərlik) üslubu, qrup sərvətləri və normalan, rəğbətləndirmə və cəzalandırma sistemi vo s. iso qrupun sosial-psixoloji həyatını mozmun cəhətdon xarakterizo etmok imkanı verir. Hor bir adam, adətən müxtəlif qruplarm üzvü olur. Burada maraqlı cəhətlərdən biri ondan ibarotdir ki, hər hansı bir adam bütün qruplarda eyni statusa malik olmur vo buna müvafiq olaraq müxtəlif qruplarda miixtolif rollar ifado edir, mosolon, bir qrupda lider olan şəxs başqa qrupda icraçı ola bilər. Bundan başqa, hor bir adam qohumlan vo ya dostları vasitəsilə başqa qruplarla - qohum-lann vo ya dostlann daxil olduğu müəyyən qnıplarla bağlı olur. Bu halda ümumi xarakter daşıyan iki cəhətə diqqət yetirok. İnsan adoton belo hallarda öz qrupunu başqa qrupla müqayisə edir, onun miisbot vo ya monfi hesab etdiyi xüsusiyyətləri vasitəsilə öz qrupunun nonnalarını vo sorvotlorini qiymotlondirir. Bir sira hallarda iso diinon qonaq goldiyi qrupun bu gün foal üzvünə, hotta bəzən liderinə çevrilir. İnsanın daxil olduğu qruplarm miqdan toxminon insanlann hoyat fəaliyyətinin həcminə, tələbatlarının genişliyino vo müxtəlifliyinə, kommunikativ xiisusiyyotlorinin soviyyosino (mehriban vo ya qaraqabaq adamlann monsub olduqlan qruplanm müqayiso edin) müvafıq golir. Belo ki, bir qrupda insamn yalniz müəyyən tələbatları tomin olunur. Bir qrupun foaliyyoti çorçivəsində onun sosial foaliyyotinin ancaq müəyyən cəhətləri təzahür edir. Mohz buna göro do insanı sosial-psixoloji cəhotdən düzgün xarakterizo etmok üçün onun müxtəlif, hom do onun üçün əhəmiyyətli qruplarda iştirakı tarixini öyrənmək vo tohlil ctmok lazımdır. Insanlann hoyatinda qrup mühüm rol oynayir. Lakin bu müddəanı düzgün başa düşmək üçün prinsipal əhomiyyoti olan iki cəhəti xüsusi qeyd etmək lazımdır: a) şəxsiyyət nəinki, kiçik qrupun, hom do cəmiyyətin üzvüdür. Cəmiyyət şəxsiyyətə təkce kiçik qrup vasitəsilə deyil, hom də başqa yollarla, kütləvi informasiya və tobliğat vasitəlorindən istifado edərək bilavasit 518 təsir göstərir. Dcmoli, kiçik sosial qrup şəxsiyyətin foiTnalaşması-nın vo sosial hərəkətlərinin yegano mənbəyi deyildir; b) şəxsiyyət aktivdir, о özünün mövqe və roluna göro sosial qrupun - kollcktivin hoyatinda da müoyyən rol oynayir, qrup daxilindo ictimai royin təşəkkülünə miixtolif fonnalarda tosir göstorir. Bu о dcmokdir ki, qrupun şəxsiyyətə tosirini mexaniki tosir kimi başa düşmək səhv olardı. Məsələnin bu şəkildə qoyuluşu qrupda fordin mövqeyinin öyrənilmosini təlob edir. § 2. Qrupun aşaqı həddi haqqında Qrupun əmələ gəlməsi üçün, ən azı, iki adam arasında qarşılıq-lı münasibotin yaranması zəruridir. Bunu qrafık olaraq 51-ci şokildəki kimi təsvir etmək olar. AB tipli münasibət müəyyən motivlərlə bağlt olub psixoloji baxımdan miixtolif səviyyəlordə təzahür cdə bilir. Lakin, aydın məsələdir ki, о on yaxşı halda ikitorəfli münasibot kimi mcydana çıxır və fonnalaşır. Bu cahoti nəzərə alaraq bozi müolliflor (mosolon, Y. Şcpanski) belo hesab edirlər ki, qrupun yaranması üçün A-nın yalnız B-yə deyil, hom do S-yə, о cümlodon В. ilo S. arasındakı şəxsi rabitələrə münasibət bosloməsi zonıridir. Belo hır çoxcəhətli münasibot yalnız üçiincü adamın iştirakı ilə yarana bilir. Bu mənada da homin miiolliflorin fikrincə, qrupun on 'aşagı həddi üç nofərdən ibarotdir (şəkil 52). Sovet psixologiyasında də bəzi müəlliflər (K. E. Danilin, A. U. Xaraş və b.) iki nəfori - diadları qrup hesab etmirlər. Onların fikrincə, diadlarda adamlar arasında ancaq xalis cmosional təmas mümkündür. Bu, genctik cəhətdon ünsiyyətin ilk formasıdır. Foaliyyot prosesindo əmələ golən konfliktlər iki nofəıiik qruplarda prinsip etibarilo həll oluna bilmoz, çünki diad şəraitində belə konfliktlor xalis şəxsiyyətlərarası konflikt xaraktcri kosb edir. Üç nofərlik qruplarda isə qarşılıqlı münasibətlor bu cohətdən forqlən519 məyə başlayır. Üçüncü adamın iştirakı ilo qrupda yenı mövqe-mü-şahidoçi mövqeyi yaranır. Onun iştirakı ilə iki adamın- A. və B.-nin münasibətləri vasitəli münasibət kimi formalaşır. Üç adam ünsiyyətə girdikdə, onların qarşılıqlı münasibətləri də mürəkkəbləşir. Bu baxımdan üç nəfəri qrupun aşağı həddi hesab edən müəlliflərlə bir çox psixoloqlar razılaşırlar. Lakin həmin məsələnin tam həll edildiyini dcmək olmaz. Üçnəfərlik qrupda özünoməxsus münasibot şəbəkəsinin yaranması qanunauyğun haldır. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, qrupu yalnız şəxsiyyətlərarası münasibətlərin xarakterinə görə sociyyələndinnok birtərəfli olardı. Qrup homişə müəyyən nəzarət formasının, fəaliyyət nümunəsinin, sərvətlərin (simvol, ideya, maddi şeylər və s.) və qrup mənsubiyyəti («Biz») hissinin olmasını nəzərdə tutur. Bürün bu xüsusiyyətlor, sadə formada olsa da, diadlarda özünü göstərir. Məhz buna görə də sosial psixologiyada uzun müddət diadlar qrup kimi nəzərdən kcçirilmişdir. •** ------------------------ ->-B A Şokil 51. İki noforlik qrupda şəxsıyyətlərarası münasibətlər Şəkil 52. Üç nəfərlik qrupda şəxsiyyotlorarası münasibetlər labarator qcyrimütəşəkkil mütoşə/kil formalaşan kiçik Diadlar, yoxsa üç nəfərlik qruplar? Müasir sosial psixologiyada bu sual daha çox diqqəti colb edir. Sualın həlli nəinki qrupun aşağı həddinin, hom do onun optimal miqdarının dəqiq müəyyən cdilməsi neqteyi-nəzərindən böyük praktik əhomiyyətə malikdir. § 3. Qrupların təsnifatı Sosial psixologiyada qrup I arm müxtəlif təsnifatı məlumdur. Bəzən qrupları tosnif edərkən adətən onlann «qeyri-müəyyən vo ixtiyari» xarakteristikalarına istinad edirlər. Məsələn, Amerika sosial psixoloqları qruplan onların mədoni inkişaf səviyyəsi, strukturunun tipi, əsas rabitə tipi, qrupun foaliyyot göstərdiyi müddət və s. kimi prinsiplərə əsasən təsnif cdirlər. Həmin prinsiplərin hamısı üçün ümumi cəhət bundan ibarotdir ki, onlar nəinki məhdud psixoloji xarakter daşıyır, hom do, on başlıcası, qrupların ictimai münasibətlər sistemindo yerini qəsdən nəzərə almırlar. Əslində iso sosial qruplann i c t i m a i m i i n a s i - b o t l o r s i s t e m i n d o y e r i n i d ü z g ü n m ü ə y - y ə n e t m ə k ü ç ü n hər hansı birtərəfli psixoloji prinsipləri deyil,qrupların s o s i o l o j i t ə s n i f i p r i n s i p l ə r i n i əsas götürmək lazımdır. Qruplar bu baxımdan 53-cü şəkildəki kimi tosnif olunur. Müvafiq təsnifata əsasən sosial qruplan ayrı-ayrılıqda qısa xarakterizə edək. 520 Ş ə r t i vəya n o m i n a l q r u p dedikdə bir-birilə real surətdə əlaqosi olan, lakin müəyyən bir şorti olamotə, mosolon, cins, yaş və ya peşə elementino görə tədqiqatçı tərəfındən ayırd edilon adamlar kateqoriyası nəzərdə tutulur. Mosolon, cinsi əlamətə görə qadınlar, yaş əlamətlərinə görə yeniyetmələr, peşə əlamətlərino görə şoferlər şərti qrupa aid edilə bilərlər. Demoqrafiyada, statistikada və s.-də şərti qrup anlayışmdan geniş istifado olunur. Mosələyə sosial-psixoloji baxımdan yanaşar-kən bir cəhət diqqəti xüsusilə colb edir: bu qruplar müəyyən clemcntlorinə görə şərti xarakter daşıyır, lakin onlann aynca qrup kimi ayırd cdilməsi sosial-psixoloji planda tamamilo zəruridir. Həmin fikri əsaslandırmaq üçün müəyyən psixoloji faktlan xatırlatmaq kifayətdir: şərti qrupa daxil olan adamlar adətən bir-birlorini tanımırlar. Lakin onlann bir qismi müəyyən hoyati situasiyalarda bir-biri ilə rastlaşır və ünsiyyəto girmək imkanı əldə edirlər. Bu zaman onlar, lazım gəldikdə, bir-birlərinə güzoştə gedir, kömək edir və ya bir-birlərini müdafıo cdirlər. Qadınlann qadınları və ya şoferlərin şoferləri müdafiə etməsi hər kəsə öz təcrübəsindən bəllidir. Bu о deməkdir ki, şərti qrupa daxil olan adamlar bir-birlərini real surotdə tanımasalar da, özlərini faktik olaraq mənsub olduqları qrupla eyniləşdirirlər vo sosialpsixoloji idcntifikasiyanın bütün bu xüsusiyyətləri onlann mənlik şüurunda əks olunur. Sosial-psixologiyada real qruplann öyrənilməsino xüsusi diqqot yetirilir. Real qruplann iki növünü - r e a l l a b o r a t o r q r u p l a n v ə r e a l t ə b i i q r u p l a r ı fərqləndirirlər. qruplar Şorti kollektivlər Şəkil 53. Sosial qruplann təsnifatı (Q.M.Andrcyevaya göro) 521 Hər hansı bir tosadüf əsasında yaradılan laborator qruplar mahiyyot etibarilə diffuz qruplar kimi meydana çıxırlar. Mohz buna görə do psixologiyada real təbii qrupların öyrənilməsinə daha böyük əhəmiyyət vcrilir. Tobii real qrupların kiçik və böyükq ruplar olmaq üzrə iki növü məlumdur. ___________ ff«kıçik qrup» və «boyuk qrup>T anlayışlannda «kiçik» və «b»yük» sözlərinin müəyyən evristik əhəmiyyəti vardır. Onlar qrupun kəmiyyət xarakteristikalarını əks etdirirlər. Böyük və kiçik qruplar bir-birindən nəinki kəmiyyət, həm də keyfiyyot baxımından fərqləndirilir. Məmin qrupların sosial-psixoloji tohlili üçün bu sonuncıı cohət daha çox əhəmiyyətlidir. B ö y ü k q r u p l a r bütövlükdə comiyyət (ölkə) miqya-sında mövcud olan adamların məcmusudur: siniflor, sosial təbəqolor, peşə qrupları, etnik birliklər (millət, xalq, qobilə), yaş qrupları (gənclər, təqaüdçülər və s.) böyük qruplara misal ola bilər. Fərdlərin böyük qruplara mənsubiyyəti müəyyən obyektiv ola-motlər əsasında təyin olunur. Eyni bir müəssisə işçilorini, istehsal birliklorini vo ərazi birliklərini (bir kəndin, bir şəhərin, rayonun əhalisini) sosiologiyada orta vo ya lokal qruplar adlandırırlar. Lakin özünün strukturuna göro o r t a q r u p l a r ı n b ö y ü k q r u p l a - r a əsasən uyğun gəldiyini nəzərə alaraq, sosial psixologiyada onlan xüsusi olaraq ayırd etmirlər. Böyük vo orta qruplar kiçik qruplardan təkcə üzvlərinin sayına göro deyil, hom də münasibotlər şəbəkəsinin xaraktcrinə görə fərqlənirlər. K i ç i k q r u p l a r ı n üzvləri nəinki bir-birilə müxtəlif formalarda gündəlik ünsiyyət və rabitəyə girir, bir-biri haqqinda müəyyən təsəvvürə malik olur, hom do onlann arasında miioyyon qcyri-rosmi münasibotlor formalaşır. Başqa sözlə, onlar kontakt (təmasda ola ı) qruplar kimi təşokkül tapıb inkişaf edirlər. Bu xüsusiyyətlərdon heç biri böyük qruplar üçün səciyyəvi deyildir. Böyük vo orta qruplar səviyyəsində bütün məsələləri qrup üzvlərinin hor biri ilo bilavasitə rabitə yaratmaq yolu ilo holl etmək və onların davranışına şəxsi münasibətlər əsasında nozarot etmok əslindo mümkün deyildir. Böyük qruplarda üzvlərin miqdarının həddon artıq artması ilo olaqədar olaraq onlann arasında qarşılıqlı anlaşma kütləvi infonnasiya və tobliğat vasitolorinin (mətbuat, radio, televizor), sirkulyar məktııblann, direktiv sənədlərin, böyük iclasların və s. köməyi ilo yaranır. Münasibətlər daha çox vasitəli 522 vo formal xarakter kəsb edir. Böyük və orta qrupların rohborləri onun bütün üzvlori ilə bilavasitə rabitəyə ginnək imkanına malik olmur, bu zəmində do onunla qrupun üzvləri arasında subordina-siya prinsiplərini zəruri surətdə ehtiva cdən müxtolif morholə, vəsilə və sədlər yaranır. Böyük vo orta sosial qruplarda insanlann münasibətləri rosmi ictimai münasibətlərlo tonzim olunur. Kiçik qruplar olduqca müxtəlifdir: ailo, fəhlə briqadasi, pambıqçı qızlar manqası, tolobo qrupu, bir sinfın şagirdləri vo s. kiçik qruplara misal ola bilor. Laborator qruplar da əslində kiçik qruplardir. Lakin onlar tobii deyil, siini qruplar olduğuna görə adətən kiçik tobii qruplar sırasında nəzərdən keçirilmir. Tqruplar da laborator qruplar kimi kiçik qrupun özünəməxsus növüdür. Kiçik qrupun üzvləri vahid fəaliyyət çərçivəsində birləşir və bir-birilo bilavasitə şəxsi ünsiyyətə girirlər ki, bu da onun spcsifik əlaməti hesab olunur. Hor bir kiçik qrupun strukturu, bir torofdon, onun fəaliyyət göstərdiyi sosial mühitin təsirləri, digor torofdon, qrupdaxili şəxsiyyətlərarası münasibətlərin xarakteri ilə şərtlənir. Kiçik qruplann 50-don artıq təsnifatı məlumdur. Onlardan aşağıdakılar daha çox xarakterikdir. Kiçik qrupları formal və qeyri-fonnal qruplara bölürlər. Formal qrupda münasibotlər inzibati-hüquqi yolla miioyyon olunur və tonzim edilir. Qeyriformal qruplar isə ünsiyyət prosesindo tobii yolla təşokkül edir: onun strııkturu inzibati-hüquqi qaydalarla tənzim edilmir. Fonrıal kiçik qrupun üzvləri arasında da todricən qeyri-formal münasibətlər yaranır: bu zaman formal kiçik qrupun müvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstənnosi bir çox cəhotdən onun formal və qeyriformal strukturlarının bir-birinə uyğun gəlməsin-dən asılıdır. 1942-ci ildə referent qrup fenomeni müəyyən cdilmişdir. Kiçik təlobo qruplarını eksperimental surətdə öyrənərkən Amerika psixoloqu Q. Haymcnin diqqətini bclə bir cəhət cəlb etdi ki, qrupun miioyyon üzvləri monsub olduqları qrupun deyil, başqa bir qrupun normalannı qobul edir və öz davranışlarında onlara əsaslanırlar. O, bu maraqlı faktlar əsasında kiçik qrııpların iki növünü fərqlondirməyi, birinci qrupu ü z v l ü k q r u p u , ikinci qrupu iso r e f e r e n t q r u p adlandırmağı toklif etdi. Sonralar homin faktlar başqa psixoloqlar tərəfındən do tosdiq olundu. Miiasir sosial psixologiyada referent qrup anlayışı müxtəlif 523 eksperimental faktlar əsasında daha da dəqiqləşmiş vo nisbətee j geniş məna kəsb etmişdir. Uzvlük vo referent qruplann fərqləndirilmosi bo/i saholorde, xüsusilə hüquq pozğunluğunun öyronilmosı sahosindo toil tədqiqatlar üçün olduqca maraqlı perspektivlər açır. Fikrimizi bil misal osasında aydınlaşdıraq: şagird A. VII sinifdə oxuyur. I akin ı birdən-birə üzvü olduğu sinif kollektivinin nonnalanna deyil, daha çox hələ üzvü olmadığı hər hansi bir təsadüfı küço qrupunım normalarına əmol etməyo başlayır. Onun üzvlori kimi geyinmə saç saxlamağa, bəzənməyə, spesifık sözlor vo ifadələr işlotməye hərəkotlər etməyə başlayır vo s. Bu onun üçün referent qrup hesab olunur. A.-nın davranışını izah etmək üçün belo bir suala cavab vennok lazımdır ki, nə üçün birinci qrup onun üçün əhəmiyyətini itirmiş, ikinci qrup isə xüsusi qrup əhəmiyyoti kosb ctmişdir, Üzvlük vo referent qrup anlayışları bu baxımdan maraqlıdır. Üzvlük qrupu elo qrupa deyilir ki, ford öz-özlüyündo onun yalnız iştirakçısıdır. Bu monada da üzvlük qrupuııu bozon iştirak qrupu da adlandırırlar. Üzvlük qruplan kiçik qruplann nisbətən geniş tosadüf edilon növüdür. Sosialpsixoloji tədqiqatlar göstərir ki, əlverişli şəraitdl üzvlük qrupu referent qrupa çevrilə bilər. Referent qrup dedikdə elo real və ya xəyali qrııp nəzərde tutulur ki, ford onun standartlannı qobul edir, sosial hadisəlori, özünün və başqalarının omollorini qiymotlondirorkon onun norma vo sərvətlərindon ctalonlar sistemi kimi istifado cdir, onlan özüniin ş.)\si məqsod vo davranış normalarının mənboyi hesab edir. Ford öz davranışında referent qrupun onun hərəkətlərinə verdiyi vo verl bilocoyi qiymotləri adəton nəzərə alır. Referent qrupun növlori içərisindo r e f e r e n t in ü q a -y i s o q r u p l a r ı v o n o r m a t i v r e f c r e t q r u p - 1 a r xüsusi yer tutur. Birinci halda insan bütün sosial hadisolorl referent qnıpun normalan ilə müqayisə edorok qiymotlondirir. Bu zaman qrupun normalan əslində onun üçün özünomoxsus ctalont çevrilir. Bir çox müolliflor bu cəhəti nəzəro alaraq referent qruplan hom d o e t a l o n q r u p kimi tohlil edirlor. ikinci halda iso insan qrupun normalarina öz normalan kimi qobul cdir vo onlara uyğun surotdo horokot edir. Qrup öz üzvlərinin horokotlərinl qiymotlondirorkon do adətən bu cəhəti nəzəro alır. Referent qnıpun müqayisə vo normativ funksiyalanni bir-' birindon tocrid ctmok olmaz. Psixoloqlann tədqiqatlan göstorir ki, referent miiqayiso qruplan üçün eyni zamanda sorvot momcnti, 524 normativ qruplar üçün iso miiqayiso momenti sociyyovidir. Bu monada referent qrupun iki miixtolif funksiyast: nonnativ vo miiqayiso funksiyalan arasmda dorin daxili əlaqə vardir. Əksər hallarda şəxsiyyotin bir referent qrupu olur. Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, onun iki vo daha çox referent qrupa malik olmasi da mümkündür. Belo hallarda insan öz davranış, roftar vo foaliyyotindo adoton hor iki vo ya üç referent qrupun norma vo standardarını nozorə almağa çalışsa da, buna çox vaxt nail ola bilmir. Şəxsiyyətin iki (vo ya üç) miixtolif referent qrupun mo-nafeyini uzlaşdırmaq cohdlərinin müvəffəqiyyətsizliyə uğraması onun davranışında müəyyən ziddiyyətlor şəklində təzahür edir. Sosial qruplar özlorinin inkişaf soviyyosi ilə bir-birindon köklü surətdə fərqlənirlər. Nozərdon kcçirdiyimiz təsnifat bu cəhəti bütün aydınlığı ilə əks etdirmək imkanı vermir. Halbuki qruplann ictimai münasibətlər sistcmindəki yerini düzgün müəyyən etmək üçün onlann inkişaf səviyyəsi mosoləsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Bu iso qruplann psixologiyasınm və ya tipoloji təsnifatının işlənməsini tələb edir. İnkişaf etmiş qrupun on yüksək fonnası kollektivdir. К о 11 с к t i v i n sosial-psixoloji todqiqi sovet sosial psixo-logiyasının ən aktual problemi olmuşdur. H o r b i r k o l l e k t i v q r u p h e s a b o l u n u r . Н о г b i r q r u p i s o k o l l e k t i v d e y i l d i r . Kollektiv comiyyotin bir hissosi olan, birgo foaliyyotin iimumi moqsodlorino tabc olan insan qrupudur. Qrup adamlan yalntz cəmiyyot üçün tamamilə faydah foaliyyot vozifələri ətrafında birləşdirəndə kollektiv kimi formalaşır. Əmək, uşaq, hərbi, idman və b. kollcktivləri fərqləndirirlor. Tədris müəssisolərində pedaqoji kollektivi və şagird kollektivini fərqləndirirlər. Onlardan hor birinin özünomoxsus xüsusiyyətləri vardır. Kollcktivlər eyni zamanda özlərinin inkişaf soviyyosi etibarilo bir-birlərindən fərqlonirlər. Psixoloji tədqiqatlar göstordi ki. müəllim sosiometrik üsullartn köməyi ilo sinif kollcktivində şəxsiyyətlorarası münasibotlor sistemini daha yaxsı müoyyən cdə bilər. Sosiometriyada insanın statusunu (şoxsiyyotlərarası mü-nasibətlər sistemindəki mövqeyini) ifadə etmək üçün xüsusi tcrmindən istifado edirlor. Onlann içərisində «təcrid olunmuş uşaqlar» diqqəti daha çox colb edir. Sosiome'rik locrubolordo bozon biz elə şagirdlərə rast golirik ki, sinifdə heç kos onlarla oturmaq vo ya kinoya getmək istəmir. Belə uşaqlara təcrid olun525 muş uşaqlar deyilir. Sinifdə bclə uşaqların voziyyotini təsəvvür etmək çətin deyil: ogor heç kos bu və ya digər şagirdlo otunnaq, oynamaq, kinoya getmok istəmirsə, deməli, sinif şəraitində oııım ünsiyyot tələbatı təmin edilmir. Təsadüfi deyildir ki, belo uşaql.n özlorinin bu mühüm toləbatlarını təmin etmək üçün ya başqi siniflərdə oxuyan uşaqlarla yoldaşlıq edir, ya da bir çox hallaı küçədə müxtəlif qruplara qoşulur, hotta bəzən kiminsə təhriki ilo ağır cinayətlor edirlər. Mohz buna görə də təcrid olunmuş uşaqlara etinasız yanaşmaq olmaz. Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, tərbiyə işi yüksək olan şagml kollektivində təcrid olunnıuş uşaqlara əslində təsadüt" olunnun Sinifdo belo uşaqlara təsadüf olunursa. müollim ondan özü üçüfl düzgün pedaqoji nəticə çıxarmalıdır: deməli, o, tərbiyə işində node iso səhvə yol vermişdir. Homin səhvi tapmaq, aradan qaldırmaq vo uşağın sinif kollektivindo öz yerini tutmasına, min bir telle onunla bağlanmasma nail olmaq lazımdır. Sinifdə şəxsiyyətlərarası münasibətləri təhlil edərkən onlarıu no dərocədə qarşılıqlı olub-olmamasına diqqət yetirilməlidıı Tutaq ki, Momməd Rasimlo, Rasim iso Qasımla oturmaq istəyir. Bu о demokdir ki, onlann münasibətləri birtorofli xarakter daşıyır. Əgər Məmməd Rasimlo, Rasim do onunla oturmaq istəyirso, bu artıq qarşılıqlı seçmodir. Sosiometriyada bclə münasibətləi «qarşılıqlı münasibot omsalı» ilo ifadə olunur. Qarşıya sual çıxır: Rasim vo Məmməd nə üçün bir-birilo oturmaq istəyirlər? Bu suala cavab vermək üçün scçmənin motivlərini öyrənmok vo təhlil etmək lazımdır. Sinifdə şəxsiyyətlərarası münasibotlorin xarak-terini məzmun baxımından ancaq bu yolla aydınlaşdırmaq olar. Şəxsiyyətlərarası münasibətləri ətraflı öyrənmək üeün sosiometrik üsulları başqa üsullarla qarşılıqlı olaqədo qətbiq etmək, onların nəticəlorini başqa müşahidə və cksperimcnt materiallan ıl«« dəqiqloşdirmək lazımdır. Bununla əlaqədar olaraq bir cəhoti aynci| qeyd etmək zəruridir. Sovet psixologiyasinda r e f e r e n t o m e t r i y a adlanaıı eksperimental üsul işlənilmişdir. Homin üsul iki seriyada tətbiq olunur: birinci seriyada şagirdlorə miioyyon kcyfıyyətlor (agıl. xeyirxahlıq, düzlük, səmimilik və s.) yazılmış voroqolor verilir. Onlar həmin keyfıyyotlər üzro bir-birlərini 4 bal (5, 4, 3, 2) sistemi ilə qarşılıqlı surotdo qiymotlondirirlor. İkinci (osas) seriya iso bir neçə gündən sonra keçirilir. Şagirdlərə aşağıdakı molumat verilü «Bildiyimiz kimi, siz üç gün bundan əvəol müoyyon kcyfiyyətldj üzro bir-birinizi qarşılıqlı surətdə qiymotlondirmişdiniz. Çox 526 güman ki, sizin hər biriniz hansı qiymotlər almağınızla maraq-lanırsınız. İndi mən sizi onlara tanış etmək istoyirəm». Vərəqolər stolun üzərino düzülür. Hər bir şagirdo ancaq üe neferin royi ilə tanış olmaq imkanı verilir. İlk baxışda reterentometriya bu vo ya digər dərocədo SOSİomctriyaya bonzəyir. Lakin onların arasında mühüm fərqlor vardır. Rcfcrcntometriyada seçmo meyarları ancaq əhəmiyyətli (referent) şəxslər dairəsinin müəyyon edilməsini nəzərdo tutur. Şagirdə, tutaq ki, 40 nəfər qiymət verib. О iso ancaq üç notoım royi ilə tanış ola bilor. Kimin royi şagird üçün daha qiymətlidir? Referentometriya üsulu məhz bu sualı aydınlaşdırmaq imkanı verir. Onun nəticələri bir çox hallarda sinifdə sosiomctrik üsulla aparılmış todqiqatın nəticosinə uyğun gəlir, bəzən isə uyğun gəlmir. Bir də görürsən ki, şagirdlor sosiometrik todqiqat zamanı az səs almış və ya heç səs almamış uşaqlann royi ilo daha çox maraqlamrlar. Bu, güroson nə ilə əlaqodardır? Kollektivdaxili şəxsiyyətlorarası münasibotlor hansı amillərlo şortlonir? Qrupda \o kollcktivdo şəxsiyyotlorarası münasibətlər песо formalaşır? Təkco sosiometrik üsullarla bu mühüm məsəloləri aydınlaşdırmaq mümkündünnü? Sovet psixologiyasinda q r u p f ə a l l ı ğ ı n ı n s t r a - t o m e t r i k k o n s e p s i y a s ı çərçivəsində aparılan eksperimental tədqiqatlar bu sualları otraflı aydınlaşdırmaq üçün şorait yaratdı. Sovet psixoloqlarının nozəri-metodoloji vo eksperimental tədqiqatları göstordi ki, Qorb psixologiyasinda kiçik qrup adı ilo Оугөпиөп diflıız qruplarda şəxsiyyotlərarası münasibətlər vasitəsiz xarakter daşıyır. Halbuki kollcktivdo şoxsiyyətlərarası müna-sibotlor vasitəli xarakter kəsb edir, yəni onlar kollektiv üzvlorinın birgo foaliyyətinin mozmunu ilə şortlənir. Mohz buna göro də Qorb sosial psixologiyasi çorçivəsindo aparılmış todqiqatların noticolonni kollektivloro qotiyyon totbiq ctmok olmaz. Qarşıya nozorı-meiodoloji sual çıxırdı: kollektivin psixoloji əlamotləri hansılardır? Kollcktivdo şəxsiyyətlərarası münasibətlor çoxsəviyyoli struktura malikdir. Onlan ayrı-ayrılıqda tohlil etsok, kollektivin nüvosini vo 3 layını - stratasını forqləndiro bilorik (Bax: şokil 54). Latınca stratum - lay, təbəqo, qat demokdir. «Stratometrik kon-sepsiya» termini do homin sözdon əmələ golmişdir. Kollektivin ictimai-iqtisadi vo sosial-siyasi xarakteristikası onun morko/ı vosilosini. yoni n ü v о s i n i (A) toşkil edir. 527 Kollektivin bütün psixoloji xarakteristikaları onun foaliyyotinin mozmu-nundan, ictimai-iqtisadi ve sosial-siyasi xarakteristikala-rından asüıdır. Psixoloji xüsu-siyyətlər sosial-tarixi amillorlo şərtlənir və müəyyən olunur-lar - muddoa stratomctrik konsepsiyanın əsasını təşkil edir. Birinci lay (B stratasi) osas etibarilo psixoloji mahiyyot daşıyır vo aşağıdakı para-metrlorlo xarakterizo olunur: Şəkil 54. Kollektivin stratomctrik birgO foaliyyotin quruluşu motivlori vo onun moqsodlori; - kollektivin onun qarşısına qoyulmuş vəzifələrin icrası üçün hazırlığı; - kollektivin iş qabiliyyəti; - kollektivi dağıdacaq hor bir şeyə qarşı onun möhkəmliyi; - kollektivin bütövlükdə cəmiyyəti təşkil edən digər kollektivlərlə əlaqəsi. «В» layının parametrləri kollektivin hor bir üzvünün qrup fəaliyyətinə, onun məqsəd, vəzifə və prinsiplorinə (kollektiv bunların əsasında yaradılır), foaliyyotin motivasiyasına, onun şoxsiyyot üçün sosial mənasına münasibətini təsbit cdir. Qrup fəallığının i k i n c i 1 а у ı - «V» stratasi birgo fəaliyyətlə, kollektivin moqsodlori, vozifələri və sərvotlori ilə şərtlonon şoxsiyyotlorarası münasibətlərin xarakteristikasını əks etdirir. Onun parametrləri aşağıdakılardan ibarotdir: - kollektiv özünütəyinetmə fenomeni (kollektivin üzvləri bütün məsələloro birgo foaliyyotin moqsodlori, prinsiplori vo idealları baxımından yanaşırlar). - kollektivin sərvət meyllərinin vəhdəti (SMV-kollektivdə əsl yekdilliyin göstəricisi hesab olunur); - kollektiv üzvlərinin kollektivlə emosional identifıkasiyası; - kollektivin onun üzvləri üçün etalona çevrilməsi kollektiv üzvlorinin osas mosələlərdo kollektivo verdikləri qiymətlorin «yaxşı kollektiv» etalonuna yaxınlaşması) vo s. İkinci lay in psixoloji fenomenlorini ancaq şəxsiyyətlərarası 528 münasibətlərin fəaliyyətlə şərHənməsi prinsipi osasında başa düşmək və təhlil etmək olar. Nəhayət, ü ç ü n c ü l a y (Q stratasi) kollektiv üçün spesifık olmayan, lakin sosial qrup kimi müəyyon dərocoyo qədor onun üçün do xas olan parametrləri əks etdirir. Buraya aşağıdakılar daxildir: - fordlərin emosional məlahəti (cazibədarlığı); - fordlərin qrup yckdilliyi (tez-tez görüşməsi, bir-birilə hər gün əlaqə saxlaması vo s.); - qrup uyuşması; - qrupdaxili təlqinə qapılma və s. «Q» layının psixoloji parametrləri kollektivo daxil olan fərdlorin əsasən emosional əlaqələrini nozərdo tutur. Onlar diffuz qrupun əsasını təşkil edir. Bu tipli emosional münasibətlər kollektivi xarakterizo etmir və edə do bilməz. Çünki onlar birgə kollektiv foaliyyotin məzmun tərəfı ilo şərtlənmir. «Q» layında kollektivo daxil olan fərdlərin emosional olaqələri «xoşum gəlir», «xoşum gəlmİD) parametrlori ilə səciyyəlonir. «Q» layının psixoloji parametrlorini universallaşdırmaq vo kollektivdə şəxsjyyotlərarası münasibətləri xarakterizo etmək üçün onları zəruri hesab etmək olmaz. Kollektivin mahiyyətini «А», «В» və «V» laylannın psixoloji parametrlori ifado edir. Sosial-psixoloji tədqiqatlar əsaslı surətdə göstərir ki, kollektivdə şoxsiyyətlorarası münasibətlər f o a l i y y o t i n m o z m u n u vo x a r a k t e r i ilə şərtlənir. Hal-hazırda sosiometrik konsepsiya çərçivəsində apanlan tədqiqatlarda problemin mohz bu istiqamətdə öyrənilməsinə xüsusi diqqət yetirilir. Buna görə do indi homin konsepsiya artiq stratometrik konsepsiya deyil, ş ə x s i y y ə t l ə r a r a s ı m ü n a s i b ə t l o r i n f ə a l i y y ə t l ə ş ə r t l ə n m ə s i k o n s e p s i y a s ı adlanır. 2. Birgə işloməyə alışma və uyuşma Miixtolif xüsusiyyətləro malik olan adamlar günlərlə deyil, aylarla və illərlə bir yerdə песо işləyirlər? Onlar konkret foaliyyot şəraitində bir-birilo песо dil tapırlar? Öz hərəkətlərini bir-birilo песо uzlaşdırırlar? Psixoloji tədqiqatlar göstərır ki, insanlar konkret birgə foaliyyot şəraitində bir yerdə işləməyə alışırlar və ya öyrənirlər. Bu zaman işçilər bir-birlərinin xüsusiyyətlərini iş 529 157-34 prosesindo nəzərə almağa başlayır və öz hərokətlərini bir-birinin hərəkətləri ilə uzlaşdırırlar. Onlann işindo özünəməxsus ahong omolo golir. Həm işin məhsuldarlığı artır, hom də işçilər iş prosesindon və onun nəticəlorindən razı qalırlar. Bu zaman bir çox hallarda işçilər arasında az və ya çox dorocodo yaxınlıq omolo golir, hotta bəzən yoldaşlıq münasibotlon dostluğa çevrilir. Belə hallarda onlar bir-birino psixoloji cəhətdən uyuşmağa başlayırlar ki, bu da birgo iş şəraitində işçilərin bir-birino alışması üçün əlvcrişli şorait yaradır. Psixoloji uyuşma insanlann qarşılıqlı təsiri prosesindo əmələ gəlir və onların bir-birini təmin etməsində, bir yerdo olduqda darıxmamasında, daha yaxşı işləməsində, söhbətdən doymamasında ifado olunur. Beləliklə, biz iki anlayışla - b i r g ə i ş l ə m ə y e a l ı ş m a v ə u y u ş m a anlayışları ilə tanış oluruq. Bos, onlar bir-birindən no ilo fərqlənir? Birgə işləməyə alışmaq insanlann rosmi (işgüzar) münasibətləri, uyuşma isə qcyri-rəsmi (şəxsi) münasibətləri üçün səciyyovidir. Qeyri-rosmi münasibətlər soviyyosində hor hansı bir adamın başqası ilə sözü tutmursa, ondan uzaqlaşır, başqa adamlarla yaxınlıq edir. Başqa sözlə, qeyri-rəsmi münasibətlərdə insanlann bir-birini təmin edib-etmoməsi onlann xiisusiyyotlori ilə şərtlonir. Halbuki rosmi münasibətlərdə birgo işin xarakteri daha mühüm ohomiyyət kosb edir. Bu zaman iki işçinin bir-birino miinasiboti onlann bir-birindən xoşu gəlib-gəlməməsi ilo miioyyon oluna bilmoz. Kollcktivdo insanlann münasibətləri bilavasitə rəğbot hissi ilo deyil, sosial normalarla miioyyon olunur. Birgo işləmok zərurəti öz oksini onda tapir ki, insanlar bir-birini iş yoldaşı kimi qiymotlondirir, bir-birinin şəxsi keyfıyyətlərindon daha çox peso kcyfıyyotlorinə üstünlük verirlor. Onlann birbirilə qarşılıqlı miinasibotlori peso keyiiyyotlori ilo deyil, şoxsi keyfiyyotlori ilo şərtləndikdə iso birgo işləməyə alışma uyuşma ilo əvəz olunur. Birgo işləməyə alışma ilo uyuşma əslində bir-birilo qarşılıqh olaqədədir. Uyuşma işçilərin bir-birinə ahşmasında həmişo mühüm rol oynayır: uyuşmazlıq iso hansı formada olursa-olsun, onların arasında müxtolif tipli münaqişolorin yaranması ilo noticolonir. Əmək, pedaqoji və ya şagird kollektivlərində uyuşma təsirli ro oynayır. Ailə həyatında onun əhəmiyyəti xususilo böyükdür. Qrup uyuşması insanlara empirik surətdə çoxdan molumdur. 530 Alpinistlər, təyyarəçilor, səyyahlar, idman məşqçilori vo b. güzəran təcrübəsi əsasında belo bir nəticəyə golmişdi ki, kiçik qruplarda adamlar bir-birino eyni dorəcədə uyuşa bilmirlor. Sosial-psixoloji tədqiqatlar da həmin nəticəni təsdiq edir. Birgə fəaliyyətin səmərəli olmasının şərtlərindən biri uyuşma fenomeni ilə əlaqədardır. Bir çox xüsusi hallarda, qrup uzun müddot aynlıqda və mürəkkəb şəraitdo fəaliyyot göstərdikdə, məsələn, ekspedisiyalarda, kosmik uçuşlarda, gəmi səfərlərində və s. bu cohət daha aydın nəzərə çarpır, bilavasitə qrupdaxili qarşılıqlı münasibətlərin inkişaf dinamikasını şortləndirir. Y. Qaqarin vo A. V. Lebedevin «Psixologiya və kosmos» kitabında təhlil edilən bir eksperimentin nəticələri bu cohətdən maraqlıdır. 70 sutka orzindo davam etmiş eksperimentdə 3 nəfər - həkim Stanislav Buqrov, mühəndis Leonard Smireçevski və radio-jurnalist Yevgeni Tcrcşşcnko iştirak cdirdi. Onlar gündolik yazırdılar. Y. Tereşşenko «startdan» üç həfto sonra öz gündəliyində yazırdı: «Növbə, nahar, tibbi müayinə, yuxu... Həyatımız çox qızğın, amma ycknəsəq keçirdi. Boş vaxtımız demək olar ki, qalmırdı. Amma artıq yorğunluq hiss edirəm. Stanislav anqladı, gözlərinin altı qaraldı, Leonardın, gözlori qızardı vo baxışları dəyişdi. Bəzən danışığındakı xeyirxahlıq itirdi. Mübahisəni xatırladan cüzi narazılıqlar meydana çıxırdı ki, bu da, əlbəttə ki, xırda şeylərin üstündə olurdu». Y. Tercşşenko bir həftodən sonra isə yazırdı: «Növbə, nahar, yoxlama, yuxu... Vaxt daralır. Bir günü о birindon seçmok olmur. Yavaş-yavaş sinir yorğunluğu baş verir. Biz əsəbiləşməyə başlayınq. Özümüzü işləməyə məcbur etmək çətinləşir. Daim hara isə qapını açmaq, nə isə başqa şey görmək istəyirik. Hamısı birdir.. Təki yeni şey olsun. Darıxırıq». Həkim ilə mühəndis arasında psixoloji uyuşmazlıq əmələ gəlmişdi: onlann arasında vaxtaşın, istirahot zamanı konflikt yaranmağa başlamışdı. Proqram yerinə yctirilsə də, eksperiment iştirakçılarının özlərinin qeyd etdikləri kimi, psixoloji uyuşmazlıq onların hamısının əhvalma monfı təsir göstərmişdi. Uyuşma insanlann xiisusiyyotlori ilə bilavasitə bağlıdır. Bu sahədə iki hala daha geniş təsadüf olunur: a) müşahidolor göstərir ki, insanlann tələbatları, fəaliyyət motivləri, maraqlan, sosial yönümləri, əqidəsi və s. oxşar olduqda onlar bir-birlərinə asanlıqla uyuşurlar; b) bir çox hallarda iso insanlann müəyyon kcyfiyyotlori, xüsusilə temperament vo xarakter olamotlori oxşar olduqda, onlar bir-birinə uyuşa bilmir; oxşar olmadıqda, əkslik təşkil ctdikdo, oslindo bir-birini tamamladıqda asanlıqla uyuşurlar. Y. Qaqarin vo V. Lcbcdcvin «Psixologiya vo kosmos» kitabinda oxuyuruq: «Vosxod-2» kosmik gomi heyotindon xiisusi soliqo vo mütəşəkkillik tolob olunurdu. Şlüz kamerasından keçorok gomi kabinosindon adamin kosmik fəzaya keçməsi kimi miirokkob mosolonin holli tarn qarşılıqlı anlaşma, inam, bir-birino arxayin olmaq şəraitində mümkün idi. Vozifoləri heyət üzvləri arasında bölüşdürdükdə onlann peso hazirliqlanndan çox (Belyayev do, Leonov da yüksək ixtisaslı təyyaroçi idilor) fordi-psixoloji keyfiyyəti nəzərə alınırdı. Belyayevo on qorxulu hallarda özünü itirməmək, böyük irado və mətanət, məntiqi təfokkür, dərin özünütəhlil, böyük təkidlilik, çətinlikləri dof etmok xas idi. Leonov isə temperametino görə xolerik tipə mənsubdur. Qüvvətli, qətiyyətli və qoçaqdır. Yüksok qavrama qabiliyyətinə malik olduğundan bütün bir lövhoni yadında saxlayır, sonra da onu yenidən təsvir edirdi. Xaraktercə bir-birinin tarn oksi olan bu iki şəxs mürokkəb proqramı müvəffəqiyyotlo yerinə yctirən yüksək qrup omələ gotir-məkdə bir-birini tamamlayırdı. Adi məşğolodən başqa Bclyaycvlə Leonov, indiyə qədor dünyada heç kosin olmadığı şəraitdə - dorin vakuumda vo dayaqsız fəzada işlomək üçün hazırlaşırdılar. \J3 Şlüzlomə vo həyatı «tominctmo» sistemlərini idaro etmədo uy-ğun horokotlor üçün xüsusi trenajorlarda A. A. Leonovun gəmidən kosmik fəzaya çıxması və kabinəyə qayıtması imitasiya olunurdu. Qoza halında da horokotlor nəzordə tutulmuşdu: mosolon, açıq kosmosda kosmonavtın başına bir hadisə gəldiyi və komandirin ona yardım göstənnoyinə chtiyac olduğu hallar çox diqqətlə hazır-lanmışdı. Belyayevlə Lconov üçün birgə məşqlərdə əldə edilən mütəşəkkilliyin nə dorocədə mühüm olduğunu onlar uçuşdan sonra dəfəlorlo qeyd etmişlər. Lakin, Y. Qaqarin vo V. Lebedevin qeyd etdikləri kimi, birgo işləmə problemi tokco kosmik gomi vo onun sistcmlorini idarəetmə horokətlərinin uyğunluğu ilo bitmir. Uzun siiron kosmik uçuşlarda adamlara tokco bir yerdə çalışmaq deyil, hom do bir ycrdə dincəlmək, yəni uzunmüddətli qrup tocridi şəraitindo 532 yaşamaq lazımdır. Bax, clə bu zaman heyot üzvləri arasinda qarşılıqlı əlaqə, bir sözlə, möhkom monolit kollektivin yaranması üçün lazım golon hor bir şey holledici ohomiyyot kosb edir. Hal-hazirda sosial psixologiyada qrup uyuşmasının todqiqi sahosindo yeni istiqamət formalaşmışdır. Qrup uyuşması effektlori stratometrik konsepsiya baxımından tohlil olunur. Kollektivdo şoxsiyyətlərarast münasibətlərin strukturuna müvafıq olaraq qrup uyuşmasmın miixtolif soviyyolori forqlondirilir (temperament vo xarakterin uyuşması 1-ci, rol gözləmələrinin uzlaşması 2-ci, sorvət meyllorinin vohdəti 3-cü soviyyodo qrup uyuşmasının osas parametri kimi tohlil olunur). Todris qruplan, istehsalat briqadalan, ekipajlar, idman komandaları vo başqa qruplan komplektloşdirmoyin meyaıiarının işlənilməsi qrup uyuşmasının tədqiqinin başlıca məqsədini təşkil edir. Son zamanlar sovet psixologiyasmda bu istiqamotdo miihiim praktik ohomiyyoto malik olan maraqlı noticolər oldo edilmişdir. «Vosxod-2» kosmik gomi heyətinin komplcktləşdirilmosi prosesindo qrup uyuşması effektlorinin nozoro alinmasi buna on yaxşı misal ola bilor. 3. Liderlik problemi Qrupa daxil olan adamlar qrup foaliyyotinin mozmununa vo bir-birlorino miinasibotdo eyni mövqedo dayana bilmozlor. Həcmindən vo xarakterindən asılı olmayaraq qrupdaxili münasibotlor paritct (latinca - paritas vo ya paritatis boraborlik demokdir) xaraktcr daşımır, başqa sözlə, qrupda şoxsiyyətlərarası münasibətlər qrup üzvlorinin sosial-psixoloji statusunu oks etdirir. Sosial psixologiyada bu cəhot «rohbər işçi», «lider» vo s. kimi anlayışlarla ifado olunur. Hor bir qrupun öz başçısı olur. Psixologiyada kollektivin idaro edilməsi prosesindo iki cəhəti - r o h b o r l i k vo l i d e r - 1 i у i forqlondirirlər. Rohborlik - nisbətən yüksək soviyyəli təşkilatlar tərofındon rəsmi surətdə təsdiq edilmiş əsasnamo çərçivəsindo rəsmi solahiyyətin tətbiqi yolu ilo kollektivin idarə olunması prosesidir. I.idcrlik dedikdə, işçilordən birinin şəxsi niifuzunun kollektivin bir çox və ya bütün üzvlərinin davranışına təsiri nəzərdo tutulur. Lidcr rolunda başqalarına təsir göstərməyi, onları fəaliyyətə tohrik ctməyi bacaran işçilor çıxış edə bilirlor. Lider özünün 533 işgüzar və şəxsi keyfıyyətləri, ünsiyyətə girmək, adamlarla rabito yaratmaq qabiliyyəti ilə fərqlənir. O, məhz bu xüsusiyyətlər hesa-bına insanlann psixologiyasına təsir göstərə bilir. Bir sıra hallarda lider rolunda müəyyən adamlar qrupu da çıxış edirlər. Sosial psixologiyada belo qrupa k o l l e k t i v s u b y e k t deyilir. Miiasir sosial psixologiyada liderlik anlayışının 50-dən çox tərifı mövcuddur. ABŞ sosial psixologiyasinda xiisusilo bir-birino uyğun gəlməyən vo məhdud «mini nozoriyyolori» oks etdiron müxtəlif torifloro tosadiif olunur. Sovet psixologiyasinda liderlik qrupun, qrup foaliyyotinin inteqrasiyasının mexanizmi kimi tohlil olunur. O, sosial-psixoloji fenomen kimi miixtolif obyektiv vo subyektiv amillorin tosiri noticosindo meydana çıxır. Bu baximdan liderlik aşağıdakı kəmiyyətlorlə bilavasitə baghdır: 1. «Makromühit» - sosial-iqtisadi quruluş, siyasət, mədəniy-yət, ideologiya. 2. «Mikromühit» - kiçik qrupun sosial, sosial-psixoloji, psixoloji hadisələri (tipik vo qeyri-tipik sosial şərait, qrup foaliyyotinin mozmunu, moqsodi, vozifolori, sosial-psixoloji iqlim vo s.). 3. Liderin vo qrupun digor üzvlərinin (tabe işçilərin) şəxsiyyətinin fordi-psixoloji xassolori (intellekt, emosional-iradi sahəsinin xüsusiyyətləri, təşkilatçılıq qabiliyyətləri, kommunikativ keyfıyyətlər vo s.). Psixoloji ədəbiyyatın tohlili əsasında liderliyin üç funksiyası miioyyon edilmişdir: a) liderin təşkilatçılıq funksiyası (TF); b) informasiya funksiyası (İF); v) sosializasiya funksiyası (SF). Təşkilatçılıq funksiyası onda ifado olunur ki, lider qrupun moqsodini miioyyon edir, qorar qobulunu, aktual situativ vo perspektiv moqsodlorin yerino yetirilmosi yollari, Usui vo vasitələrinin planlaşdırılmasını təşkil edir, rol vo vəzifə bölgüsü apanr, qrup uzvlorini konkret işlərə tohrik edir, onlann birgo fəaliyyət soylorini olaqolondirir vo s. Qrup foaliyyotinin somoroli olmasi namino, bir torofdon, zəruri informasiyanın toplanmasi, işlənməsi vo hifz edilmosi, digor torofdon, onlann qrup iizvlorino vaxtında verilməsi infonnasiya funksiyasının osas cəhotini təşkil edir. Sosializasiya funksiyasi iso liderin miioyyon keyfıyyətləri formalaşdınnaq vo torbiyo etmok moqsodilo qrup iizvlorino 534 göstərdiyi təsirləri oks etdirir. Liderin istifado etdiyi pozitiv vo neqativ sanksiyalar da SF-уə daxildir. Liderlik funksiyasının həyata keçirilmosi dinamikası istor liderin özünün, istərsə do qrupun sosial-psixoloji xarakteristikalan ilo bilavasitə bağlıdır. Qrupun öz məqsədlərini müvəffəqiyyətlo həyata keçirməsi vo ya müvəffoqiyyətsizliyə uğraması, qrupda həmrəylik səviyyəsi və ya konflikt şəraitinin yaranması - bunların hamısı özünəməxsus formalarda liderlik funksiyalarının həyata keçirilməsi dinamikasında oks olunur. Psixoloqların tədqiqatları göstərir ki, rəhbərlik vo liderlik miixtolif sosialpsixoloji fenomenlərdir. Onlann eyniləşdirilməsi elmi cohotdən səhv, praktik nöqtcyi-nəzərdən isə zərərlidir. Sovet psixologiyasinda rohbər işçi və lider arasında aşağıdakı fərqlər müəyyən olunmuşdur: 1. Rəhbərlik rosmi əsasda meydana çıxan, miixtolif sosial toşkilat və institutlarda məqsədyönlü xarakter daşıyan sosial prosesdir. Liderlik isə qrupdaxili şəxsiyyətlərarası münasibətlər əsasında spontan (qapalı, gizlin) surətdə əmələ gələn prosesdir; о, təşkilatin əsasən psixoloji səviyyəsini oks etdirir. Əgər rəhbər işçi rəsmi surətdə təyin olunursa, lider qeyri-rəsmi surətdə irəli sürülür. 2. Rəhbərlik makromühitin əsas tələbat və mənafeyinə miivafiq olaraq formalaşdırılır və həyata keçirilir; o, qrupda işlərin vəziyyəti vo onun foaliyyotinin nəticələri üçün qanun qarşısında məsuliyyət daşıyır. Liderlik iso gizli bir proses kimi qrup üzvlərinin toləbat vo mənafeyinə müvafıq surətdə meydana çıxır və mövcud olur; o, qrupun foaliyyoti üçün hüquqi cəhətdən çox vaxt şəxsi məsuliyyət daşımır. 3. Rəhborlik daha çox stabil xarakter daşıyır, onun təsir sahəsi son dərəcə genişdir; müəyyən subordinasiya və reqlament daxilində makromühitlə əlaqə saxlayır. Rəhbər işçi başqa təşkilatlarda öz qrupunu təmsil edir vo onun həmin qruplarla münasibətini şərtləndirən məsələləri holl edir. Liderlik iso daha çox dinamikdir, şəxsiyyətlərarası münasibətlərin formalaşması xüsusiyyətlərindon köklü surətdə asılıdır; liderin təsir sahəsi əsasən mikromühit səviyyəsi ilo - qrupdaxili münasibətlərlə məhdudlaşır, onun makromühitlə əlaqəsi iso son dərəcə mohduddur və təsadüfı xarakter daşıyır. 4. Rəhbər işçiyə qanunla müəyyən hüquq və səlahiyyət verilir. Lider iso qanunla miioyyon edilmiş sanksiyalar sistemino malik deyildir. 535 5. Rəhbər işçinin bu və ya digor mosələyə dair qərar qəbul ctməsi əsasən vasitəli xarakter daşıyır. O, böyük informasiya sistemi kanallarına malikdir və qərar qəbulu zamanı öz solahiyyotını aşağı pillə işçilərinə həvalə edə bilər. Lider iso qrupda qəranfl qəbul edilmosində bilavasitə iştirak edir. O, müoyyən bir informasiyanı qeyri-rəsmi rabitə kanalları sistemi ilə əldə edir. Beləlikiə, rohborlik və liderlik idarəctmə prosesinin iki miixtolif torəfihüquqi hakimiyyot (rohborlik) vo psixoloji tosir (liderlik) - kimi özünü göstərir. Kollektiv soviyyosindo onlann hor ikisi rohbor işcinin nüfuzunda təcəssüm edir. Sosial psixologiyada liderin miixtolif tiplərini fərqləndirirlər. Onlardan ikisi - rosmi (formal) vo qeyri-rosmi (qeyri-formal) lider-lər diqqəti xiisusilo colb edir. Rosmi lider kollektivdo xidmot vo peso nüfuzuna malik olan inzibati vo ictimai rohbordir. Lakin nozoro almaq lazimdir ki, rosmi lidcr olmaq üçün yalnız miioyyon inzibati vo ictimai vozifo tutmaq həlo kifayot deyildir. Bunun ücün hom do işgüzar vo şəxsi keyfıyyətlərin elə çulğalaşması zəruridir ki, onlann foal təzahürü rohbor işçinin sözün osl mənasında şoxsi nüfuzunu təmin etsin. Rəhbər işçi ancaq bu zaman rosmi lidcro çcvrilir. —Rohbor işçi eyni zamanda lider rolunda çıxış etdikdə, kollektivin ahəngdar inkişafı üçün əlverişli psixoloji şərait yaranır. Rohbər işçinin hom do lider olması bu gün işçilorin modoni-texniki səviyyəsinin yüksək dərəcədə artdığı bir şəraitdə xüsusilə böyük ohəmiyyət kəsb edir. Əksər hallarda kollektivin rəhbori hom do onun lideri olur. Bu mürəkkəb proses olub yuxarıda nəzərdən keçirilən miixtolif amillərlə şərtlonir. Psixoloji səpkidə onlardan biri - rohbor işçinin özünün şəxsi keyfiyyətləri diqqəti bilavasitə colb edir. Homin məsolənin əhəmiyyətini düzgün qiymotləndirmək üçün nəzərə almaq lazımdır ki, işçilər rəhbər işçini adəton onun şəxsi kcyfiyyotlori vasitəsilo «görürlon>, başqa sözlə, rəhbər işçido müşahido üçün ən münasib cohot məhz onun şəxsi kcyfıyyətləridir. Kiçik qruplarda hor bir işçinin imkanları bu cəhətdən genişdir. Nisboton böyük qruplarda isə işçilər rəhbor işçiləri ancaq müəyyən vəziyyotlərdə müşahidə etmək imkanına malikdir. Çox maraqlıdır ki, rəhbər işçinin keyfıyyətlərinə işçilər kiçik qruplara nisboton böyük qmplarda daha çox hossasdırlar. Apanlan tədqiqatlar göstərir ki, işçilər rəhbor işçinin pc keyfıyyətlərinə həmişə diqqət yetirir və onları yüksək qiymotlə 536 dirirlər. Bu о deməkdir ki, rəhbər işçi yüksok peşə keyfiyyətlərinə malik olduqda liderlik hüququ kəsb edo bilor. Bundan başqa, işçilor rəhbər işçiyə istehsalat vo müəssisənin təşkilatçısı və torbiyəçisi kimi də yüksək tələblor verirlor. Bu cəhətdən rohbər işçinin intellcktual kcyfiyyotlori ilə yanaşı kommunikativ xüsusiyyətlori, toşkilatçılıq qabiliyyoti, rohborlik üslubu, unsiyyot vo liderlik qabiliyyoti, kollektivdo zoruri mənəvi vo psixoloji iqlim yaratmaq və saxlamaq məlıarəti çox əhəmiy-yətlidir. Qrup rəhbər işçini yüksək qiymətləndirdikdə, nüfuzu ilo hesablaşdıqda, onun foaliyyotinin səmərəli olması üçün əlverişli şərait yaranır. Bəzən kollektivin rəhbəri onun lideri ola bilmir. Kollektiv üzvləri arasında yaranmış münasibətlorin təhlili zamanı aydm olur ki, kollektivdo rohbor işçi, mosolon, məktəb direktoru ilə bərabər heç bir rəsmi səlahiyyəti olmayan, lakin ümumi işlərin həllino ondan çox təsir göstərən başqa bir işçi (riyaziyyat və ya tarix müəllimi) də vardır. Aydın məsələdir ki, bu, təsadüfı deyildir, onun təsir gücü kollektivdoki nüfuzu ilo bağlıdır. Sosiologiyada və sosial-psixologiyada belə şəxsə q e y r i - r ə s m i l i d e r dcyirlor. Rəsmi liderlə qeyri-rəsmi lidcr arasında ziddiyyətin olması hcç do zoruri deyildir. Onlar bir-birlərini qarşılıqlı surətdə tamamlaya da bilərlər. Lakin belo bir şəraitdə konflikt mənbəyi potensial surətdə mövcuddur və onun vaxtında qarşısmı almağın böyük ohomiyyəti vardır. «İki qoçun başı bir qazanda qaynamaz» - atalar sözü güzaran təcrübəsinə istinad etsə do, ciddi sosial-psixoloji mənaya malikdir. Bu baxımdan qeyri-rəsmi liderin meydana cıxması şəraitinin tohlili xüsusi aktuallıq kəsb edir. Sosial psixologiyada qeyri-rosmi liderin təsvir olunmuş tipləri içorisində pozitiv və neqativ qeyri-rəsmi liderlər xüsusilə mühüm yer tutur. Pozitiv qeyri-rosmi lider öz davranışında yüksək əxlaqi prinsiplərə istinad edir vo kollektiv üzvlərinə müsbot təsir göstərir. Ncqativ qeyri-rosmi lider isə adətən mənfı əxlaqi prinsiplərə istinad cdir və kollektiv üzvlorinə pozucu təsir göstərir. Kollektivdo davranışın xarakterinə görə neqativ qeyri-rəsmi liderin iki tipini ayırd edirlər: t ə ş k i l a t ç ı n e q a t i v l i d e r v ə k o m m u n i k a t o r n e q a t i v l i d e r . Birinci tip özünün işgüzar fəallığı ilo forqlənir və çox vaxt qrup 537 üzvlərini ауп-ауп işlərə tehrik edir. Onlar adətən «tonqidçi» maskası geyirlər. Lakin təşkilatçı neqativ lider üçün tənqid osasəi) «şəxsi haqq-hesab сəктəк» və ya qrupda öz nüfuzunu saxlamaq, hətta daha da artırmaq vasitəsinə çevrilir. Buna görə də onlar özlərinin vəzifələrindən sorf-nəzər etdikləri halda, şəxsi «hüquq konsepsiyasını» şişirdir və onun əsl motivlərini miixtolif yollarla gizlədirlər. İkinci tip zahirən heç bir işə qanşmır, əslində iso imkan olduqda söz gozdirir, şayiə yayır, öz «mülahizəsini» söyləyir, iclasda «sadəlövh» görkom alıb «ikibaşlı» suallar vcrir. Onlar istehzalı gülüşdən tənqid vasitəsi kimi daha çox istifadə cdirlor. Belə «üzdəniraq» liderlər kollektivdə psixoloji iqlimin - bilavasito rabitədə olan adamlar arasında yaranmış qarşılıqlı münasibətlərin pozulmasında başlıca rol oynayırlar. Qeyri-rəsmi neqativ lider miixtolif şoraitlərdo meydana çıxa bilər. Bunlardan aşağıdakılan qeyd etmok olar: 1. Rosmi liderin kollcktivdo mövqeyinin zəif olması, onun kollcktivdo şəxsi nüfuzunun olmaması, ictimai işlərin zəif təşkili. 2. Əməyin təşkilində, avadanlığın, maddi-texniki tochizatın vəziyyətindo nöqsanlann olması, rohbər işçi ilə tabe olanlar arasında qarşılıqlı miinasibətlorin sağlam olmaması. 3. İctimai mənafcyə nisboton şəxsi monafcyə üstnlük vcron mikromühitin (işçilər qrupunun) olması və tərbiyə işinin aşağı soviyyodo qurulması. 4. Qrupda işçiləro monfı təsir cdə bilocək müəyyən şəxslərin olması və s. Rəsmi lidcrlo qcyri-rosmi lidcr arasında düzgün münasibətin yaradılması kollektivin möhkomlənməsi planında son dərəco zoruridir. Kollektivin rəhbəri (rəsmi lideri) əmələ gəlmiş kiçik qrupları yaxınlaşdırmaq əvəzinə onların monafeyini toqquşdunnaq, ixtilafı kəskinloşdirmək, qeyri-rəsmi lidcri təqib etmək taktikası vo strategiyası seçirsə, bu ancaq kollektivdə yaranmış konflikt şəraitini dərinləşdirə bilor. Rəhbər işçilorin neqativ lidcri bitorəfləşdirmək vo ya onu hönnətdən salmaq üçün oks tonqidckui istifado ctməsi do bir çox hallarda psixoloji baxımdan istənilon nəticəni vermir. Təcrübəli rəhbər işçi öz kollektivindoki qeyri-rəsmi lideı loi ı onlann müsbət və monfı cəhətlorini yaxşı öyrənmoli, onlarla xeyirxah münasibətlər yaratmalı vo onlara kollektivin iimumi mo-nafeyino cavab verən istiqamətdə tosir göstərməlidir. Əgər neqati 538 liderin foaliyyoti asosial xarakter kəsb edirsə, onunla nəzərdə tutulan yollarla mübarizo apannaq lazımdır. Qanunda Şagird kollektivlərində də qeyri-rəsmi liderlərə genis лпг olunur. 30-40 nəfərdən ibarət olan sinifdə sinif пшпауөг^ə^н başqa bir neço qeyri-rəsmi lider də fəaliyyət göstərirlər. Оп^з^л nəfəri ohatə edən ayrı-ayn qeyri-rəsmi qruplara başçıhq . • çox hallarda iso sinif kollektivinin həyatında daha п\Ци- , oynayırlar. um го1 Sinif rəhborlori və müəllimlər çox vaxt bclə hesab eçjir j ь şagird kollektivində guya, ancaq dors olaçılan lider ola bil^l Halbuki psixoloji tədqiqatlar əsaslı surətdə göstərir 'y^yj siniflərdən başlayaraq şagird kollektivində «əlaçı şagirdlə»' ~г lideri» statuslan arasında köklü fərqlər əmələ gəlir. «sıntın Əlaçı şagirdlər bütün siniflərdə kollektivin həyatIn(j •• özlüyündə mühüm rol oynayırlar. Lakin onlar bir çox и п °л şagird kollektivinin liderinə çevrilə bilmirlər. Yeniye^ 3I,f yaşında uşaqlar artıq bir-birinin şəxsi keyfıyyətlərinə dah diqqət yetirməyə başlayırlar. Yaş artdıqca, bu qiymət me 3 daha da dolgunlaşır. Böyiik məktəblilər çox vaxt insanlarda ^-l 3 £ qiymətlondirdikləri, lakin sinif yoldaşlarının çoxunda və ö>fUS^ görmədikləri bu keyfıyyətləri məhz müəllimlərin «adi» u etdikləri bəzi şagirdlərdə görürlər: tədricən onlarla hesab|a °x sözü ilə oturub-durmağa, hətta özlərini bu vo ya digər rj0 3 ^ 3 ' onlara oxşatmağa başlayırlar. rəcədə Bcloliklo də sinifdə «adi» şagird qeyri-rəsmi liderə c Kollektivdə şəxsiyyətlərarası münasibətlərin inkişafında h^'h^ əlaçı şagird öz-özlüyündə onun rolunu oynaya bilmir və oyn ° Ç Ј Г bilmoz. a ^ a a Tərbiyə işində bu mühüm psixoloji amil zoruri surətdBn alınmalıdır. Əgər sinif rəhbəri və müəllimlər şagird kolleu ƏZƏ^ Ə liderinə çevrilmiş «adi» şagirdin nüfuzu ilə hesablaşmasalaı! Vinin hor hansı yolla hörmətdən salmağa çalışsalar, psixoloji сопЛи"" ciddi səhvə yol vermis olarlar. Onlar şagird kollektivinrjƏ ƏIj surətdə formalaşmış şoxsiyyətlərarası münasibətləri djQ Г Ј,а öyrənməli, qeyrirəsmi liderlərin yaranması şoraitini təhlil «?° ?■ vo onlann fəaliyyotini kollektivin həyatı ilə üzvi s , "1 ^ 1 əlaqətəndirməlidirlər. rətdə 539 4. Kollektiv, unsiyyot vo şoxsiyyətin inkişafı Şəxsiyyot песо inkişaf edir? Onun formalaşmasına lıansı amillor daha сох tosir göstorir? Bu suallara cavab vermok üçün şəxsiyyot psixologiyası ilo yanaşı pedaqoji psixologiya elnıino müraciət etmək lazımdır. P e d a q o j i p s i x o l o g i y a müstəqil elm sahosi kimi XIX əsrin ikinci yansında əmolo gəlmişdir. Hal-hazırda o, psixologiya elminin inkişaf etmiş sahəlorindon biridir. Pedaqoji psixo-logiyanın üç bölmosi vardır. Həmin bölmələr aşağıdakılardır: tolım psixologiyası, torbiyə psixologiyası və müollimin psixologiyası. İstər təlim və tərbiyə, istərsə də müəllimin psixologiyası məsələləri mürəkkəb vo çoxcohətlidir. Biz burada onlan yalnız şoxsiyyətin inkişafında kollektiv vo ünsiyyətin rolu baxımından qısa nəzərdən keçirocəyik. Gəlin, əwəlco, tərbiyə psixologiyasından başlayaq. Tərbiyə psixologiyası pedaqoji prosesin moqsədyönlü təşkili şoraitində insanın şəxsiyyət kimi formalaşmasının psixoloji qanunauy-ğunluqlannı öyrənir. Bəs, şoxsiyyot песо formalaşır? Onun osas mexanizmi nodən ibarotdir? Məlumdur ki, insan təbioti dəyişə-dəyişə özü do doyişir. Bu müddəanın psixologiya, о cümlodən pedaqoji psixologiya elmi üçün metodoloji ohomiyyəti vardır. Insan xarici aləmo aktiv surətdə təsir göstərir, məqsodyönlü foaliyyot prosesindo onu və özünü şüurlu surətdə doyişir. Bu о demokdir ki, şəxsiyyotin forma-laşmasının osasını məhz şüurlu aktiv foaliyyot toşkil cdir. Məsələnin pedaqoji cəhətinə gəldikdə iso ilk növbodə onu qeyd ctmək lazımdır ki, uşaq şəxsiyyətinin formalaşmasına məqsod-yönlü təsir göstərmək üçün onun fəaliyyəti, birinci növbədə, osas (aparıcı) fəaliyyəti səmərəli təşkil olunmalıdır. Şagirdlərin omək torbiyəsinə xüsusi diqqot yctirilməlidir. Onları ictimai faydalı əməyə psixoloji cəhotdən hazırlamaq, əxlaqi şüur və hisslorinin formalaşmasında ictimai-faydalı fəaliyyətdən daha somərəl istifado ctmok zəruridir. İstor oyun, istər təlim, istərsə də omək foaliyyotinin səciyyəvi xüsusiyyoti vardır: onlann hamısı u ş a q k o l l c k t i v i şəraitində həyata kcçirilir. Mosolənin belə qoyuluşu uş kollcktivini şəxsiyyətin formalaşmasınm şorti kimi nozord keçirmək imkanı verir. Uşaq kollektivinin özünomoxsus xüsusiyyətləri çoxdur. Əg 540 biz onu digər kollektivlərlə müqayisəli surətdə nəzərdən keçirsək, bir cəhəti ayrıca qeyd ctməliyik: uşaq kollektivindo müollim və ya tərbiyəçi artıq fonnalaşmış şoxsiyyətlərlə deyil, hələ fonnalaşan şəxsiyyətlərlo iş aparır. Uşaq kollektivinin xüsusi tərbiyə funksiyası da məhz bununla şərtlənir. Uşaq kollektivini psixoloji baxımdan səciyyoləndirorkən iki mühüm mosəloyə xüsusi diqqət yetirilməlidir: 1. Uşaq kollektivindo cəmiyyoto xas olan ictimai münasibətlor özünün konkret ifadəsini tapır. Uşaqların kollektivdaxili qarşılıqlı münasibətlər təcrübosini mənimsəməsi onların şoxsiyyotinin formalaşması üçün həllcdici əhəmiyyəto malikdir. Uşaq kollcktivi nəinki uşaqlann bütun münasibotlərinin formalaşması, hom do inkişaf etməsi, keyfıyyətco dəyişilməsi üçün on tosirli sosial mühitdir. Bu münasibətlərin düzgün qurulması, təşkili tərbiyənin səmərəliliyi üçün vacibdir. Şagirdlərdo mənovi kcyfiyyətlərin formalaşmasının köklərini do, birinci növbədə, mohz burada kollcktivdaxili şəxsiyyotlərarası münasibətlor praktikasının monimsənilməsindo axtarmaq lazımdır. Bu keyfiyyətlər çoxşaxəlidir. Onların nüvosini birgo yaşayış təşkil edir. 2. Əgər biz uşaq kollcktivini unsiyyot aspektində tohlil etsək, onun ikinci mühüm xüsusiyyətini müəyyən edo bilorik. Şoxsiyyətin fonnalaşması baxımından onun ünsiyyət prosesi ilə bağlı xüsusiyyotlorinin ohəmiyyotini do ayrıca qeyd etmok lazımdır. Bu məsoləni aydınlaşdıraq. Uşaq kollektivindo unsiyyot tipinin osas forması dialoqdur. Dialoji ünsiyyotin monoloji ünsiyyotdən ən başhca psixoloji fərqi nədədir? Şəxsiyyətin fonualaşmasında onlardan hansı - monoloq vo ya dialoq daha mühüm rol oynayir? Monoloji nitqdo «başqa adam» passiv tamaşaçı kimi iştirak edir. Onun (başqa adamın və ya adamların) olması danışanı ancaq ünsiyyət situasiyasına daxil edir. Bu zaman «başqa adam» əsasən mənim özümə deyil, mənim haqqında danışdığım predmetə (monoloqun məzmununa) münasibot bosləyir. Təsadüfi deyildir ki, monoloq zamanı ünsiyyətin məqsədi do, nəticosi do danışanın bir şəxsiyyət kimi özünü ifado etməsi faktı ilə bağlıdır. Ünsiyyotin həmin fonnası psixodiaqnostika planında, yəni ınüvafıq şoxsiyyət üçün əhəmiyyətli olan cəhətlorin real məzmununun müoyyən edilməsində olduqca qiymətlidir. 541 Psixoterapiyada monoloqdan geniş istifadə olunması da məhz bununla bağlıdır. Monoloji ünsiyyətdən forqli olaraq dialoji ünsiyyət onunla xarakterizo olunur ki, mənim söhbət etdiyim adam mənim təkcə haqqinda danışdığım predmetə deyil, birinci növbədə, «mənim özü-mo» münasibot bəsləyir. Onu da əlavo edək ki, ünsiyyotin forması homsöhbətin «төпə» boslədiyi foal münasibətindən bilavasito ası-lıdır. Ünsiyyətin dialoji forması miioyyon mənada ümumi kollektiv ünsiyyot iqliminin olmasını, həmsöhbotlərin ümumi hisslorlə yaşamasını nəzərdə tutur. Bu zaman «тəп» istər-istəməz «hisslərimi», «fikirlorimi» başqa adamlarla bölüşə-bölüşə onlarla miixtolif mü-nasibət sisteminə daxil olduqca, «özümii» tanıyıram, özümün yeni keyfıyyətlərimi, xassolərimi görməyə başlayıram. Dialoji ünsiyyət şəraitində həmsöhbət adamlar bir-birinin motivasiya sahəsino, sərvət meyllərinə, həyat mövqcyino mühüm təsir göstərirlor. Bu isə şəxsiyyətin mənlik şüurunun, əxlaqi şüurunun, münasibətlər sisteminin vo s. formalaşmasında həlledici rol oynayır. Beləliklə, kollektiv uşaqlan ictimai-faydalı məsələlərin həllinə foal surətdə cəlb etməklo onların ünsiyyot tələbatının nəinki miixtolif formalarda təmin cdilməsi, hom də inkişafı üçün əlvcrişli şərait yaradır. Bu isə öz növbəsində şəxsiyyətin inkişafı üçün geniş imkanlar açır. Uşaq kollektivinin funksiyalan çoxdur. Onlardan ikisini: uşaq kollektivinin tərbiyə və ictimai-faydalı funksiyalarını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bu funksiyalardan hansı əsasdır? Нəг ikisi. Lakin göstərmək lazımdır ki, uşaq kollektivinin tərbiyə funksiyası onun ictimai-faydalı funksiyası vasitəsilə həyata keçirilir. Əks halda uşaq kollektivinin tərbiyə funksiyası özlüyündə ohəmiyyətini itirir. Uşaq kollektivin təşkilindo onun ictimai-faydalı funksiyasının həyata keçirilməsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Bunun üçün bi-rincisi, fəaliyyotin məzmunu düzgün seçilməlidir. İkincisi fəaliy-yət prosesindo bütün münasibətlər sistemi birgəyaşayış prinsipi əsasmda təşkil edilməlidir. Üçüncüsü, kollektiv nəinki təşkil olun-malı, hom də «öz-özünü toşkil etmolidir», yoni kollektiv öz foaliyyotinin subyektinə çevrilməlidir. Bunun üçün kollektiv öz fəaliyyə-tini planlaşdırmalı, öz iizvlərinin işini və davranışını kollektivin məqsədi vo sosial normaları baxımından tənzim ctməli, onları qiy-mətləndirməli, ictimai rəydən təsirli vasitə kimi istifado etməlidir. Moktobdo tolim işi tərbiyo işi ilə vəhdotdo aparılır. Dors təlimin əsas təşkilat forması olmaqla yanaşı, tolim-tərbiyə prosesi542 nin elə vasitəsini təşkil cdir ki, miiasir məktobin qarşısında duran bütün vəzifələr mahiyyət etibarilo məhz orada holl olunur. Tolim prosesindo müollim on azı üç vəzifəni holl edir: о, a) şa-girdlərə elmin əsaslan haqqinda biliklər verir, zəruri bacanq və vordişlər aşılayır; b) onlann bilik, bacarıq və vərdişlərə müstəqil surətdə yiyələnmosi üçün idrak fəaliyyotlərini inkişaf etdirir; v) cəmiyyətimizin ideoloji, sosial, əxlaqi və estctik toloblərinə miivafiq olaraq şagirdlərin şəxsiyyətini formalaşdınr və tərbiyə edir. Bu üç vəzifo bir-birilə vəhdətdədir və birlikdə məktəbin vahid təlim-torbiyo vozifəsini təşkil edirlər. Onlan dors prosesindo песо nozəro almaq olar? İlk baxışda sual adi görünsə do, miiasir psixo-logiyanin tolim vo tərbiyə nəzəriyyəsi üçün mosolonin belo qoyu-luşu prinsipial ohomiyyoto malikdir. Golin, suala cavab vcrmok üçün tolimin məzmunu vo təşkilat forması anlayışlarından istifado cdok. Tolim prosesi osason iki formada həyata keçirilir. Onlardan biri siniflo frontal iş, ikincisi iso fordi iş adlanir. Miiollim dorsin vaxt büdcosinin böyük əksəriyyətini adətən frontal işə sorf cdir: о, bu zaman zahiron biitiin siniflo işloyir. Lakin frontal iş prosesindo şagirdlərin bir-birilo olaqosini psixoloji sopkido tohlil etsok, görəcəyik ki, o, noinki zahiri, hom do son doroco mohdud xarakter daşıyır: şagirdlər bir sırada, bir corgodo, bir partada otursalar da, bir yerdo işləmirlər. Hor şagird fordi şokildo müəllimin izahını qavra-yir, onunla bir partada vo ya digor partada oturmuş şagirdlər kimi inşa işini fordi surətdə yazır, digor şagirdlər kimi müəllimin toklif ctdiyi məsələni holl edir. Dərsdə iimumi moqsəd var, lakin sözün əsl mənasında kollektiv iş yoxdur. Əgor şagirdlərdən hər hansı bi-risi yazı taxtasında cavab vcrən və ya inşa yazan yoldaşına kömək etmok istosə, onun bu hərəkəti ən yaxşı halda intizamsızlıq hcsab olunur; müəllim onu, adətən, bu vo ya digor formada cəzalandırır. Frontal iş kimi, fordi iş prosesindo do şagirdlorin bir-birilə olaqəsindon sözün əsl mənasında danışmaq mümkün deyildir. Qəribə mənzorə yaranır: şagirdlərin foaliyyotinin mühüm sahəsini təşkil edən tolim mahiyyot etibarilo elə təşkil olunur ki, bu zaman onlann bir-birilo işgüzar (fonnal) ünsiyyəti üçün əslində əlverişli şərait yaranmır. Məktəbin osas vozifələrindən biri-birgə fəaliyyətdə foal iştirak etmok - onun on yaxşı tərbiyə vasitəsi hesab olunduğu halda, şagirdin tolim foaliyyotinin təşkilindo həmin cəhət kifayət qodər nəzərə alınmır. Bu isə öz növbəsində onunla nəticələnir ki, sinifdə şagirdlər arasında əlaqə və münasibətlər bir 543 çox halda başqa, ikinci dərəceli, hətta bəzən pedaqoji cəhou zərərli foaliyyot növləri əsasında əmələ gəlir. Beləliklə, təhsilin tərbiyə vəzifələri ilo təlim prosesinin ənənəvi formaları arasında ziddiyyətlər müşahidə olunurdu Qabaqcıl müəllimlər bu cəhəti görür və tənqid edirdilər. Onlar vo ziyyotdon çıxış yolunu dərsdə ağırlıq mərkəzini frontal işdən fordi iş sahəsinə keçirməkdə görürdülər. Bu yol doğrudurmu? Şübhəsiz ki, doğrudur. Əgər təlimıu fordiləşdirilməsi şagirdlorin qabiliyyətləri, meyllori və maraqları haqqında elmi cəhətdən mötəbər məlumata əsaslanırsa, faydalıdu. Lakin təcrübə göstərir ki, kütləvi məktəb şəraitində, belo bir mühüm vəzifənin həlli hcç do asan deyildir. Bəs, çıxış yolunu harada axtarmalı? Ölkəmizin psixoloqları bu suala tamamilə aydın cavab verdilər: onlar uşaq kollektivindo ün-siyyotin qanunauyğunluqlarını nəzərə alaraq dorsi ş a g i г d -l o r i n k o l l e k t i v t ə d r i s - i d r a k f ə a l i y y ə t i əsasında təşkil etməyi təklif etdilər. Başqa sözlə, psixoloqlar tədris prosesini elo toşkil ctməyi mosləhət gördülər ki, şagirdlər onun bəzi mərhəlolərində nəinki bilavasitə müəllimlə, hom do bir-birilə əlaqə saxlasmlar; pedaqoji tosir şagirdlərə bilavasitə (müəllim -şagird) deyil, dolayısı ilə (müəllim - şagird - şagird) göstərilsin; dərsdo elo situasiya yaradılsın ki, şagirdlər bilikləri valideynlərin və müəllimlərin xatirinə və ya cəzadan qorxduğuna görə deyil, maraqla mənimsəsinlər. Şagirdlərin kollektiv tədris-idrak fəaliyyoti aşağıdakı kimi təşkil olunur: a) kollektivdo eyni vaxtda icra olunan iş (şagirdlər sinif yoldaşlannın cavabını şərh edir, ona olavolor edir vo ya düzəliş verirlor); b) iki şagirdin birgo işi; v) qrup işi (qrupda on azı üç, on çoxu 6-7 şagird olur); q) qruplararası iş; ğ) frontal-kollektiv foaliyyot. Nozərdən keçirdiyimiz iş formalanndan birincisindo kollektiv foaliyyot nolo sado xaraktcr daşıyır. İkincisində kollektiv foaliyyotin olamotlori daha aydın nəzərə саф1г. Qrupla iş kollektiv foaliyyotin şərtlərini (iimumi moqsodin dork olunması, vozifolorin moq-sədouyğun bölgüsü, qarşılıqlı asılılıq vo nəzarət) nisboton tam həyata keçinnək imkanı verir. Qruplararası işin toşkili ilo şagirdlərin kollektiv todris-idrak foaliyyoti daha yiiksok ohomiyyot kosb edir. Frontalkollektiv foaliyyot iso şagirdlərin todris-idrak foaliy544 yətinin təşkilinin on yüksək səviyyəsi kimi özünü göstərir. Adın-dan göründüyü kimi, bu zaman frontal iş elo təşkil olunur ki, şa-girdlorin todris-idrak foaliyyoti kollektivçilik prinsiplorino tamami-lo vo bütünlüklə cavab verir. (Dors prosesindo şəxsiyyotlararası münasibətlor yaradılır, şagirdlər bir-birinə qarşılıqlı kömok göstə-rirlər, onlar bir-birinə nəzarət edir və bir-birinin işini qiymətləndirirlər.) Beləliklə də şagirdlərin kollektiv todris-idrak foaliyyoti onlann qarşılıqlı münasibətlərinin inkişafında mühüm rol oynayir. Şagirdlərin bir-birilə əməkdaşlıq etməsi və qarşılıqlı yoldaşlıq köməyi dərsdə əlverişli emosional iqlim yaradır. Kollektiv todris-idrak foaliyyoti prosesindo şagirdlərin təlim motivləri yeni keyfiyyətlər kosb edir. Onlann idrak maraqları fonnalaşır, sosial foallığı artır, emosional-iradə sahəsinin, qabiliyyətlori və meyllərinin inkişafı üçün olverişli şərait yaranır. Ən başlıcası isə onlarda məsuliyyət hissi, kollektivçilik, müstəqillik, işə yaradıcı münasibət formalaşır. Bir cəhəti də ayrıca qeyd etmək lazımdır: psixoloqlar son zamanlar unsiyyot şəraitində psixi proseslorin xüsusiyyətlərini öyrənməyə başlamışlar. Bu istiqamətdə aparılan eksperimentlərin iimumi sxemi fordi vo birgo foaliyyot şoraitində psixi (osasən koqnitiv) prosesləri müqayisəli təhlil etməkdən ibarət olmuşdur. Birinci halda adi (yaxşı işlənilmiş) eksperimental qaydalardan, ikinci halda isə qoşa (ikinəfərlik) eksperiment prinsipindon istifado olunmuşdur. Birinci vo ikinci halda tədqiqat metodikasında əsas fərq bundan ibarət olmuşdur ki, qoşa eksperimentdə iştirak edən adamlar bu vo ya digər tapşırığı birlikdə unsiyyot şəraitində həll etmişlər. Psixoloqlar sensor-perseptiv proseslorin, təsəvvürlori, mnemik və fıkri proseslorin xüsusiyyətlərini bu istiqamətdə müqayisoli tədqiq etmişlər. Eksperimentlər əsaslı surətdə göstərir ki, ünsiyyət şəraitində özünənəzarət prosesləri xüsusilə aktivləşir, insan özünün idrak fəaliyyətini şüurlu surətdə tonzim etməyə başlayır. Psixi proseslorin məhsuldarlığı artır və s. Biz şagirdlərin kollektiv todris-idrak fəaliyyətindən danışarkən, bu cohoti də nəzorə almalıyıq. Qabaqcıl müəllimlərin təcrübəsi göstorir ki, dors kollektiv iş formaları əsasında təşkil edildikdə, şagirdlərin idrak foaliyyotinin aktivləşdirilməsi üçün xiisusilo əlverişli şərait yaranır. Aydın mosələdir ki, şagirdlorin kollektiv todris-idrak 545 157-35 fəaliyyətinin təşkilini universal təlim və torbiyo üsuluna çevirmok olmaz. Müəllim onu frontal və fərdi işlə üzvi şokildo əlaqələndirməyi bacarmalıdır. Nəhayət, bir mühüm məsəlo haqqinda. Biz yuxarıda uşaq kollektivində ünsiyyətin ancaq bir tərəfıni - şagirdlərin bir-birilo ünsiyyəti məsələsini nəzərdən keçirdik. Onun ikinci mühüm tərofini müəllimlərlə və tərbiyəçilərlə şagirdlərin ünsiyyəti təşkil edir. Müəllimlərlə (tərbiyoçilorlə) şagirdlorin ünsiyyəti özüno-məxsus ünsiyyət sahəsidir. Ünsiyyotin bu növünə p e d a q o j i ü n s i у у ө t deyilir. Şagirdin bir şəxsiyyət kimi inkişafında pedaqoji ünsiyyət böyük əhəmiyyotə malikdir. Görkəmli pedaqoqlar- Ü. Hacıbəyov, A. Makarcnko, H. Cavid, A. Şaiq, A. Makovelski, H. hüseynov, V. Suxomlinski, M. Arif, Y. Məmmodoliyev, A. Qarayev, Ə.Scyidov, Ə.Zəkizado, M.Mchdizado, A.Abbaszadə, F.İbrahimboyov, Ə. Sul-tanlı, Ə. Dəmirçizade, M. Məhərrəmov ve başqalannın öz şagird və tələbləri ilə münasibətləri əsl tərbiyəvi təsir vasitəsi olmuşdur. Öz mənalı həyatını gənc noslin tərbiyəsinə hosr etmiş bu elm fədailəri və əsl xalq müollimlərinin öz yetirmoləri ile söhbətləri mənalı həyat məktəbi idi. Onlar neçə-neço goncin həyat yolunun müoyyən edilmosindo, bir vətondaş. alim, şair, müollim, ən başlı-cası iso gözəl insan kimi formalaşmasında əvəzsiz rol oynamışlar. Şagirdlərin şəxsiyyətinin inkişafını şertləndirən müxtəlif amillər içərisində onların müəllimlərlə münasibəti xüsusi yer tutur. Müəllimlə şagirdin bir-birilə qarşılıqlı təsiri şəxsiyyətin fonnalaş-masının mühüm bir mərhələsinə təsadüf cdir. Mahiyyət ctibarilə elə bir pedaqoji problem yoxdur ki, о, bu vo ya digor dorocodo müollimlo şagirdlərin qarsılıqlı münasibotləri ilo bağlı olmasın. Müollimin şagird şəxsiyyətinə diqqətlə yanaşması, tələbkarlığı hörmətlo əlaqələndirməsi, onun qüvvələrinə inanması - müəllimlo şagirdlərin qarşılıqlı münasibətlori üçün hollcdici olan bu cəhətlərdon hor birinin ohomiyyoti böyükdür. Müollimlərlə şagirdlorin münasibətləri şəxsiyyotlorarası münasibotlərin özünəmoxsus sahəsini təşkil edir. Bu о demokdir ki, pedaqoji ünsiyyotdə onlann hor ikisi - müollim do, şagird do şəxsiyyot kimi iştirak edirlor, başqa sözlo, pedaqoji ünsiyyoti do «S-О» diisturu ilo deyil, «S-S» diisturu ilo xarakterizo etmok olar. Müollim - şagird münasibətləri işküzar (rosmi) münasibət-lərdir. Axı, şagirdlor müəllimlərlə öz-özlüyündə deyil, həmişo 546 sosial qrupun - sinfın, miioyyon təşkilatin və s. üzvü kimi münasibotə girirlər. Müəllim iso pedaqoji kollektivi təmsil cdir. Onların qarşılıqlı münasibətlərinin xarakteri «Məktəb nizam-naməsi», «Şagirdlər üçün qaydalan> vo s. ilo miioyyon olunur. Özünün bu xüsusiyyətinə göro müəllimlərin şagirdlərə münasibəti bir çox cohətdən şagirdlərin bir-birilo münasibətlərinin xaraktcrini miioyyon edir. Müəllim - şagird münasibətləri əlverişli olduqda, şagirdlər arasında da münasibotlərin səmərəli inkişafı üçün şərait yaranır. Bu isə şagird kollektivinin formalaşmasının şərtlərindən biridir. Sinifdə kollektiv rabitəlorin inkişafı iso, öz növbəsində, müəllimlə şagirdlərin ünsiyyotini asanlaşdırır. Müollim - şagird münasibətləri təlim prosesinin səmərəli olmasının mühüm şərtlərindən birini təşkil edir. Sinifdə mənəvi-psixoloji iqlim, birinci növbədə, məhz həmin münasibətlərlə miioyyon edilir. Bu cohoti nəzorə almadan şagirdlərin bilik, baca-rıq və vordişlərə yiyəlonməsi prosesini təhlil etmək səhv olardı. Təkcə bir cohoti qeyd edok: biz artiq bilirik ki, yaddasaxlama prosesi bir cox cohətdon şagirdin emosional vəziyyətindən asılıdır. Eyni sözləri digor psixi proseslor haqqinda da demok olar. Müollim-şagird münasibətlərinin psixoloji noticolori belodir. Todris materialinm monimsonilmosi tokco onun mozmunu, tolim iisullan vo s. ilo deyil, hom do şagirdlərin müəllimo münasibəti ilo şərtlənir. Xüsusilə aşağı siniflərdə, habelə V-VI siniflərdo «yaxşı müəllim yaxşı fənn» demokdir. Şagirdlər adətən sevdikləri müəllimlərin dərsino xüsusi maraq göstərirlor. Şagirdlər müəllimləri adəton bir-birilə müqayisə edir və onları qiymətlondirməyo başlayırlar. Bu zaman şagirdlər miixtolif meyarlardan istifado edirlor. Homin meyarlardan ikisi xüsusilə mühümdür: şagirdlər müəllimləri qiymətlondirərkən, bir torofdon, təlimin keyfiyyətino, digor torofdon, müəllimin şagirdlərə münasibətinə xüsusi diqqot yetirirlor. Müəllimin yüksək erudisiyaya malik olması, əlavo biliklər verməsi, materialı maraqlı və anlışıqlı şərh etməsi, «uşaqların» müstəqil mühakimələrinə həssaslıqla yanaşması, pedaqoji məha-rəti şagirdlər üçün çox ohəmiyyətlidir. Onlar müəllimin xeyirxahhğını, səmimiliyini, ədalətli olmasını, tələbkarlığı hörmətlo əlaqələndirmosini yüksok qiymətləndirirlər. V-VI sinifdən başlayaraq ədalətli qiymət, obyektiv cəza və rəğbətlon-dirmə müəllim-şagird münasibotlərində mərkəzi momentə çevrilir. Bu mühüm problemlərin holli prosesindo müəllimin bir şexsiyyətkimi keyfıyyətləri üzə çıxır. Şagirdlər həmin keyfiy-yətləri görür vo qiymətləndirirlər. Pedaqoji ünsiyyətin bir mühüm xüsusiyyətini do ayrıca qeyd etmək lazımdır: o, istər şagirdin müollimə, istərsə də müollimin şagirdə inam və ctibarına əsaslanır. Əgor müollimlo şagird arasında bele münasibət yaranırsa, müəllim onun tələblərini adekvat surotdə qavrayır və qəbul edir. Şagirdlər müəllimo inandıqda ona kömok üçün müraciot edir, onları narahat edon məsolələri onunla bölüşürlər. Bunun üçün müəllim öz şagirdlərinin problcmlərini düzgün başa düşməli, həmişə xeyirxah mövqc tutmalı, hotta sinifdo konfliktli şorait yarandıqda belə şagirdin şəxsiyyotinə hörmət etmolidir. Əməkdaşlıq pcdaqogikası «müəllim-şagird» miinasibotlərinin xaraktcrini köklü surətdo dəyişir. Müəllimin votondaşlıq mövqeyi, sözü ilo işinin vohdət təşkil ctməsi, şagirdlərə təlqin etdiyi idcallara öz əməlləri ilə cavab verməsi, böyük təsir gücünə malik olan şoxsi nümunəsi və s.-nin do ohəmiyyətini xüsusi qcyd ctmək lazımdır. 5. İnsan və siyasət, yaxud siyasətə qoşulmanın başlıca motivləri Keçmiş Sovctlər İttifaqının dağdması ilə sovct məkanında ucniş bir siyasiloşmo, kütlə arasında siyasi fəallıq artmağa başladı. Bunun da bir sıra sosial vo psixoloji səbəbləri vardır. Keçmiş sovetlor məkanında ümıımon comiyyət müəyyən siyasi ideoloji prinsiplər əsasında qurulmuşdu, zümrə vo təbəqələrin, ümumən kütlənin sosial siyasi fəallığı morkəzdə təşkil olunurdu və istıqamotlonirdi, «vahid məqsədə» xidmot edirdi. Bunun ücün comiyyət miqyasmda «vahid partiya» yaraddmışdı, hər şey yalnız onun göstərişi ilo ola bilərdi. Həmin dövrdə ауп-ауп adamlann siyasətə qoşulması yalnız homin partiyaya daxil olmaq, onun üzvü kimi məhz onun «rəhbor göstərişlərini» ycrinə yetirmok sahəsində o/ toallığını göstoro bilərdi. Yəni «vahid siyasi partiya», «vahid siyasi fəallıq istiqaməti» mümkün idi. Həmin istiqamətdən konara çıxmaq, başqa cür hərəkot etmok «partiya nizamnaməsini pozmaq» hesab edilirdi. Başqa sözlo siyəsətə bu yolla qoşulan şəxs yalnız «partiyanın iradosinin» ycrinə yetirilmosi üçün bir vasitə və ya «yuxarıdan golon göstorişlorin sözsüz icraçısı» olurdu. Çünki «уихапшп qərar və göstərişləri» aşağıdakdar tərofındən sözsüz 548 yerinə yetirilməli idi. Bclə bir sosial şəraitdə heç kəs «partiyanm iradəsi əleyhinə gcdo bilməzdi». Burada partiya xətti ilo totalitar bir rejimin mövcudluğu təmin olunurdu. Elo buna görə do «vahid partiyaya» qəbul xüsusi toləblər əsasında həyata keçirilirdi. Partiyaya qobul olunmaq yəni «siyasotə qoşulmaq istoyonlorin» osas iki motivi ön plana keçirdi: «тиоууəп vəzifo almaq» (çünki həmin partiyanın üzvü olmayan şoxslər песо dcyorlor «vacib vəzifolərə» təyin oluna bilməzdilor). Əslində bu, siyasətə qoşıılan şəxslərin mühüm motivlorindən biridir. Bu mənada bclə bir fikirlo razdaşmaq olar ki, «siyasətlə moşğul olan adamlarm hakimiyyət iddiasında olduqları hamıya məlumdur. Əgor kimsə bunu bilmirSə, o, уатһг» (Ə.K.). Həmin mərhələdə siyasotə qoşulmağın, yəni partiyaya qobul olunmağın ikinci osas motivi heç olmazsa otrafdakılardan fərqlənmok, cvdə, ailədə «vacibliyini» (partiyaçı olmasını) nəzəro çatdırmaqla «psixoloji müdafio» vo ya «kompensator mcxanizmin» horəkətə gətirilməsi vasitosi kimi çıxış edirdi. Qeyd edilən hor iki halda siyasotə qoşulmaq əsasən «şəxsi motivlərlə» şərtlənir. Lakin bir sıra hallarda ауп-ауп şəxslərin «partiyaya daxil olması», «siyasəto qoşulması» geniş ictimai motivlərlə də şərtlonə bilordi. «Ümumun xcyrino müəyyon sosial proscslərə təsir cdə bilmok imkanı oldə etmək» motivi də ayrı-ayrı şoxslərin «siyasi foaliyyotində» miihüm ycı tuturdu. Respublika-mızda bclə siyasi xadimlər az olmamışdır. Əlbəttə, zaman və şəraitlə bağlı onların rastlaşdıqlan maneə vo mohdudiyyotlor ııo/ordon qaçınla bilməz. Sovetlər İttifaqının dağılması ilo insanlann siyasətə qoşulması motivləri vo imkanları tamamilə başqa olmuşdur. (Təsadüfı deyildir ki, məhz son dövrlərdə psixologiya dorsliklorino siyasi foaliyyotin psixologiyası problemləri daxil edilmişdir.) Burada müstəqilliyo can atan geniş kütlənin «siyasiloşmesi» motivləri ilk növbədə vətənin, xalqın talcyilo bağlı problcmlorin ortalığa çıxması vo totalitar rcjimdən yaxa Cjartannaq imkanlannın yaranması ilə olaqədar olmuşdur. Bütün keçmiş sovet respublikala-nnın əksəriyyətində Sovctlər İttifaqının dağılması ilə əlaqədar olaraq baş vcrən proscslər, onlann osas istiqamotləri, kütlo içərisində siyasi fəallığın güclənmosi müəyyən ümumi cohətləro malik olmuşdur. Əksər rcspublikalarda xalq cobholorinin yaran-ması, siyasi hakimiyyəti olə almağa, totalitar rcjim toləblorindən 549 uzaqlaşmağa can atmalan oxşar cəhətlərə malik olmuşdur, lakin nəticələri isə bir-birindən ciddi surətdə fərqlənmişdir. Əlbəttə məsələnin siyasi tərəfı hansı qüvvolərin həmin siyasi proseslərdən öz eqoist məqsədlərinə nail olmaq, öz rejimlərini ya-ratmaq üçün песо istifado etmələri siyasətşünaslığın problemləri-dir, ona görə də burada məsələnin psixoloji tərəfınə diqtot yctir-mək zərurəti ön plana keçir. Buna görə do burada ilk növbədə siyasi fəaliyyətin psixologiyasının bəzi ümumi cəhotlorinə toxunula-caqdır. Adotən qeyd edirlor ki, insan bioloji, fizioloji, sosial varliq olduğu kimi hom do siyasi varlıqdır. Çünki о, miioyyon siyasi münasibətlər sferasında olur. Hakimiyyotlo miioyyon miinasibotdo olarkən, yəni öz ictimai vəzifəsini yerino yetirorkon, öz vətən-daşlıq hüququnu və azadlığını, öz fəaliyyətilə bağlı aldığı maaşla, seçib-seçilmək hüququ və s. bağlı münasibətlərini tonzim etmək üçün siyasoto qoşulmuş olur. Başqa sözlə, hakimiyyoto tabe olur və ya ondan istifado edir. Bu mənada siyasi psixologiyada insanlar xüsusi münasibət sferasında, yoni «insan - siyasot -hakimiyyot» üçbucağı münasibətində nəzərdon keçirilir. Yoni insan hakimiyyot vo siyasot olmadan öz votəndaşlıq keyfıyyətlərini qoruyub saxlaya bilmoz. Siyasot hakimiyyotin məzmununu təşkil edir. Bu monada insan, istər-istəməz, siyasətdən vo hakimiyətdon asılı voziyyotdo olur, lakin homin miinasibot vo asılılıq ayn-ayn adamlarda miixtolif soviyyodo olur. Bununla olaqodar olaraq insanlar başqa-başqa psixoloji əlamətlər vo keyfiyyotlor kosb cdir. Burada iki qobil insan psixologiyasi diqqoti colb cdir: a) «siyasoto qodor insan», bclolori hakimiyyoti tobii yaşayış şəraitinin tosiri kimi başa düşür və siyasətlə, onun foaliyyot göstər-mə qanunlan ilə maraqlanmır; b) «siyasi insan» isə öz mənafeyi naminə hakimiyyətin foaliyyot göstərilmosinə müdaxilə edir, qarışır və siyasotlo hakimiyyətin toşkili və ya quruluş vahidi, yaxud vasitəsi kimi maraqlanır. Əlbəttə, insanin siyasətdə iştirakı miixtolif səviyyələrdə ola bilor vo hor bir soviyyənin öz psixoloji xiisusiyyotlori var. Siyasot adamının psixoloji-siyasi kcyfıyyotləri onun siyasi foallığında, siyasi davranışında, siyasi işindo vo siyasi foaliy-yətində tozahiir cdir. Siyasi fəallıq siyasətin məqsodəuyğunluğunıın inikasıdır. Əgor siyasi rcaktivlik - oks miinasibot insanin siyasi hakimiyyotin 550 tosirino mocburi rcaksiyasıdırsa, amma siyasi fəallıq - vətəndaşın psixolojisiyasi özünühorəkətidir. Siyasi təbliğatın, seçki kampaniyalarının psixologiyasının baslıca qayəsi əhalinin siyasi fəallığını idarə etməyə yönəlmiş olur. Nəinki partiya təbliğatı işçilərinin (muzdlu, yaxud maaşla işləyən şəxslorin, strukturların, birliklorin) əsas işi qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmaqdır. Bir sıra hallarda bu cəhət qeyri-etik yol və vasitələrdən, hətta zorakılıq fonnalarından istifado yolu ilə həyata kcçirilir. Bu cəhətdən dövlət orqanları, ordu vo s. də qarşıya qoyul-muş «partiya məqsədinə» (bəzən do ayrı-ayrı qrup və zümrəlorin mənafcyinə) nail olmağa yönəldilir. Siyasi davranış siyasətin məqsədyönlülüyü ilo tonzim olunur, bunun üçiin sosial, iqtisadi və milli amillərdən istifado edilir. Siyasi davranışın mohsulları, nəticələri siyasi sənədlər, aksiyalar, partiyanın, onun liderlərinin iqtisadi vo sosial hərəkətləri formasında miişahidə edilə, təsbit oluna, qiymətləndirilə bilər. Siyasi foaliyyot şuru məqsədin tosirilə yaranır. Bu mənada siyasot do - professional əmək fəaliyyotidir, hotta clmi-praktik fəaliyyətdir. Yoni siyasot do xüsusi elm sahəsidir. Onun osas prcdmeti hakimiyyətdir, «hakimiyyətin psixoloji sahəsidir». Siyasot - ilk növbədə hakimiyyotin təşkilinin vo foaliyyot göstərməsinin naməlumluğu ilo mübarizodir. Sonra iso hakimiyyotin qruplar, siniflor, şəxsiyyətlor arasında bölgüsünün həyata keçirilməsidir. Onu nozərdən qaçırmaq olmaz ki, hakimiyyotin amal və məqsədlərindon asılı olaraq onun həyata keçirdiyi siyasot miixtolif səciyyəli olmaqla borabor, çox tez bir müddotdo nüfiızunu itirə, «köhnələ» bilor. Bu monada siyasot hom də axtarışdır. Siyasətə qoşulan adam, xüsusən siyasi liderlər hakimiyyotin inkişaf dinamikasını, onun aqibətini qabaqcadan görməyi, onu proqnozlaşdırmağı bacarmalıdır. Belo bir fıkirlə razılaşmaq olar ki, siyasətçi proqnoz vcrmirsə, miioyyon hadisolərin inkişafına miinasibot bildirmirso siyasətlə məşğul olmamalıdır. Bu mənada professional siyasətçi xüsusi intcllektual qabiliyyətə, ilk növbədə analitik təfokkür qabiliyyətinə, fıkir çevikliyinə və təfəkkür müstəqilliyinə, dərin tənqidi ağıla malik olmalıdır. Tofəkkür steriotipi siyasətçi iiçün ciddi folakətdir. Düzgiin və çevik siyasot ilk növbədə tofokkür çevikliyi, hadisələrin səbəb vo nəticələrini, onu törədən prosesləri dərindon təhlil etmək, vaxtında vo düzgün nəticə çıxarmaqla yanaşı, onlann inkişaf meyllərini düzgün müəyyənləşdirməyə qabil olmaq demokdir. 551 Bu mənada siyasət dərin elmi təfəkkür, yüksək intellekt tələb cdir, о siyasi afyora və ya afcristlik deyil. Bununla əlaqadar olaraq Hersoq de Roqanın sözlərini xatırlamaq yerinə düşər: «siyasi idarəetmə məharətindən çətin heç bir şey yoxdur»: hətta bu sahədə ən təcrübəlilər do ölüm ayağında etiraf etmişlər ki, idarəetmə sə-nəti sahəsində yenə də özlərini naşı (noviçok) hesab etmişlər. Bunun səbəbi odur ki dövlətin idarə olunmasının bütün dövrlər üçün yarayan möhkəm və qəti qaydalannı tapmaq mümkün deyildir1 . Bu mənada siyasi fəaliyyət həm sosial qiyməti, hom də ciddi nəticəsi olan foaliyyot növüdür və insandan gərgin fıziki və psixoloji cncrgiya tolob cdir. Bəzən bu və ya digər şəxslərdə siyasətə sərf olunan iş qüvvəsi mümkünlik həddini keçir və nəticədə siyasətçidə streslər, çaşqınlıq, deprcssiya vəziyyətlori yaranır, hotta onların tolof olmasına gotirib çıxarır. Belo siyasi foaliyyotin məhsulu və ya dəyəri, ya müəyyən siyasətçilərin məşhurlaşması, onlann geniş kütlələrin rəğbətini, məhobbotini, yaxud da qəzəb və nifrətini qazanmaq olur. Deməli, siyasi omək məhsuldar foaliyyot kimi özünün moqsodinə malik olur, müəyyən oməliyyatlann köməyilə həyata keçirilir, xüsusi predmeti, vasitəsi və nəticolori olur. Bu cəhətdən siyasi foaliyyot digər foaliyyot sahəlori kimi, xüsusi psixoloji struktur və tosir vasitələrinə malik olur. Burada intellektual ckspansiya, hüquqi tənzimctmə, iqtisadi məcburiyyət və fıziki tozyiq daha qabarıq surotdə nəzərə çarpır. Yəni kim hansı yola üstünlük verir məsələsi psixoloji cəhətdən xüsusi əhomiyyətə malikdir. Çünki seçilən təsir üsulu müxtəlif nəticələro gətirir. Bununla bərabər, siyasoto qatılan şoxslərin siyasi tərbiyəsinin psixoloji cəhətləri do çox vacibdir. Burada siyasoto qatılan şəxslərdə özüno nəzarot, özünütonzim, özünüidarəetmə, özünü-tərbiyo gərək ön plana keçsin. Bu cəhətlərlə yanaşı onlarda sərvət meyli və mənəvi keyfıyyətlərdə oxlaqi cəhətlorin üstünlüyü vacibdir. Bu mənada həqiqi siyasətçinin əməyinin prcdmcti xalqın psixoloji, iqtisadi, sosial, demoqrafık və s. voziyyotidir. Yoni əhalinin psixoloji-siyasi voziyyəti siyasətə qoşulan şoxslərin vo ya professional siyasətçilərin daima diqqət morkəzindo olmalıdır. Əgər siyasətcinin öz 1 Bax: Psixologiya. A.A.Krılovun rcdaktəsi altında. M. 1998, səh. 530. 552 şəxsi mənafcyi onun siyasi fəaliyyətində dominantlıq kəsb edərsə, belo şəxsləri siyasətçi deyil, siyasi fınldaqçı adlandırmaq psixoloji cəhətdən daha adekvat olur, çünki belələri siyasi foaliyyoti əslində təhrif cdir, ondan öz eqoist moqsodlori naminə istifado etmək üçün bir vasito kimi bəhrələnirlər. Bu monada bclə bir fıkirlə razüaşmaq olar ki, şər insanın içində doğulur, onun sənətindən, о cümlədən siyasətlo moşğul olma-sından yox. Məkrli təbiətə malik olan siyasətə qoşulmuş şəxslər, siyasətdə öz məkrli niyyətlərini həyata keçirmoyə can atırlar. Bu mənada məkrlo yoğrulmuş siyasət əsl siyasət hesab edilo bilməz, bu, siyasətdon çox müəyyən şəxslərin, qrupun, zümrənin mənafeyini qorumaq üçün zahirən siyasi don geydirilmiş, mahiy-yətcə isə ümumi xalqın monafeyinin əksinə yönəlmiş fırıldaqçı və cinayətkar fəaliyyotdir, burada siyasi məzmundan çox afyora ön plana kcçir. Məhz belələrinin «siyasi fəaliyyəti»ni psixoloji cəhətdon təhlil edərkən Hozrət Əlinin belo bir kəlamı yada düşür ki, «Allahdan qorxmasaydım, siyasətçi olardım». Əlbottə, məhz eqoist moqsədlərlo siyasət naminə siyasi afyora ilə məşğul olanlar «Allahdan qorxmadan» siyasət pərdəsi altında hər cür cinayətə ol atır, onun son noticələrini isə göz önünə gətirməyə qabil olmurlar. Əlbəttə, burada osas məsələ əyrini güzgüdə yox - yəni siyasətlə məşğul olmaqda deyil, siyasətdən песо istifado edənlərdə axtarmaq düzgün olardı. Halbuki siyasət noinki ümumon dövlətin, о cümlədən müəyyən insan toplumlannın, qruplann foaliyyotinin tənzimi üçün çox vacibdir, bəzən hətta haqlı olaraq qeyd edirlor ki, siyasət hava-su qodor vacibdir. Siyasoti belo bir zərurətə çevirmək üçün siyasoto qoşulan insan və ya professional siyasətçi siyasotin psixoloji vasitəlorinə dərindən bələd olmalı və ondan vaxtında və yerindo düzgün istifado etməyi bacarmalıdır. Dilimizdə işlədilən «siyasətdə naşılıq» anlayışı müəyyən monada siyasotin psixoloji vasitələrinə nabələdliyi bildirir. Homin nabolodlik sayosində siyasoto qoşulan şəxs vo ya şəxslər öz siyasi foaliyyoti prosesindo hansı vasitolorlə cəmiyyotə və dövlət hakimiyyətinə təsir etmək yollarını düzgün müəyyənləşdirə bilmirlor. Mosolon, müasir dövrdə bəzi siyasi partiyaların ol atdığı tosir vasitoləri (məsələn, küçə yürüşləri, piketlər, aclıq aksiyaları və s.) bir torəfdən kütlənin şuur səviyyəsi vo ona psixoloji hazırlıqla bağlıdırsa, digər tərəfdən hansı sistemə təsiri, yəni 553 hakimiyyətin və onu idarə edənlərin psixologiyasını nəzərə almaq əsasında qurulmalıdır. Bu cəhətdən siyasətçi oməyinin əsas vasitələri ilk növbədə kütlonin şüuruna yol tapmaq (yəni ideologiyanın yayılması, fikir vo hissləri zobt ctmok moharəti), hüquqi tənzim - kütlənin ziyanına olan qanunların dəyişdirilməsinə vadar etmək, iqtisadi güzəştlorə nail olmaq (golir vo xorclorin reformasına nail olmaq), miiqavimot vo toziqo eyni yol la cavab vermoyə hazır olmaqdır. Siyasətçi konkret şəraitdə homin vasitolordon birini vo ya eyni zamanda bir neçosini seçə bilor. Əlbəttə, homin tosir vasitələri seçilərkən burada risk vo məsuliyyət çox böyük olur. Bunun üçün siyasətçi şəxsi inteqral keyfiyyətlərə do malik olmalıdır. Burada siyasətçinin inkişaf etmiş özüno nəzarət, özünü idarəetmə qabiliyyəti, özünütənzimi mühüm rol oynayır. Emosianallıq, çılğınlıq, düşünülməmiş qərar qəbulu işo çox böyük ziyan vura bilor. Bu mənada mosuliyyotdən onu yalnız və yalnız müvəffəqiyyət və qələbə qazanmaq xilas edə bilər. Müvəffəqiyyətsizlik və məğlubiyyət halında ya onu siyasi fəaliyyoto son qoymaq (yəni siyasi ölüm), yaxud onu qınamaq, mühakimə etmok, siyasi fəaliy-yətinə qadağan qoyulması (professional ölüm), kütləvi informasiya vasitələrində, tarixi ədəbiyyatda biabır edilmək (mənəvi ölüm) gözləyir. Demoli, siyasətə qoşulan şəxslərin öz əmək vo ya foaliyyot vasitələrini seçmələri ağır psixoloji yaşantılarla, tovqoladə dərəcədə çotin qorarlar qəbul ctməklo əlaqodardır. Çox toossüf ki, məsəlonin bu cəhətini bəziləri о qodor də aydm dərk ctmir. Bəzən do ətrafına öz yaxın adamlarını, qohum-qardaşım yığıb ycni partiya: «siyasi horokot» yaratmaqla məşğul olur. Burada osas qayə daha çox öz şəxsi ambisiyalarını həyata keçirmək cəhdlərində ifado olunur. Bizim dövrümüzdə kiçik bir respublikada az qala yiizlərlə «partiya yaratmaq» cəhdi bos, no ilo izah cdilo bilor. Burada sosial sirayət mexanizmi, «qonşudan geridə qalmamaq» cəhdi ön plana keçir. Əslindo adlan ilə fərqlənən həmin partiyaların əksəriyyətini bir ümumi cəhət birləşdirir: özümüz üçün nə qopara bilərik?» Burada iimumi amal, yüksək ideya, milli mənafe, ümumxalq mənafeyi агха plana keçir, «özüm üçün», «özümünkülər üçün» nə etmok olar ciddi-cəhdi ön plana keçir. Əslində iso bu, ümumi amal uğrunda mübarizəni zəiflətmək üçün qüvvolərin parçalanmasına yönəldilmiş bir siyasətin məhsuludur. Belo bir qarmaqarışıqlıq şəraitində əhalini hədsiz 554 psixoloji gorginlikdə saxlamağa, məqsədəmüvafıq siyasi davranış nümayiş etdirməyo (yəni öz emosiyalarını, iradəsini, təfokkürünü hədsiz gərginliyə alışdırmağa), siyasi, iqqisadi, hüquqi və fıziki təzyiqlərə dözüm nümayiş etdirməyə alışdırmaq məqsədi güdülür. Yəni su bulanıq olduqca «balıq tutmaq» asanlaşır. Son dövrlərdə ayrı-ayrı siyasotçilərin dilindən eşidilən «xalqtmız çox səbrli, dözümlü xalqdır» kimi fikirlər əslində xalqı öz siyasi vo iqtisadi, mənəvi vəziyyətini düzgün dork edib qiymətləndirmək, adekvat nəticələr çıxarmaq fıkrindən uzaqlaşdırmağa, onu daha avam və müti şəkildə saxlamağa cohddən başqa bir şey deyildir. Belələri bir cəhoti yaddan çıxarırlar ki, xalqın, ümumən əhalinin, bütün insanlann həm fıziki, hom psixi, hom də mənəvi sağlamlığı, dözümü miioyyon həddo qodor olur, yoni səbrin də, dözümün do həddi var, bundan о tərəfə hər şey birdən tükənə bilər, bu isə qəflətən, gözlənilməz sosial partlayışa gətirib çıxara bilər. Bu monada siyasətdə də əhalinin əsəb-psixi və fıziki energiyasının hüdudu nəzərə alınmalıdır. Yalançı vodlərlə insanları nə qədər aldatmaq olar?! Əlbəttə, burada xalqın etnik-psixoloji xüsusiyyətlərindən, yoni onun adətənənəsindən, milli xarakterindən, şuur səviyyəsindən, steriotip və yönümlərindən, əhalinin sosial tərkibindən, onun təhsil vo mədəni inkişaf səviyyəsindən çox şey asılıdır. Bu cəhətlor siyasi fəaliyyətdə dəqiq surətdo öyronilib nəzəro alınmalıdır. Həmin «nəzərəalma» iso iki istiqamətdə qurulur: birincisi, bundan öz mənafeyi naminə песо sui-istifadə ctmok olar, ikinci iso, həmin cəhətləri nəzərə almaqla siyasi foaliyyoti müsbət istiqamətə песо yönəltmək olar. İkinci halda sosial qrupların şüur soviyyəsinə təsir etmək, onları müsbət istiqamətində dəyişdinnək, iimumi amal istiqamətində yönəltmək do siyasi fəaliyyətdə, yəni siyasotçinin ideoloji fəaliyyətində mühüm yer tutur. Bu monada siyasi foaliyyot çox mürəkkəb foaliyyot sahəsi olub yüksək professional hazırlıqla yanaşı dərin psixoloji sərişto tələb cdir. Burada psixoloji səriştosizlik cəmiyyətə daha baha başa gələ bilor. Odur ki, siyasi fəaliyyətlə məşğul olan şəxslor ilk növbədə insan psixologiyasına, xüsusən do sosial vo siyasi, eləco do ctnik psixologiya məsələlərinə dərindon bələd olmalıdırlar. 555 XX F Ə S İ L ŞƏXSİYYƏT VƏ AİLƏ 1. Ailə: məhəbbət və şəxsiyyət Bodii odəbiyyatın insan əzəməti və loyaqəti haqqında yaratdığı ən böyük psixoloji himn məhəbbət himnidir. Məhobbət... Oğlan və qızlann bədbəxt və xoşbəxt mohəbbəti bütün dövrlərdə bodii ədobiyyatın on başlıca mövzusu olmuşdur. Təsadüfi deyildir ki, hər xalqın öz «Leyli və Моспип» dastanı vardır... Bu munis hissin insan hoyatinda əhomiyyoti aydındır. Mohəbbot bünövroli ailələr həmişo xoşboxt olurlar. Məhəbbət do canlıdır, о da doğulur, ömrünün bahar və qış fosillərini yaşayır. Bəs, bizim müasirimizin ailə hoyatinda məhobbot hissi песо rol oynayir? Məhəbbot qanunlan ilə yaşayan ailələr çoxdur. Ər və ya arvad bütün həyatı boyu nəinki ömür-gün yoldaşını sevir, hom do ona öz uşaqlarını, cv-eşiyini sevmoyi öyrədir, hətta özlorinin ixtiyar çağlannda bclə bir-birinin qolbini gonclik mohobbətinin рак nəfəsi və qeyri-adi hərarəti ilə isidirlər. Xalqımızın dahi bostəkarı Üzeyir Hacıbəyovla bir yerdə işləmiş, onunla yoldaşlıq və dostluq ctmiş odəbiyyat vo incəsənət xadimləri yazırlar ki, o, məşqlərə tək golməzdi, hoyat yoldaşı Məleykə xanımı da özü ilə gotirərdi. Məleyko xanım onun bütün yaradıcılığını izləyir, ərinin sevinci ilə yaşayırdı. İnsan mohəbbətinin bu böyük möcüzəsini nə ilə izah etmək olar? Ailonin inkişafının bütün morhololərində mohəbbət hissi onun psixoloji bünövrəsini, toməl daşını təşkil edirmi? Xoşbəxt olmaq üçün tokcə məhobbot hissi kifayətdirmi? Sosioloqlar və psixoloqlar bu mühüm suallan aydınlaşdırarkən maraqlı faktlar aşkara çıxarmışlar. Bəzilori ilo tanış olaq. Ailə xoşbəxtliyinin sirlərini təkcə mohəbbətlo izah ctmok bu gün çox sadəlövh görünərdi. Adamların toxminon 30 faizi bir-birini sevmodən ailə qururlar. Buraya ilk növbodə qohum vo tanışlar, ana və bacılar vasitəsilə yaranan ailolər daxildir. Bir çox ailəlor isə tosadüfi tanışlıq osasında yaranır. Müoyyon mülahizə ilə bağlanan nikahlara da az təsadüf olunmur. Boşanmaya aid statistika göstərir 556 k,, bu aıləlonn Ыг | ^ *lolƏrdən 3>7 faizinin ömrü , ^ faızinın omru ««ЈЛј tokc^ ömrü 3-4 il olmuşdur. Azömürİü ailolonn ugursuz ta сип ^ ( qanunIanna и dorocodo d0^u;ilaıənnha^ qeyd edok. Qarş.lıql, mohobbot olmadanyaranmışa.lai un^is. sonradan dajıhnnı? Xeyr. Hotta bir-b.nm sevmodon £ ^ ş уə У па hoqıqı mə^^xoş^W. Onlar ev.onondon sonra Ыг b,rıno sankı «утокУ bbel > saglam uşaqlar torbiyo edirlor. qısa muddotdo Ы^*1п ™hkomlonmosi, xoşboxt ailo kimı ınkışai etmesı n%ıəşdiJa rd.r? Sosioloqlar тиоуУ ^lor ki, kişı vo qad.nların 70 faizı bir-bınnıi sevorok cyl* ^ƏЛ1 8еуəп göyçok olan> - dcmislor Burada da bız qor.b* ^ о ад1 Evlənəndən » keç», molum olur к • ^ f Уа1Шг 46 ш fa sevmokdo ^^1^^.«Ч sevmir. ümumiyyotlo Г 1Ə" ƏИ TJ^lirso onlaru^N ^uxtolif kis, vo qadmlann ailo hoy at. davam edtfse,>1Л>Жш*в çoxunu mohəbbot hijsi b.r osdırmır Bu *enon^>,rki, bir çoxu dağıhr. Belo bir fakt "J^t^^Wj 9 J Condon sonra bosanan qadın və kışılor bosaO ^ do xüsusi yer tuturlar. Lakin bu ümumi Ј^У^А, Belo adolorin oksorıyyoti noınk. dagılmır MÜX окь» ^ %hanından ugurla çıxırlar Bu halları no do ı/ah etn ^ uİf Һ!ҺЫ * aila С Я1чатэЙ,в A P ar,,an todqiqatlar göstonr kı, mohobb^ Ч1п yalnız llk ш ^ Ч nıkah.n taley. tokco ı ^ 4,dən yox, eyni zamanda birgə ömür-gun sumıuş огИ (^xslyyətindən, hər ш J Ueytıyyot ormdon *B* ^ * nuınas.botlorı, bub^ . ч ^ mohebbotin , Л Жп' ^AcSvun a^bbeti bu monovi miqyasla ° lÇVlU uu ü gö^Wjb.r do qay,daq. Üzeyir boyin mohobbot. hom do о * d Л uIv,- vefall" səd ^ ^ о, no.nkı bostoka. h- böyük və Ө2Ө Ч И ^ Xalqyazıç.s, Mtf^ 0^rfikrmi хайг, <. Əlbotto, boşanma miirəkkob hadisodir. Onun monovi-sosial motivlorini hor hansı bir formulla: «xasiyyotimiz düz golmir»lo izah etmok olmaz və bu, mümkün deyil. Lakin məhkomə salon-larında sanki Hamlet kimi «olum, ya ölüm» monoloqu söyləyən dünonki ər-arvadlar özlərinin boşanma qərarlannı çox vaxt bu formulda osaslandınrlar. Sosioloji tədqiqatlar göstərir ki, qadınların və kişilərin boşanma zamanı istinad etdikləri motivlər içərisində bu formul üçüncü yer tutur. Sosioloji vo sosial-psixoloji ədəbiyyatda bu tipli faktlar dəfələrlə təhlil edilmişdir. Miioyyon olunmuşdur ki, homin motivo istinad edonlorin, xiisusilo gone orarvadlann çoxu «xasiyyətləri düz golmədiyinə» görə dcyil, məhz «düz gəldiyinə görə» boşanırlar. Ərin vo arvadin eyni dorocodo kobud vo ya tonbol olduğu ailələrdə biz homişo belo hadisələrin şahidi oluruq. Hor bir münaqişədə, ailo söz-söhbətlərində, ər-arvad dalaşında onlann xarakter əlamətləri.bilavasitə təzahür edir. Ümumiyyətlə iso, insan münasibotlorinin fonnalaşmasında xarakterin əhəmiyyəti böyükdür. Xeyirxahlıq, dözümlülük, güzəştə getmək və s. өг-arvadın bir-birino mehr salmasında, xoş ülfət bağlamasmda, bir-birini düzgün başa düşmosi və anlamasında mühüm rol oynayir. Kişi xarakteri do, qadın xarakteri də ailonin sağlam monəvi-psixoloji iqlimi baxımından eyni dorocodo əhəmiyyətlidir. Lakın burada minbir görünmoz incə tellorlə ori ailəyə bağlayan, onıın psixi sağlamlığını şərtləndirən qadın mchribanlığının, qadın ülfətinin rolunu aynca qeyd etməliyik. Kobudluq, sərtlik, hər şeydən şübholənmək, bütün başqa hallarda olduğu kimi ər-arvad münasibətlərinin normal inkişafına da mənfı təsir göstorir. Qadınla nəzakotlo rəftar ctmok, ona diqqət və qayğı ilə yanaşmaq, kodər və sevincinə şərik olmaq müasir ailədə kişi üçün ən qiymətli keyfıyyətlərdən sayılır. Bir cəhət də maraqlıdır: ər-arvad münasibətlərində xarakter kcyfıyyətləri həmişə emosional boya kəsb edir. Onlardan һəг birinin zəngin emosional palitrası, çalarları vardır. Biz adətən, «xarakter mədəniyyəti» ifadosini işlətmirik. Lakin «hisslər mədoniyyəti» ifadəsi dilimizdə çoxdan vətəndaşlıq hüququ qazanmışdır. «Hisslər mədəniyyəti» zəruri surətdo, əgər belə dcmok mümkünsə, xarakter modəniyyotini do nəzordo tutur. Beləliklo do, psixoloji uyuşma ailədə əlverişli psixoloji iqlimin yaranmasının əsas şərtlorindən biri kimi özünü göstərir. Ər-arvad bir-birino uyuşa bilməyəndo psixoloji iqlim do tədricən pisleşir, ailədə söz-söhbət əmələ gəlir, münaqişə şoraiti yaranır. Psixofızioloji uyuşma prosesindo do maraqlı xüsusiyyətlər müşahidə olunur. Ər vo arvadin hor ikisi sanqvinik temperament tipino monsub olduqda bir-birilo asanlıqla dil tapir vo mehriban yaşayırlar. Əг do, arvad da xolerik (tündmocaz) temperament tipino monsub olduqda iso çox vaxt bir-birino uyuşa bilmirlor. Halbuki onlar müxtəlif temperament tipino, mosolon, sanqvinik vo fleqmatik temperament tipino monsub olduqda, bir-birino daha yaxşı uyuşurlar. Ailo həyatında uyuşmanın hor üç növü: sosial-mənəvi psixoloji vo psixofızioloji uyuşma mühüm rol oynayir. Lakin bununla belo, sosioloqlar vo psixoloqlar miioyyon ctmişlər ki, boşanan or-arvad-lann bir çoxu özlərinin temperamentino vo ya xarakterinə görə deyil, daha çox eyni bir şeyə baxışları vo münasibətlərinə görə bir-birino uyuşa bilmirlor. İndiki ailolərdə çox vaxt söz-söhbətin səbobi ər-arvadın əmlak vo/iyyətindon daha çox onlann maddi sorvətlərə münasiboti ilə bağlıdır. Əgər kişi (əг) harınlaşmış ailədə böyiimüşsə, o, var-dövlət yığmağı vo onu qorumağı öyrənmiş həyat yoldaşı ilə çətinliklə iimumi dil tapa bilir. Yaxud, əksinə. Bunu həyati müşahidələr do təsdiq cdir. Ər-arvadın ailonin ideya-mənəvi sorvətləri haqqinda təsəvvürləri, rəylori və qiymət meyarları uyğun goldikdə psixoloji vo psixofizioloji uyuşmazlıq halları həlledici əhəmiyyət daşımır. Ər-arvad ailonin məqsəd və vozifəlorini düzgün başa düşdükdə, əl564 ələ verib birgə həyatlarına mane olan nöqsanları qətiyyətlə aradan qaldınrlar. Onlar insan məhəbbətinin ecazkar qüdrotinə arxalanıb həm özlərini, hom də birbirlərini tərbiyə edirlor. Bu qüdrətə arxalanmaq və inanmaq ailəyə soadət gətirir. 3. Ailədaxili münaqişələr, böhranlar və onlann aradan qaldırılması Ailo canlı təsisatdır. О da dialcktika qanunlarına tabedir. Bu monada da söhbət heç də ailodə münaqişonin olub-olmaması haqqinda gctmir. Münaqişəsiz ailə əslində yoxdur vo ola da bilmoz. Bu məsələnin düzgün başa düşmək üçün, birinci növbədə, münaqi-şənin monəvi mozmununa diqqət yetirilməlidir. Münaqişə ailədo ünsiyyotin özünəməxsus cohəti kimi meydana çıxır, ərin, yaxud arvadin öz mövqeyini dəqiqləşdirmok, həyat yoldaşına tosir etmok, hotta bəzən sadəcə olaraq özünütəsdiq meyllorinin ifadəsi kimi nəzərə çarpır. Ailonin formalaşdığı ilk morhələlərdə açıq və ya gizli münaqişələrin tez-tez müşahido olunması da məhz bununla bağlıdır. Ailo nıünaqişələri mənbəyinə, mozmununa və fonnasına görə müxtəlifdir. Ailə həyatında onlardan bəzilərino, xüsusilo: 1) ər-arvadın toləbatlarının, о cümlədən seksual təlobatlarının lomin olunmaması əsasında əmələ gələn; 2) onlann terbiyəsi, xüsusilo xarakteri vo mənəvi inkişafı ilo bağlı olan; 3) ər-arvadın özlərinin qarşılıqlı hüquq və vəzifələrindən, ailədo əmək bölgüsündən, uşaqlara göstərilən qulluqdan narazı olması əsasında omolə gələn münaqişələro daha çox təsadüf olunur. Ailo münaqişolorinin on başlıca sobəbi uzun müddət maddi səbəblərlə (ailonin tomin olunması, pulun xorclonməsi, mənzil problcmi və s.) bağlı olmuşdur. Şəxsiyyətin hərtərofli inkişafı, xüsusilə istər ərin, istərsə arvadin təhsil-peşə səviyyəsinin yüksəlməsi, tələbat sahəsinin zonginləşməsi vo s. nəticosində ailə münasibətlorində mənəvi-psixoloji amillər daha mühüm rol oynamağa başlamışdır. Bu cəhət ailə münaqişolərindo bütün aydınlığı ilə öziinii göstərir. Münaqişələrin əməlo gəlmosindo mənəvi-psixoloji səbəblərin rolu gündən-güno artır. Burada «inkişaf çot;nliklori» adlanan sobəblər haqqinda da 565 аупса danışmaq lazım gəlir. Mühüm cohət ondan ibarətdir ki, hüquq bərabərliyi və iqtisadi müstəqillik qazanmış qadın ailə həyatında daha fəal rol oynayir. Halbuki kişilər çox vaxt psixoloji ətalət gücünə ailədə başçılıq etmoyə cəhd göstərirlər. Başqa sözlə, onlann şüur və hissləri ailonin ycni inkişaf səviyyəsinə uyğun gəlmir. Kəskin ailə münaqişələrinin bir çoxu bu zomindo meydana çıxır. Hətta bəzən ailədə böhranlı vəziyyət oməlo gəlir: ər-arvad aylarla bir-birini dindinnir və yaxud gündə bir-birilə vuruşur, uşaqların, qohuməqrəbanın, qonşulann yanında bir-birini təhqir edirlor; ərin və ya arvadın evdən küsüb getməsi hallarına da az təsadüf olunmur. Boşanmaların bir qismi or-arvad vəfasızlığı (xəyanoti) nəticpsində baş verir. Bu azərbaycanlı ailələrdo geniş yayılmamış-dır. Demək olar ki, cüzilik təşkil edir. Lakin hor halda bu kimi hallara da rast golinir. İnsan xisloti heç zaman dostluqda, məhəb-botdə, işgüzar münasibotlordə, öz xalqına, Vətəno münasibətdə xoyanətə dözməmişdir. Yalnız şüurlu, bilərokdən atılmış addım-dan başqa hər şeyi - səhvi. diqqətsizliyi, düşüncəsiz hərəkoti, hətta tosadüfi məğlub olmanı da bağışlamaq mümkündür. Boşəriyyot bu hisso qarşı nə üçün belə barışmazdır? Cavabı aydındır: insanlann bir-birinə inamı olmadan birgo iş, foaliyyot mümkün deyildir. Xəyanət, yeri goləndə, hotta bir xalqın taleyini belo həll edir. Qon-şunun qonşuya xoyanəti də çətin bağışlana bilər. Ailə içərisindəki xəyanət iso daha dohşətlidir. Ona görə do bu dünyaya göz açan gündon uşaqlara xəyanət hissi yad olmalıdır. Azərbaycanlı ailolər üçün ər-arvadın sərxoşluğa qurşanması da səciyyəvi hal deyildir. Papiros çəkməyə və içməyə meylə xüsusən qadınlar arasında çox nadir hallarda rast gəlmək mümkündür. Lakin bəzi kişilərin içkiyə həddindən artıq aludəçiliyi nəticəsində ailə dağılır. Bu zaman boşanmanın toşobbüsçüsü, adəton, qadınlar olurlar. Onlar sərxoşluq kimi bir bəlanı ailə hoyatı, uşaqların tərbiyəsi üçün normal şəraitlə bir araya sığmaz sanırlar. Ailədə ər-arvad arasında ixtilaf doğuran səbəblərdən biri qısqanclıqdır. Həyatda elə şəxslər vardır ki, onlar təbioton qısqancdırlar. Bozon bu hiss belolorində hcç bir osas olmadan baş qaldırır və bunun üçün müoyyon bəhanə do lazım olmur. Sobəb onun daxili alomindo, tobiotindodir. Qısqanclıq üç şəkildə özünü büruzə verir: a) kişi və ya qadın azca qısqanır, sonra yanıldığını başa düşüb pcşmançılıq hissi kcçirir, zəifliyinə təəssüflənir; b) kişi vo qadın son dərəcə özündən çıxır, danışığına, hərəkətlərinə lıodd 566 qoymur; v) kişi və qadın yalnız özünə təsəlli vermoklo kifayətlənir. Ərin öz arvadına inanmaması vo bunu nəinki ona, habelə uşaqlara, qohumlara, tanışlara, qonşulara vo başqalarına hiss etdinnəsi ailə faciəsidir. Dramaturq Sabit Rohmanın «Əliqulu evlənin> komediyasında bu mosələ qoyulmuşdur. Rövşən Nazlıya deyir: «...Sənin yad bir kişi ilə gülümsəyərək, bir dofə danışmağın aylarla mənim yuxumu qaçırdır. Son özünə bəzək-düzək verib gündo bir cür saçını darayanda, mən şübhodən saçımı yoluram...» Yasomon: «gözol arvada ori qısqanar da» - deyondə Nazlı ona haqlı etiraz edir: «Bir balaca qısqanmaq olar, sözüm yoxdur, məzə üçün. Yoxsa Rövşən kimi dəlilik cləmək? Mono bir moktub gəlmişdi, nə bilim hansı axmaq yazmışdı? Belə gözəlson, belə qəşəngsən... İmza da qoymuşdu... Ə. Özündon çıxmadı? İdarədə Əhməd adlı bir oğlan var idi, düşdü onun üstüno. Xocalotdən ауп bir yerdo işə girdim. Orada da müdirin adı Əbdül imiş, dedi: yoqin qabaqcadan sözləşmişdiniz. Qərəz moni addım-addım təqib eləyirdi. Su içirdim, susatanla savaşırdı ki, niyo mənim arvadımın üzünə baxdın? Paltar tikdirirdim, dərzini hədəloyirdi. Hətta cansız şeylərə, şkafa, divara, otağa da məni qısqanırdı». Burada biz «Arvadı əri saxlar, pendiri dəri saxlar» atalar məsələni istəristəmoz xatırlamalıyıq. Lakin bu müdrik sözlərdə böyük həqiqot olsa da, bir cəhəti unutmaq olmaz: bir çox hallarda or öz arvadını «sədaqətsizlikdo», «vəfasızlıqda» günahlandırıb təhqir edə-cdo əslində onun əxlaqına monfı tosir edir. Atalar bunu da deyib: «Mərdi qova-qova namərd edirlər». Həyat yoldaşının gözol, yaxud çirkinliyindon asdı olmayaraq onunla münasibətində or homişə sözün əsl monasmda davranış modəniyyotini gözləmolidir. Eyni sözlər qadınlara da aiddir. Qadın qısqanclığı bəzən daha ifrat fonnalarda özünü göstərir. lırıldaqçı falçılara inanan, evindən soyumuş əri üçün «cadu etdirən», «məhəbbot duası» yazdıran qadmlar holə də aramızda vardır. Kişinin ciblərini axtaran. tclefon nömrəlorindən şübhələnən və telefon söhbotlorinə qulaq asan, ona gəlon moktubları xəlvəti oxuyan, tanış qadınların səz-söhbətinə inanıb evdə dava-dalaş salan qadın, özünə hörmət etmədiyini düşününuü? O, bu yolla özünü tanışların, qohumların, uşaqların yanında yalnız gözdən salır. Hor bir ailə özünün psixoloji xüsusiyyətlorino və s. görə başqalanndan fərqlənir. Bundan asılı olaraq eyni bir maddi vo ya 567 mənəvi-psixoloji səbəb müxtəlif anlələrin həyatında eyni şəkildə özünü göstormir. Ailədə münaqişə şoraitini nccə aradan qaldırmaq olar? Mütəxəssislərin fıkrincə, bunun üçün ilk növbədə ər-arvad münasibətlori mədəniyyətini, nigah modəniyyətini, bir sözlə, ailə mədəniyyətini yüksoltmək lazımdır. Ailə mədəniyyəti çox geniş anlayışdır. Hər bir gənc aydın dərk etməlidir ki, ailə mədəniyyəti bir-birinə hörmətdən, səmimi münasibətdən, qarşılıqlı etimaddan, bir-birinin qayğısına qalmağı bacarmaqdan, fıkir və hissləri qarşılıqlı etimad tərzində bölüşmək-dən, ycri gələndə, birinin digorinə qarşılıqlı güzəştə getməyindən, ağıllı, təmkinli yaşayışdan yaranır. Ailə mədəniyyətində böyükkiçik məsolə yoxdur... Ozlüyündə kiçik sayılan meseleni böyütmək, ciddi münaqişə səviyyəsinə çatdırmaq, yaxud böyük münaqişoləri səbr və təmkinlə holl etmək mümkündür. Buna görə cavanlar öz ailələrinin tamlığını qoruyub saxlamaq üçün ilk növbədə cəmiyyət qarşısında ciddi məsuliyyət daşıdıqlarını dərk etməlidirlər. Çünki nigahm əsasını məhəbbət hissi ilo borc və məsuliyyət hisslərinin vəhdəti təşkil cdir. Münaqişə ər-arvad həyatınm dramasını ifado edir, lakin o, ailə faciəsinə çevrilməməlidir. Bunun üçün ailə mədəniyyətinin tələb-lərinə əməl etmək lazımdır. Onlardan on sadələri aşağıdakılardan ibarotdir: vuruşub barışmaqdansa, artıq-əskik danışıb bir-birini tohqir cdəndən sonra mübahisoni kəsməkdənsə, песо deyərlər, «başını yanb otoyino qoz tökmokdənsə», münaqişoyə başlamamaq daha asandır. Uşaqların yanında mübahisə açmamaq, açıq söhbət üçün münasib vaxt tapmaq, somimi olmaq, hoyat yoldaşının ctiraz vo iradlanna diqqətlə qulaq asmaq, onun bütün «dəlil-sübutlarını» aydınlaşdırmaq, mübahisəli məsələləri ağıllı surətdə holl etmək, həmişə xeyirxah mövqc tutmaq vacibdir. Ər vo arvad birbirini acı sözlo, tono ilo deyil, işlə, şəxsi nümuno ilo öyrətməli, başa salmalıdır. Səbrli, təmkinli olmaq məsləhətdir. Hisso qapılmamaq, dalaşmaq, yaxud küsmək üçün bohanə axtarmamaq lazımdır. Bu gün sosioloqlar və psixoloqlar ailə ixtilafları məsələlərindən danışarkən diqqəti hətta «küsmək (dalaşmaq) mədoniyyətinin» əhəmiyyətinə cəlb edirlor. Ailodo baş vermis xırda mesəlolori unutmaq, yaddan çıxarmaq zəruridir. Münaqişə baş verdikdə, çalışmaq lazımdır ki, ər-arvad bir-birinə həyat yoldaşı, övladının atası və anası kimi hörmət etsin, 568 insanlıq ləyaqəti və nüfuzu ilə hesablaşsın, xırdalanıb kiçilməsin, həmişə cəmiyyətin, ailonin və uşaqların mənafeyini nəzərə alsın. Bu, əsl insan hünəridir. Ər, yaxud arvad mübahisəli məsələləri aydınlaşdırarkən səsini yüksəltməməli, əksinə, ixtilaf dorinləşdikcə sözünü sakit, yumşaq və nəzakətlə çatdırmalıdır. S. Vurğun «Aygün» poemasında sevimli qəhrəmanına tomkinli olmağı məsləhət görür: Sən haqlı da olsan əgər, azacıq dayan, Aqil olan son sözünü qabaqca deməz... Son anasan, anaların səbri çox olar. Birdən-biro köpüklonib yalnız sel daşar. Bil ki, sobrin övladıdır hər böyük qorar. Ədalətli qanunların hökmü çox yaşar. Yaxşı düşün ncyləyirsən? Yüz ölçüb bir biç. Sorğu-sual eyləməmiş məhkomə qurma. Uşağının xatirinə günahından keç, Oz əlinlə öz evini yıxıb uçurma. Bir də, о da bir insandır, bəlkə düzəldi, Bəlkə yeno doğruluğun yoluna goldi. Münaqişə dairəsini genişləndirməmək məsləhətdir. Ər-arvad «dərdini» dost və tanışlarına, rəfıqələrinə, qohumlarına mümkün qədər danışmamalıdır. Ancaq zəruri hallarda məsləhət üçün onlara müraciət etmok olar. Bəzi qadınlar və kişilər evin bütün söz-söhbətini miixtolif ünvanlara aparır, öz həyat yoldaşını və ya qayınanasını olo salır, onlar haqqinda pis sözlor danışırlar. Atalar dcyiblər ki, yoldaşını göstor, deyim son kimsən? Bu sözlərdə böyük hikmət gizlənmişdir. Başqalarının yanında öz qadınmı -uşaqlann anasını pisləyən ər əslində özünün kimliyini göstərir. Eləcə də qadın. Ər-arvadın mübahisəsini, dava-dalaşını özünəməxsus döyüşə bənzodən sosioloqlar düzgün olaraq qeyd edirlor ki, bu döyüşdə qalib yoxdur, ola da bilmoz, ancaq məğlub olan vardir. Onlar dalaşa-dalaşa qohumların, qonşuların yanında, on başlıcası uşaqların yanında hörmətdən düşürlər. Bu о demokdir ki, mənəvi cohotdon or do, arvad da moglub olur. Atalar ər-arvadın dalaşını yaz yağışına bənzədiblər. Onlar сох vaxt onsuz da ya özləri, ya da qohum-qonşuların, xiisusilə uşaqlann 569 vasitəsilə barışırlar, Lakin barışmaq itirilmiş şeyləri hələ geri qaytarmaq deyildir. Axı ömür-gün yoldaşını ürəkdən sevən ər, arvad tokcə özünün mənəvi ağnlarından əzab çəkmir, həm də sevdiyi qadının ve ya ərinin iztirabları ilə yaşayır. Deməli, onu yaralamaqla, həm də özünü yaralayır. Arvad üçün də, kişi üçün də ən başlıca, ən qiymətli sərvəti-məhəbbəti məhv edir. Adi məsələ üstündə belə bir «qurban» bahasına başa gəlon dava-dalaş mənasız deyilmi? Adi narazılığı, incikliyi məhəbbətə xəyanətdən, vəfasızlıqdan qəti ayırmaq lazımdır. Ailədə gümrahlıq, optimizm, mehribanlıq vo dostluq ruhu hökm sürməlidir. O, ana və ataya, uşaqlara sevinc və forəh bəxş etməlidir. Ata, ana hiss etməlidir ki, həyat yoldaşına və uşaqlarına gərəklidir, onun özü isə ailəsiz yaşaya bilməz. Onu ailosi sevir, о da ailəsini sevir, onsuz hoyat yoldaşının və uşaqların həyatı dolğun ola bilməz. Onun şoxsi həyatının mənasını məhz həyat yoldaşı və uşaqlar toşkil edir. Yalnız xoşboxt adam bu hisslərlə yaşayır. «Ailə insana nə üçün lazımdır?» - sualının mənası qəribə də görünsə, bizə aydındır. Ailə xoşbəxt olmaq və xoşbəxt uşaqlar torbiyo etmok üçündür. Ailəsiz xoşbəxtlik yoxdur, ola da bilməz. Statistika çox maraqlı bir qanunauyğunluq müəyyən etmişdir. Evli kişilər və qadınlar subaylara nisbətən daha çox yaşayır, az xəstələnirlər. Məsələn, 35-44 yaşlannda evli kişilərə nisbətən subaylar arasında ölənlərin miqdarı 2,5, dul kişilor arasında 3,2, boşanmış kişilər arasında 2,8 dofo çoxdur. Həmin yaş dövründə evli qadınlara nisbətən subay qadınlar içərisində ölənlərin miqdarı təxminən 2, dul qadınlar içərisində 1,8 dəfə, boşanmış qadınlar içərisində 1,9 dəfə çoxdur. Evli kişi və qadınlara nisbəton subay və boşanmış adamlar arasında da xəstəlik hallanna daha çox təsadüf olunur. Bu, şübhəsiz, müxtəlif səbəblərlə bağlıdır. Lakin həmin səbəblərdən danışarkon ailənin sağlam psixoloji iqliminin əhəmiyyətini xüsusi olaraq qeyd etmok lazımdır. Bioloqlar, təbiblər, sosioloqlar vo etnoqraflar Abxaziyada uzunömürlü kişi vo qadınları kompleks şokildə öyrənmişlər. Çox vaxt uzunömürlülüyü qidalanmanın xüsusiyyətləri ilə bağlayırlar. Bu, əlbəttə ki, mühüm amildir. Abxaz atalar sözündo deyilir: «Çox yaşamaq istəyirsənsə, daha çox qatıq iç». Lakin kompleks tədqiqat zamanı alimlərin diqqətini abxazların adət və ənonolori daha çox colb etdi. Abxazlarda qocalara böyük hörmət bəsləyirlər. Onlar həmişə qayğı ilə əhatə olunurlar. Uşaqları heç vaxt cəzalan570 dırmırlar vo danlamırlar, onları ancaq torifləyirlor. Əgər yaşlılar uşağı tərifləmirlərsə, onlar bunu ən ağır tənbeh kimi başa düşürlər. Alimlərin fıkrincə, Abxaziyada uzunömürlü adamların çox olmasının başlıca səbəbi həmin adət vo onənələrlə bağlıdır. Bu faktlar ailo hoyatinda xoş ovqatlı psixoloji iqlimin no qədər əhəmiyyət daşıdığını göstərir. Ailədə əlverişli psixoloji iqlim öz-özünə əməlo gəlmir. O, cəmiyyət qarşısında, ailəsi - həyat yoldaşı və uşaqları qarşısında məsuliyyət və borcunu düzgün başa düşən ağıllı, həssas ər və arvadın, ata və ananın gündəlik səyi ilə yaranır. Bu baxımdan onlar öz ailə dramının nəinki müəllifləri, hom də aktyorlarıdır. Ər vo arvad, ata vo ana özlərinin müdrik və nəcib insan olduqlarını bu ailə rolları vasitəsilə göstərməlidirlər. 4. Ailədaxili ünsiyyət Insan hoyatının çox mühüm hissəsi ailədə - həyat yoldaşı, uşaqlar və qohumlarla ünsiyyətdə keçir. Ailənin çoxcəhətli vəzifələri do ailə üzvlərinin ünsiyyəti formasında həyata keçirilir. Ailədə ünsiyyətin müxxəlif istiqamətləri fərqləndirilir. Ailo məişəti və ailə üzvlərinin normal hoyat foaliyyoti ilə bağlı olan bütün məsələlər ərin arvadla, ananın uşaqlarla, bacının qardaşla, nononin nəvələri ilə ünsiyyəti şəraitində həll olunur. Eyni zamanda, ailo üzvlori bir yerdə istirahət edir, əylənirlər və s. Ər-arvad münasibətlori kişi ilo qadının psixologiyasını dəyişir. Onlar ülfət bağladıqları andan özlorinin heç kimə yox, yalnız bir-birlərinə monsub olduqlannı, namus, vicdan, sədaqət, hörmət və qarşılıqlı kömək əsasında birləşdiklərini qəbul edirlor. Biz bu kövrək, nəcib və ülvi hisslərin təravətini, təzəliyini uzun illərin aynlığında belə qoruyub saxlamış, bir-birini hər dəfə görəndə az qala sevincdən gözləri yaşaran or-arvadlara az rast gəlmomişik. Onlann ünsiyyət tərzinə fıkir verək: bir-birlərinə qayğı və xeyirxahlıqla yanaşır, ən çətin anlarda özlorini nəzakotlo saxlaya bilir, söz və hərəkətlərində diqqətli olurlar. Ailo problemləri: uşaq qayğısı, zəruri məişət məsələləri, ər və arvadın əmok foaliyyotində meydana çıxan çətinliklər, qonşulara münasibət, ictimai-mədəni hadisələr, habelə şəxsi həyatla bağlı məsələlər - bunlar ər-arvad ünsiyyətinin əsas məzmununu təşkil 571 edir. Burada əг-arvadın şəxsi həyatı ilə bağlı məsələlərin əhəmiyyətini аупса göstərməliyik. «İntim» sözünü dar mənada, təkcə cismani yaxmlıq mənasında başa düşmək səhv olardı. Ünsiyyət prosesində intim cəhət həm də onda ifadəsini tapır ki, ər və ya arvad hcç kimə demədiyi ürək sözünü, dərdini, ağnsını, sirrini öz həyat yoldaşına etibar edir. Onlar da məhz həmişə bu etimada layiq olmalıdırlar. Yalnız bu mənəvi yolla bir-birləri üçün yarandıqlarını, bir-birləri üçün yaşadıqlarını hisslərin dili ilə sübuta yetirirlər. Şəxsi həyatın intim məsələləri ər və arvaddan noinki yüksək mədəniyyət, habelə takt tələb edir. Uşaqlarla ünsiyyət də mühümdür. Ana və ata, eləcə də nənə və baba, bacı və qardaşla ünsiyyətin psixoloji monası daha böyükdür. Uşağın bir şəxsiyyət kimi inkişafının özülü də bu söhbətlər vasitəsi ilo qoyulur. Xalq şairi Rosul Rza «Pocziya zohmot və ilhamdın> adlı avtobioqrafık moqalosindo yazır: «Atam sağ olanda ailəmiz firavan dolanırdı. Məsələ yalnız maddi cohotdon tomin olunmaqda deyil. О zaman üçün çox nadir olan bir cəhət bu idi ki, atamız bizim bodii tərbiyə almağımızın qcydinə qalırdı. Evimizdə çox zaman söhbət odobiyyatdan gedirdi. Xüsusilə poeziyadan. Anam Moryomin şairlik tobi var idi. Onun bu vaxta qodor qalmış üç şerindən bunu görmok mümkündür. Anam oxumaq bilirdi, ancaq yazmaq bilmir-di. O, şcrlərini atama deyər, atam yazardı. Anamın şerlori qadınlan maarifə, mədəniyyətə çağırırdı. Anam Füzulini, Natəvanı vo Sabiri oxuyardı. Yadımdadır, axşam çağlan anam bizə - mono və dörd bacıma qəmli şerlor oxuyardı. - Bunlar kimin şeridir? - deyə soruşardım. Nənoni/in u/aq qohumu vo həmyerlisi xan qızı Natəvanın. Anam gözəl şairə vo ictimai xadim olan Natəvandan danışar, qürbətdə ölən Füzulinin qəmli talcyindən söz açardı. Anamın oxuduğu şerlərin çoxusu həmişəlik yadımda qaldı. Anamdan və nənəmdən eşitdiyim nağıllar və əfsanələr də yaddaşımın aynasın-dan silinmədi. İndi yaddaşımın səhifələrini vərəqlədikcə mən bir daha inanıram ki, mənim könlümə şcro olan mohobbotin ilk qığılcımlarını anam atmışdır. Anam məndo həm klassik poeziya xəzinəsinə, hom də xalq yaradıcılığına dorin hiss torbiyə etmişdir». Övladın təbiotində, ürəyində gizlonən şer, sənot ilhamını, qabiliyyətini, ümumiyyətlə, yanğısını oyatmaq üçün validcyn (baba vo nəno, ata vo ana) söhbotləri, məşvərətləri böyük əhəmiy572 yət kəsb cdir. Ailo mühiti zorif, amma dumduru bulağın gözünü açır... Uşaqlar ana və ata vasitəsilə tobiət və cəmiyyət hadisələri haqqinda tosovvürlərə və anlayışlara yiyələnir, başqa adamlan, özünü qiymətlondirmək mcyarlarını mənimsəyirlor. Burada biz uşaqlann hom ata-ana, həm bacı-qardaşlan, hom də nənə-babaları ilə ünsiyyətinin rolunu xüsusi qeyd etməliyik. Insamn həyatında ailodaxili ünsiyyətlo yanaşı, ailədənkənar iinsiyyət də mühüm yer tutur. Ailədənkənar ünsiyyətin formaları miixtolif olsa da, aşağıdakılar mühümdür: 1. Qohumlara və tanışlara qonaq gctmək. 2. Təklikdə (uşaqlarsız) gəzintiyə çıxmaq, dostlarla gəzmək, klublarda vo mədəniyyot evlərində, istirahot axşamlarında iştirak etmək. 3. Həyətda stolüstü oyunlar - nərd, şahmat, domino və s. oynamaq. Bunlardan hor biri ailonin yaşlı üzvlorinin ünsiyyət tələbatının təmin olmasmda özünoməxsus rol oynayir. Uşaqların yaşı artdıqca ailədonkənar iinsiyyət onlann həyatında mühüm yer tutmağa başlayır. Ailodaxili və ailədonkonar ünsiyyətin miioyyon formalannda or vo arvad, osasən, eyni dorocodo iştirak edirlor. Lakin bu sahədə çox mühüm fərqlər do nozərə çarpır. Sosioloqlar müəyyən etmişlər ki, kişilər ən çox dostlan və tanışlan (57 faiz), qohumlan (47 faiz), iş yoldaşlan (30 faiz) ilə görüşürlər. Qonşularla (7 faiz) ünsiyyət onlann həyatında əsas уег tutmur. Qadınlarda iso əks meyl müşahido olunur, onlar kişiloro nisbətən qohumları (68 faiz) və qonşulan (43 faiz) ilo daha çox ünsiyyət saxlayır, iş yoldaşları (15 faiz), rəfıqələri və tanışlan (36 faiz) ilə nisbotən az görüşürlər. Əlbəttə burada mikromühit vo etnik xüsusiyyotlər mühüm rol oynayir. Istər kişinin, istərsə qadının təhsil-pcşo və mədəni səviyyəsin-dən asılı olaraq ünsiyyətin xarakterində ciddi forqlor özünü göstərir. Bu baxımdan miiasir gənclərin ünsiyyətinin mozmun və formasında yeni cəhətlər meydana çıxır. Onların ünsiyyət tələbatının tomin olunmasında intellcktual səviyyo, mənəvi vo cstetik amillər xüsusi ycr tutur. Ünsiyyot insanin əsas tələbatlarından biridir. O, insanin psixi inkişafının başlıca şərtlərindən biri kimi böyük əhəmiyyətə malikdir, hom do insanin həyat vo foaliyyotinin mühüm bir saho 573 sini təşkil edir. Məhz ünsiyyət prosesində insanlar bir-birinə müxtəlif hadisələr haqqında məlumat vcrir, özlərinin iş və hərəkətlərini planlaşdırır, birbirlərini qavrayır və anlayırlar, əməllərinə qiymət verir, birlikdə sevinir və kodərlənirlər. İntim münasibətlərdo «gözlər» xüsusilə mühümdür. Bu cəhətdən paralinqvistik (sosin keyfıyyəti, onun diapazonu) vo ekstralinqvistik (pauza, ağlamaq, gülmək, öskürmək və s.) sistem də əhəmiyyətlidir. Unsiyyot şəxsi məna çaları kəsb etdikdo nitqdo özünəməxsus cəhətlər meydana çıxır. Ərlə arvadın niqtində müoyyən sözlər elə çalarh məna kəsb edir ki, bunu bütün aydınlığı və zəriiliyi ilə yalnız onlar başa düşürlər. Unsiyyot tələbatının tomin olunmasında söhbətlərin əhomiy-yəti böyükdür. Onlar, nccə deyərlər, üz-üzə, göz-gözə ünsiyyətin өп təsirli formasıdır. Kişilor və qadınlar bir-birləri, habelə dostları və rəfıqələri ilə nə haqda söhbət edirlər? Bu söhbətlər miixtolif olur, təbiət və cəmiyyət hadisələrinin ayrı-ayrı sahələrini ohatə edir. Möızusununa görə onları beş qrupa bölürlər: 1. Ailə işlori. 2. Dostlar və tanışlar. 3 İş sahəsi. 4. Siyasət problemləri. 5. Kinofılmlər, televizor verilişləri, oxunmuş kitab, məqalə və s. haqqında söhbətlər. 14 №-li cədvəldə bu sahədə apardmış bir sorğunun nəticələri verilmişdir. Əlbətto, buradakı faktlar xeyli müddət bundan əvvolki dövrə aid olduğu üçün bugünümüzün mənzərəsini tam əks etdirmir. Lakin burada ümumi meyl öz əksini tapır. Ən geniş yayılmış ailə məsələləri və işlə bağlı söhbətlərdir. Onlardan birincisi qadınlar, ikincisi isə kişilər üçün daha çox psixoloji mona kosb edir. Qadınların söhbəti nə haqqındadır? Anarın «Beşmərtəboli evin altıncı mərtəbəsi» əsərini vəroqləyək: «Zaurun atası çoxdan yuxulamışdı, amma anası həlo oyaq idi. Qonşu Sitarəylə birlikdə mətbəxdə əlləşirdi, sabahkı qonaqlığın hazırlığını görürdülor. Mətbəxdən şirni və ədviyyat qoxusu gəlirdi - paxlava, şəkərbura, şəkorçörəyi... Cürbəcür piroqlar, pirojnalar, tortlar hazırlamaq sandan Zivər xanımın tayı-bərabəri yox idi. Amma sabahkı gün öz adi məharətini do vurub keçmolidi, axı onun məclisinə Alya kimi tələbkar bir hakim qiymət verəcəkdi. Mətbəxdən anasıyla Sitarənin yavaş səsləri gəlirdi, professorun vo Zaurun yuxusuna mane olmamaqçün qadınlar xısın-xısın danışırdılar. Zaur onlann hər kəlməsini dəqiq eşitməso də, söhbətlərinin məzmunundan agah idi: qadınlar xəmirin yaxşı qalxmasından, layların nazik yayılmasından, qoz-fındığın narın əzilib şəkərlə qarışdırılma-sından, paxlavaya vurulacaq ədviyyatın miqdarından danışırdılar. Sabahkı məclisdon, qonaqlardan danışırdılar - kim paxlavanı, şəkərburanı daha çox sevir, kimin hansı tortdan, hansı piroqdan, hansı pirojnadan daha çox xoşu gəlir, hansı kişi şirniyyatın dəlisidir, hansı qadına heç bir şey bəyəndinnək olmur, halbuki keçən səfər öz evlərində aşının qazmağı yanıb kösöy olmuşdu... Olanda olur da, ay Zivər bacı, işdi, düşməknəndi də. Orası da elədir e, ay Sitarə, doğrudan böyük məclis yola salmaq zor işdir, adamın lap kələyi kosilir, əldən düşürsən, amma bir yana baxanda bircə balavın məclisində də qoluvu çınnalayıb zəhmət çəkməsən, bəs, no vaxt çokocəksok... Əlbottə, ay Zivər bacı, maşallah, Allah saxlasın, belə oğul böyütmüsən, indi gərək hər əziyyətinə də dözəsən. Bəs песо, ay Sitarə, onun boyuna qurban olum, qızıldır onun xasiyyoti, ipək kimi yumşaqdır, ürəyi do elə təmizdir, elə tomizdir, sanasan şüşodir, odur ki, xətərliyəm do, ay Sitarə, bu cür ki, təmiz uşaqdır, ürəyi şüşə kimi safdır, hər şeyə, hər sözə, hamıya inanır, elə qorxuram ki, kcçsin bir afətin cənginə, sap kimi dolasın barmağına balamı. Eh, ay Zivor bacı, ağzıvı xcyirliyo aç, dünya bəgəm dərobəylik-zaddır, nə danışırsan. Zaur elo aciz-avara deyil, demə, maşallah ağıllımorifətli oğlandır, hər şeyin yerin biləndir, ürəyinə-zada salma, son Allah, vaxsey, vaxsey, piroq yandı, başımız söhbətə qarışdı...» Oxuduğumuz epizod zahirən sizə dərin məntiqi təsir etməyə 575 bilər, çünki adi mətbəxin qoxusuna bələnon, haradasa övlada məhəbbət hissləri duyulan söhbətdir. Lakin burada incə, qadın psixologiyasına xas deyimlor güclüdür. Həm övlad sarıdan nigarançılıq var, həm də adi məişət məsələlərindən. Bəli, ailə ilə bağlı mövzular qadınlann söhbətlərində xüsusi yer tutur. Onların əksəriyyəti öz rəfıqələri ilə söhbətlərdə siyasətlə bağlı məsələlərə bir о qədər də ohəmiyyət vcrmirlər. Gənc (30 yaşına qədər) kişi və qadınların söhbətlərində isə işlə yanaşı, mədəniyyət yenilikləri, eləco də tanışlar və dostlar haqqinda söhbətlor daha çox yer tutur. Yaş qruplan Söhbətin məzmunu Aılo məsələləri Tanışlar vo dostlar lş haqqında Siyasot problcmləri Modoniyyət məsəlolori Qadınlar a) 30 yaşına qədor 21 20 33 0 40 b) 30-39 yaş v) 40 yaşından böyük Kişilər a) 30 yaşma qədər b) 30 - 39 yaş v) 40 yaşından böyük 82 83 15 19 22 7 8 24 0 0 7 46 41 64 56 0 6 1 39 31 4 17 56 11 4 Cədvəl 14 574 Sosioloji tədqiqatlar göstərir ki, dostlar və tanışlarla söh-bətlərin xarakteri yaşdan, təhsil səviyyəsindən asılı olaraq dəyişir. Təhsil səviyyəsi artdıqca kişilər və qadınlar siyasot problemləri haqqinda daha çox düşünür, iıkir mübadiləsi aparır, bcloliklo, ailo və iş mövzusundakı söhbətlər nisbətən azalır, öz növbəsində, mədoniyyət ycnilikləri haqqındakı söhbətlərin rolu şaxələnir. Ailədənkənar ünsiyyətin xarakteri, formaları vo əsas istiqamotləri heç də şəxsi mosolə deyildir. Sosioloqlar düzgün olaraq qeyd edirlor ki, insanlann gündəlik məişət münasibətlərinin bu sahosi cəmiyyətin sosial, siyasi, mədəniideoloji inkişafının miixtolif aspektləri üçün böyük ohəmiyyoto malikdir. Onlar mahiyyət etibarilo daha çox şəxsi xarakter daşıyır vo onlann psixoloji monasi da bundan ibarotdir. Özünün bu xüsusiyyətinə görə ailodonkonar iinsiyyot adamlara daha çox tosir göstərir, onlann hoyat, insan, ailo, maddi vo mənəvi sorvotlor vo s. haqqinda tosəvvürlərinin fonnalaşmasında mühüm rol oynayir. Insan iinsiyyot sahosindo homişo başqa insanlarla əlaqədə olur. Ünsiyyətin bütün xiisusiyyotlori onlann qarşılıqlı münasibətlərinin xarakterindən və səviyyəsindən asılıdır. Bu fakt insanlara çoxdan məlumdur. Holo qodim zamanlardan insanlar iinsiyyot prosesinin səmərə-liliyinə xüsusi diqqət yetirmişlər. Qocalarla cavanların, qadınlarla kişilərin, oğlanlarla qızların, ərlə arvadin, ana-ata ilə uşaqların qarşılıqlı münasibətini tənzim edər qaydalar bərqərar olmuş vo onlar tədricən daha geniş məna daşımışdır. İndi do homin qaydalar iinsiyyot mədəniyyətinin zəruri cəhətlərini toşkıl edir. Ərlə-arva-dın ünsiyyət mədəniyyəti, ilk növbədə, onlann intim münasibot-lərində özünü göstərməlidir. K. Marks kişinin qadınla münasibətini cəmiyyətin ümumi mədəniyyətinin göstəricisi sayırdı. Xeyirxah, nəzakotli, həssas adamlar intim sahədə do belə hərokət edirlor. Onlar sevimli qadının qəlbinə yol tapir, onun zərrə 576 qədor xətrinə dəymir, yersiz bir sözlə, bir hərəkətlə onu alçaltmır. Bu münasibətlərdə qadından da çox şey asılıdır. O, ana olduğunu heç vaxt unutmamalı, öz hərəkətləri ilə həyat yoldaşını ömrü boyu nəcibləşdirmoli, ona da, özünə də əxlaqi mcyarlarla yanaşmalıdır. Jan Jak Russo yazırdı: «...ən sədaqətli qadınlar ərlorinin ixtiyarını öz əllərində adətən daha çox saxlayırlar, onlar nə şıltaqlıq edir, no də ərlərini rədd edirlor, ancaq ağıllı və incə təm-kinlilik sayəsində öz ərləri ilə çox zorif rəftar edib onlan müəyyən məsafədə saxlamağı bacarır və heç vaxt özlərindən doymağa qoymurlar». Ünsiyyət mədəniyyəti insanlann həyat tərzi ilo bilavasito əlaqədardır. Bu nöqtədə iinsiyyot mədəniyyəti asudə vaxt mədəniyyəti ilə üzvi surətdə birləşir, onların inkişafı baxımından daha böyük məna kosb edir. Əgər ailədə söhbətlər təkcə no almaq, nə bişirmək kimi məişot planlı mövzularla məhdudlaşırsa, iinsiyyot dairəsi daralır. Əgor arvad təkcə kişinin «qazancı» ilə, kişi isə «bazarlıq məsələləri» ilo maraqlanırsa, bu da onlann iinsiyyot mədəniyyətinin aşağı olduğunu göstorir. Bəzən kişi və qadınların xırdaçılığı, hər işə qarışması, uzun-uzadı danışması halları da diqqətdən yayınmır. Deyingən və çox danışan arvad əsrlər boyu nağılların, rəvayətlərin daimi və mənfı qəhrəmanı olmuşdur. Bu haqda xalq folklorunda xeyli material vardır. <