1.12.Estetik mədəniyyətin inkişafında bədii irsin rolu
Estetik mədəniyyətin insanın maddi və mənəvi fəaliyyəti ilə əlaqədə təhlili həm müasir fəlsəfədə, həm də
kulturoloci ədəbiyyatda geniş əksini tapmışdır. Doğrudur, bir sıra tədqiqatçılar bu əlaqənin konkret izahında
müxtəlif mülahizələrlə çıxış edirlər. Həmin mülahizələrdən ən populyar olanı estetik mədəniyyəti insani
fəaliyyətinin xüsusilə onun ədəbi-bədii fəaliyyətinin nətijəsi hesab edən mülahizələrdir. Doğrudan da çox vaxt
ümumiyyətlə, mədəniyyətə tərif verərkən ona daxil olan fəaliyyət növlərini (maddi, mənəvi, elmi, ijtimai-siyasi,
bədii, ekoloci və s.) sadəjə olaraq sadalamaqla kifayətlənirdilər. Anjaq son dövrlərin fəlsəfi kulturoloci
ədəbiyyatında belə bir konsepsiya da geniş yayılmışdır ki, mədəniyyətə təkjə insan fəaliyyətinin nətijələri deyil,
həm də həmin fəaliyyətin özü daxildir.
Jəmiyyətin insanların fəaliyyəti sayəsində yaradılmış predmetlər aləmi (maddi və mənəvi sərvət)
mədəniyyətin varlığının anjaq zahiri formasını təşkil edir.
1
Бах: Советская социология. Социологическая теория и социология практики. М., 1982, т.1, с.49-50.
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir
42
Müasir dövr, mühit və zaman nə qədər qarışıq, bir-birini əvəz edən hadisələrin dərki nə qədər çətindirsə,
müasir insan, onun düşünjələri də bir o qədər mürəkkəb, bəzən də anlaşılmazdır. Lakin zəmanə insanı, onun
hadisələrə və ətrafa münasibətini müəyyən çərçivələrlə, hüdudlarla əhatələdiyinə görə mədəniyyətin xarakterik
xüsusiyyətlərini, onun mənəvi-psixoloci mənzərəsini öyrənmək, ona qiymət vermək də vajib və mümkündür.
Zəmanəmizin mürəkkəb və ziddiyyətli insanı onun xarakterindəki kəskin və rəngarəng boyalar, mədəniyyətin
fərdi və ümumi xüsusiyyətlərinin dərki bu problemin ardıjıl öyrənilməsini irəli sürür. Mədəniyyətin formalaşması,
təkamülü jəmiyyəti, siyasi sistemləri jiddi düşündürdüyü kimi bu, müxtəlif elm sahələrinin də jiddi tədqiqat obyekti-
dir. İnsan münasibətlərinin jiddi xarakteri, təbiətin və jəmiyyətin dialektik inkişafı, kainat və kosmoloci proseslər,
onların mənəvi mühitə təsiri də bu baxımdan jiddi və aktualdır.
Ona görə də mədəniyyət problemi ilə, demək olar ki, bütün mövjud elmlər məşğuldur. Müasir estetikada
mədəniyyət, onun mahiyyəti, inkişafı ilə bağlı bütün ziddiyyətlər və ziddiyyətlərin həlli yollarının
müəyyənləşdirilməsi sahəsində jiddi tədqiqatlar davam etdirilməkdədir. Bu da təsadüfi deyildir. Çünki
mədəniyyət məsələsi bütövlükdə bəşəri məsələdir, bütün dövrlərin, keçmişin, bu günün və gələjəyin problemi-
dir. Problemlər məhz mədəniyyətin öz təbiətindən, mahiyyətindən doğur və daim öyrənilməlidir. Müasir elmi-
fəlsəfi jəhətlərə görə mədəniyyət mənəvi, təbii və sosial, irsi və həyatda əldə edilənlərin vəhdətindən ibarət janlı
sistemdir. Mədəniyyət həm hadisələrin təbii əlaqəsinə qoşulur, həm də bir sıra ijtimai qanunauyğunluqlara tabe-
dir; Mədəniyyətin inkişafı nətijəsində insan şüuru psixoloci və mədəniyyət səviyyəsində spesifik
qanunauyğunluqları olan sosial varlığa çevrilmişdir. İnsan fiziki, morfoloci orqanizm kimi kainatda materiyanın
ən yüksək, mütəşşəkkil formasıdır. Deməli, insan bütövlükdə bioloci, sosial və psixi-mənəvi ölçülərin təşkil et-
diyi tamlıqdır.
1
İnsan mahiyyətnin açıqlanmasında, onun min bir rəngə çalan fərqli xüsusiyyətlərinin üzə
çüıxarılmasında bədii ədəbiyyat bütövlükdə mədəniyyətin özünəməxsus fərdi jəhətləri ilə həmişə böyük, qlobal,
fəlsəfi-psixoloci tədqiqatlar üçün geniş imkanlar yaratmışdır.
Mədəniyyət- məzmununa görə olduqja zəngin anlayış olub, özündə insanın təkjə ümumi və xüsusi
əlamətlərini deyil, həm də nadir, unikal xassələrini də əks etdirir. İnsanı şəxsiyyət edən, şübhəsiz sosial fərdilik,
daha dəqiq desək, insan üçün xarakterik olan sosial keyfiyyətlər, onun sosial spesifikası və mədəniyyətdir.
Şəxsiyyət anlayışına adətən fərdin təbii-fərdi xarakteristikasını daxil etmirlər. İnsanın sosial fərdiyyəti boş yerdə
və təkjə bioloci şərtlər əsasında yaranmır. İnsan konkret tarixi zamanda və sosial məkanda, praktiki fəaliyyət və
tərbiyə prosesində formalaşır. Ona görə də sosial fərd olan insana mədəniyyət həmişə müxtəlif, rəngarəng
amillərin təsiri və sintezini konkret surətdə yekunlaşdırır. Və mədəniyyət özü insanın sosial-mədəni təjrübəsini
toplaya bilməsi üçün zəruri əhəmiyyət daşıyr və o da öz növbəsində insanın inkişafına fərdi töhfəsini verir.
Bədii söz sənəti həmişə insanı, onun dəyişən, yeniləşən, xarakterini hərtərəfli təsvir edir. Formalaşmış
ənənəvi xüsusiyyətlərin, dini-ideoloci amillərin, təhsil-tərbiyə sisteminin, siyasi qurum və texniki inkişafın
doğurduğu ziddiyyətlər fonunda dəyişən insanın səjiyyəvi jəhətlərinin bədii boyalarla üzə çıxarılması olduqja
böyük əhəmiyyət daşıyır. Qədim dövrlərdən gələn ümumi xüsusiyyətlərlə yanaşı, qazanılan yeni fərdi keyfiyyət
və qüsurların nədən ibarət olması, nədən doğması suallarını bədii təsvirlərlə janlandırmaqla ədəbiyyat və
injəsənət mədəniyyətə yeni baxışı formalaşdırır və onun yeni xüsusiyyətlərini müəyyən ləşdirir.
İnsanın insana, jəmiyyətə münasibətindəki ziddiyyətlərin onun həyatı, mənəvi-intellektual qabiliyyətləri
ilə əlaqəli jəhətlərinin görünməsi, təhlillərdən keçirilməsi müasir mədəniyyətin əsas və vajib
problemlərindəndir. İnsan yaşadıqja yaşa dolduqja topladığı nəzəri bilikləri həyatda qazandığı təjrübələrlə
müqayisə edir, müəyyən nətijələr çıxarır.
Elə buna görə də dünya, insan və həyat haqqında düşünjələr həmişə diqqət mərkəzində olur. Müəyyən
həyat təjrübəsi olan zəngin ömür yolu keçmiş insanların düşünjələri daha maraqlıdır.
XX əsrin sonu, XXI əsrin əvvəllərində meydana gələn ədəbi-fəlsəfi, estetik əsərlərdə zaman və
mədəniyyət problemi jiddi surətdə nəzərdən keçirilir. Tanınmış tədqiqatçı Yaşar Qarayevin «Meyar
şəxsiyyətlir», «Tarix yaxından və uzaqdan», Bəkir Nəbiyev
2
, S.Əsədullayev
3
, A.Hajıyevin
4
realizmə və
qəhrəman probleminə həsr olunmuş kitablarında, yazıçı Anarın elmi-publisistik çıxışlarında, filologiya emləri
doktorları Şamil Salmanov və Akif Hüseynovun, filosoflardan A.Şükürovun və b. poeziya və nəsrimizdə,
fəlsəfədə insan və mədəniyyət problemi ilə bağlı qənaət və axtarışları diqqəti jəlb edir. Həmin müəlliflərin
əsərlərində insan spesifik sosial varlıq kimi təhlil edilir, onun müxtəlif məqam və situasiyalarda üzə çıxan xarak-
terik jəhətləri təhlil edilir. Son yüzilin bədii və fəlsəfi tədqiqatlarında mədəniyyətin mürəkkəb problemlərinin
üzə çıxarılması və təhlil edilməsi ijtimai proseslərdə fərdin fəavllğıının artması ilə bağlıdır. Hər bir fərdin sosial
subyekt kimi ön plana çıxarılması da gələjəkdə fərdi fəaliyyətlərin əhəmiyyətinin artajağını göstərən amil kimi
1
Шцкцров А. Фялсяфя. Бакы, Елм, 1997, с.328
2
Нябийев Б. Роман вя мцасир гящряман. Бакы, Йазычы, 1987.
3
Асадуллайев С. Эстетический идеал и социальная активность писателя. Баку, Язычы, 1982, Духовное общение и
взаимное познание. Баку, Язычы, 1986.
4
Гаджиев А. В поисках героя. Баку, Язычы, 1981
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir
43
qiymətləndirilməlidir. Çünki insanın dünyada və jəmiyyətdə əlaqə və münasibətlər sisteminin müxtəlifliyi və
mürəkkəbliyi müasir fəlsəfi və ədəbi müşahidələrin tədqiqat obyekti kimi daha çox nəzərdən keçirilir.
İnsanın taleyi məsələsi, daha çox dünyəvi xarakter daşıyır. Ona görə də insan və mədəniyyət problemi in-
di ən mühüm jiddi dünyəvi-qlobal problemə çevrilmişdir. Elə buna görə ona çağdaş fəlsəfədə qlobal problemlər
toplusu kimi yanaşılır ki, bu da mədəniyyət probleminin bəşəriyyətin ən aktual məsələsi olduğunu bir daha
sübut edir. Müasir jəmiyyətdə yeni ijtimai münasibətlərin təsdiqi nətijəsində elə bir vəziyyət yaranmışdır ki,
mədəniyyətin təsiri altında şəxsiyyət tamamilə yeni mövqe tutmuş və eyni zamanda onun yeni sosial
keyfiyyətləri və xarakteristikası formalaşmışdır.
Problemin genişlənərək fərdilikdən qloballığa doğru istiqamət götürməsi insanın dünya ilə əlaqə və
ünsiyytinin bütün istiqamətlərdə genişlənməsi ilə əlaqədardır. İndi Qərb fəlsəfəsində belə bir fikir
formalaşmışdır ki, «epoxanın səmt küləyi bütün güjü ilə insana doğru yönəlmişdir. Zaman həyatın və şüurun,
varlığın və təfəkkürün prinsip və normalarını dəyişdirmiş, insanın görmə və anlama qabiliyyətini xeyli dərəjədə
pisləşdirmişdir. Bu da öz növbəsində insanla dünyanın ünsiyyətini öz təbii məjrasından çıxarmışdır. Fəlsəfə
qayğısız və talesiz olaraq dünyaya atılmış insanı bu jür stixiya ilə təkbətək qoya, onun bu gününə və gələjəyinə
biganə qala bilməz. Buna görə də o öz varlığında jiddi antropoloci çevriliş edir, yeni renessansın fundamental
prinsiplərini işləyib hazırlamağa çalışır».
1
Mövjud problemlərin bədii şərhi və izahı, sivilizasiyanın gedişi prosesində meydana gələn sosial-
psixoloci dəyişikliklər, bioloci, ekoloci və sosioloci tədqiqatların meydana gətirdiyi jiddi, əhəmiyyətli narahatlıq
doğuran məsələlər həm də ədəbi-estetik düşünjəni məşğul edir. Ç.Aytmatovun «Əsrdən uzun gün» romanı bu
baxımdan səjiyyəvidir və bəlkə də sadə yolla epoxanın əhatəli təsvirini və mənzərəsini yaradan bir əsərdir. Bu
əsərin bədii qənaətlərinə görə də mövjud qlobal problemlər içərisində həllediji varlıq kimi yenə də ümid
insanadır. İnsanın özündən asılı olan və olmayan iradi və qeyri-iradi məsələlərdə onun məsuliyyəti gündən-günə
artmaqdadır.
2
Zaman və mühitlə bağlı, bütün sadə və mürəkkəb münasibətlərlə əlaqədar, bədii fikir öz çevikliyi, ilə
həmişə köməyə gəlir. Ona görə də bədii qənaətlər, şəxsi mühakimələr, yazıçı və sənətkarların mülahizələri elmi
inkişafda jiddi əhəmiyyətə malikdir. Həyatımız, diriliyimiz tək ruhun, ağlın yox,həm də jismin, bədənin
ömründən və sağlamlığından asılıdır, onun dəyərləri ilə şərtlənir. Odur ki, ruhla bədən arasında münasibət əbədi
dialektik-fəlsəfi problem olaraq qalır.
«Zaman-əbədi davam edən keçmiş deməkdir»- fələyin çarxına, rüzgarın gərdişinə verilən ən doğru tərif,
mənjə budur. Lakin hər jür keçmiş yox, yalnız tarixə və yaddaşa çevrilən, özünü sənətdə dərk edən keçmiş
özündən sonra da yaşayır, abidələşir və əbədiyyətə qovuşur.
Təsadüfi deyil ki, zamanın da yaşını sivilizasiyanın tarixi ilə hesablayırlar: təqvimdən ilk yarpaq onda
düşür ki, ilk yarımvəhşi əjdad ilk mamont rəsmini daş kəsəyi ilə qaya parçasına həkk edir. O vaxtdan tarix vaxt-
dan donur və təbiət sənətə və tarixə həmin vaxtdan çevrilir.
Yuxarıdakı tərifi ədəbi-bədii məkan estetik və humanitar müstəvi üzərinə keçirmək və belə də təkrar
etmək olar: sənət-əbədi davam edən folklor (mif, əsatir, əfsanə…) deməkdir. Milli ruhun, xalqın mənəviyyatının
kodlaşdığı genetik proqram və əbədi-mənəvi. Etnik-ontoloci yaddaşdır.
Əgər ədəbiyyat ölümdən və əbədiyyədən, ruhdan və mankurddan, onlar arasında əbədi dartışmadan yaz-
masa, yaddaş da tarixdən yox olar, əbədiyyət də, «mən» yaddaşda daşlaşmasa, zamanın mankurdluğu
ədəbiyyatın da mankurdluğuna çevrilə, bu milləti gözləyən fəlakətlərin ən böyüyü olar.
Məhz bu zaman əbədi və müqəddəs ənənə tarixin «irs və varis» qanunu müasirliyin «xələflər və naxələflər»
probleminə çevrilir.
Lakin yaddaş da var, yaddaş da. Bir var «qan və gen yaddaşı», bir də var… «gen və gön yaddaşı».
Birinjilər- Zərdüştlə, Qorqudla, Füzuli ilə Javid və Şəhriyar arasında –ikinjilər ən qədim mankurdla (Ponti Pilat-
la, Şöklü Məliklə, Zöhhakla…) müasir qrafamon (bolşevik, faşist, daşnak…) arasındadır.
«Çiy idim, bişdim, yandım» (J.Rumi)- Kamala yetməyin («bişməyin») yaddaşda və əxlaqda keçdiyi yol,
əslində bu üç mərhələdən ibarətdir. Və bu üç mərhələnin hər dəfə, hər nəsillə, hər fərdlə tarix yenidən keçir. Və
hər dəfə yaddaşda bu üç mərhələ yeni jür təkrar olunur.
3
Bu baxımdan XX yüzilliyin ortalarında və sonlarında Azərbayjanda elmi bədii-estetik fikirində həyat, in-
san və insani münasibətlərin ən mühüm jəhətlərinə diqqətin artırılması da müşahidə olunur ki, bu da milli-
psixoloci jəhətlərin öyrənilməsi baxımından diqqəti jəlb edir.
Bir sıra tədqiqatçılar siyasi və ijtimai problemlərin insan taleyilə əlaqələri və bu qarşılıqlı münasibətlərin
insana verdiyi idraki bəhrələri nəzərdən keçirir. Bu təhlillərin ən qiymətli jəhəti onun gerçək həyat faktlarına
əsaslanmasıdır. Gerçəkliyin yaratdığı təəssürata görə «gəlimli-gedimli» dünyadakı iqtisadi çətinliklər, insan
üçün sanki adiləşir. Yəni adam həyat burulğanında üzləşdiyi çətinliklərə yüksəkdən baxa bilmir. Ola bilsin ki,
1
Исмайылов Ф. Инсан вя дцнйа. Бакы, Елм, 1994, с.3-4
2
Байрамов Г. Инсан вя заман. Азярняшр, Бакы, 1992, с.56-57
3
Йашар Гарайев. Тарих: Йахындан вя узагдан. Б., 1995, с.12-13
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir
44
bu qənaətləri hasilə gətirmək oxujuda belə dərin və düşündürüjü duyğular oyatmaq müəllifin istifadə etdiyi el-
mi-bədii publisistik üslubdanq irəli gəlir.
G.Əlibəyli Ü.Hajıbəyovun və Q.Qarayev kimi alim-sənətkarların həyat və yaradıjılığına əsaslanaraq belə
nətijəyə gəlir ki, görkəmli adamların həyata, insanlığa fərdi, elmi-fəlsəfi baxışlarını öyrənməklə adam özünə,
dünyaya, hadisələrə və adamlara yenidən nəzər salır. Ötüb keçən tarixi məqamlara, anlara və dövrlərə yenidən
nəzər salmaq insanla şablonlara, ehkamlara, sədlərə və bütlərə bir ayrı jür, həm də fərqli baxış formalaşdırır,
düşünjədə fərdiliyi inkişaf etdirir, fərddə özünəməxsusluq, dözümlük duyğusu oyadır və bu duyğunu
güjləndirir.
1
XX əsrin sonlarında baş vermiş milli azadlıq mübarizələri, müstəqillik uğrunda çarpışmalar, dünyanın
başı üstündə əbədi təhlükə kimi yaşayan müharibə məsələləri insanşünaslıq kimi ədəbiyyatı, bəşəri qlobal prob-
lem kimi fəlsəfəni jiddi məşğul edən problemdir. Bu mövzuda yazılan əsərlər elm və fəlsəfəni insan-jəmiyyət,
jəmiyyət-xalq-etnos münasibətlərində yaranan, problemlərə əbədi narahatlıq mənbəyi kimi baxmağa və insanlığı
onlardan nətijə çıxarmağa, münaqişələrin sülh yolu ilə həlli üçün yeni formalar axtarmağa jiddi əhəmiyyət
verməyə çağırır.
Millət tarixin ibrətindən, ilahi, bəşəri, milli yaddaşdan xəbərsiz olanda isə dövran da bədbin və ağır ləngər
vurur, xüsusilə ijtimai əxlaq, etnik mentalitet böhran keçirir, gələjəyə utopik və apokalipsis baxış güjlənir.
İki əsrin yol ayrıjığında öz daxilində məhz Apokolipsisi – «məhşər ayağını» (divan gününü!) gözləyən
üçünjü min illik bizi daha çox narahat edir. Zaman və insanın Zamanda yeri barədə ideya yeni əsrin və yeni min
ilin aynasında nejə görünür?
Hər halda bu suala ilk javabı yenə fəlsəfə və ədəbiyyat verəjək. Çünki yeni oriyentir, yeni dəyər, yeni
meyar axtaran təqvim həmişə sənətdən, həmişə ədəbiyyatdan başlayır.
Su yalnız axanda, qapalı məjrada və məkanda yaşayır (dənizdə və çayda olanda). Tarix də belədir –
dünyada axan dövriyyəyə qoşulmasa əpriyər, hərəkətdən qalanda, inkişafdan da qalar. Ədəbi əsrlərin və
nəsilərin tarixi və taleyi də belədir: «Biz dünyacan gedər olduq, gələnlərə salam olsun!» (Yunus İmrə).
Tarixdə digər bir qəribə və ibrətli qanunauyğunluğa da diqqəti filosflar çoxdan jəlb etmişlər: sosial
təriqqədə dahilərə məxsus «Allah missiyası» ilə «Demon (İblis) işi» bir-birini daim təqib edir- iblislər xaos
yaradır, allahlar xaosu harmoniyaya çevirirlər.
İndi ijtimai və milli-mənəvi həyatda görünməmiş bir xaosdan sonra, nəhayət ki, məhz dahi və tanrı işinə
ehtiyajın növbəsi gəlir. Sosial, iqtisadi və mədəni tərəqqinin sükanını xaosdan və stixiyadan təmizləyib
ümumbəşəri dəyərlərə və milli ahəngə xidmət edənlərin öhdəsinə verməyin vaxtı çatmışdır.
Müasir insan dəyişkəndir, çevikdir, xarakteri yeni xüsusiyyətlərlə zəngindir, şəxsiyyəti də zəmanəyə və dövrə
uyğun olaraq mürəkkəb psixoloci çalarlara malikdir. Çünki hər dövr özünün insan tipini yaradır və onun şəxsiyyətini
formalaşdırır. Bu jəhətdən müasir insanın xarakteri daha çox diqqəti çəkir. Müasir insanı hansı xüsusiyyətlər
səjiyyələndirir? Kimdir müasir insan? O yeni münasibətlər formalaşdıran çox mürəkkəb iqtisadi siyasi-psixoloci
mühitdə ideoloci ehkam və miflərdən azad olur, yeni qanunlarla yaşamağa başalayır, xəyalpərəstlik və romantikadan
uzaqlaşır, əsrin sınağından çıxan dəyərləri özündə təjəssüm etdirir».
2
Bununla belə tez-tez dəyişən, siyasi-iqtisadi durumu sabit olmayan bu mürəkkəb zamanda insanın
xislətinə xas olan mənfi xüsusiyyətlər də baş qaldırır. Ədəbiyyat bədii obrazları və təsvir vasitələri ilə bu mənfi
hallara real gerçəkliyə uyğun olaraq janlandırır. Beləliklə, əbədi mövzulara yeni xüsusiyyətlər, keyfiyyətlər
əlavə olunur.
Mədəniyyət tarixinin yenidən yazmağı- onu hər yeni dövrün ideologiyası ilə və hər dəfə yenidən təftiş
etmək kimi başa düşmək olmaz. Bu tarixi – Qorqud, Nizami, Nəsimi, Füzuli, Vaqif, Mirzə Fətəli, Mirzə Jəlil,
Əli bəy, Hadi, Javid, Sabir, Ü.Hajıbəyov, M.Maqomayev, F.Əbdürrəhmanov, M.Hüseynov və başqaları özü
yaradıb. Söhbət onların yaratdığı irsin və onlara verilən qiymətin mahiyyətinə bu gün dünənkindən daha tam və
dərindən yanaşa bilməkdən, onu ehkamçı və vulqar-konyuktur əyrilərdən təmizləməkdən gedir.
Böyük ədəbiyyat hakim, rəsmi ideoloci resept və sifarişlə yazılmadığı kimi, əsil ədəbiyyat tarixi də
tendensiyalı, konyuktur siyasi sifarişlərlə yazılmır. Bədii fikir öz tarixi təşəkkülü və inkişafı prosesində sonra-
dan heç zaman dəyişməyən, həmişə sabit qalan obyektiv-tarixi və bədii-estetik qanunauyğunluqlar nümayiş et-
dirir, «mədəniyyət tarixi konsepsiyası»da əslində həmin qanunauyğunluqları əks etdirir.
Deməli, «hazır konsepsiya»nı kim isə kənarda («mərkəzdə», yaxud «yerlərdə») yaratmır, o, mədəniyyət
tarixinin özü ilə bir yerdə, bir vaxtda, onun diktəsi ilə formalaşır, ona xidmət edir. Konsepsiyaya hakim, rəhbər
«nəzəri»müddəa, mədəniyyət tarixinin faktlarına və sənədlərinə isə həmin müddəa üçün illüstrasiya rolu ayıran
«vəzifə bölgüsü» məlum «sosialist realizmi»nin tanış idarə və iş üsulu idi və yeni dövrün mədəniyyət tarixlərini
həmin üsulla yazmaq, yaratmaq olmaz!
Şəxsiyyətin mənəvi keyfiyyəti eyni zamanda onun həyata və adamlara münasibətində üzə çıxan nəfsi ilə
də bağladır. Gerçəkliyi əks etdirən ədəbiyyat həmişə bu məsələyə diqqət yetirib, pula, var-dövlətə, eyş-işrətə
1
Эцлхур Ялибяйли. Дцшцнян дцнйамыз. Б., 1998, с.84
2
Ялибяйли Э. Дцшцнян дцнйамыз. С.13
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir
45
qurban gedən insanları, bu insanların hərəkətlərindən doğan fajiələri göstərməklə öz tərbiyəvi funksiyasını
yerinə yetirməyə çalışmışdır. Böyük rus yazıçısı M.F.Dostoyevskinin dəyərli kəlamının burada yad edilməsi
yerinə düşür. «Ən əvvəl ali ideya, yalnız sonra pul». M.Ə.Sabirin «Adəmi adəm eyləyən parədi, parəsiz adəmin
günü qarədi» ironiyası da təsadüfi deyil. Ona görə də bütün zəmanələrin ən vajib suallarından biri kimi qoyulan
sual müasir mərhələdə də olduqja düşündürüjüdür: "«Nədir pulun sirri?» Nədədir evləri yıxan və tikən dünyaları
yıxan və dağıdan kontinentləri və ölkələri satın alan, ailələri pozan, insanları göylərə qaldıran, rəzil, yazıq,
vəziyyətə salan pulun güjü?»
«Tarix, həyat, təjrübə mütləq bir qüvvəylə nümayiş etdirir ki, pul dəhşətli düşmən olub insanın əleyhinə
pozuju qüvvə kimi hərəkət etməyə qadirdir». Dünyanın məşhur söz ustaları bunu bədii əsərlərində real, gerçək
təsvirlərlə bir daha «təkrar-təkrar» göstərmişlər. Balzak, Tolstoy, Puşkin, Qoqol, Mirzə Fətəli, Mirzə Jəlil, Sabir
və başqaları pulun pozuju rolunu, onun doğurduğu ijtimai və psixoloci xəstəlikləri injə bədii vasitələrlə
göstərmişlər.
İnsanın mənəvi-psixoloci həyatında tamahın, nəfsin pozuju xüsusiyyətləri, harınlaşma və ajgözlüyün
doğurduğu mənəvi xəstələiklrin ağır və ajı təsirləri ədəbi əsərlərin ötəri deyil, daimi problemləri kimi zaman-
zaman yeni çalarlarla təsvir olununb. Bədii qənaətlərdən doğan fikirdə bu belə görünür: «Pul insanın
mahiyyətinin barometridir, pul insanlığın əsas meyarıdır, əxlaqın göstərijisidir. Pula hərislik insanı harınlığa
aparır. İnsan harınlaşdıqja mənəvi keyfiyyətlərini itirir, psixoloci sarsıntıya məruz qalır, baxışı ilə daxli arasında
əlaqələr qırılır, gözü qəlbinin aynası ola blmir. Göz də öz funksiyasını itirir. Belə adam «baxır, görmür».
1
Mədəniyyət insanı təqlid etmir, onu əks etdirir. İnsanı daha səjiyyəvi, daha gözəl boyalarla yenidən
təzahür etdirir. Hazırda mədəniyyət bu günün mürəkkəb insanın çoxjəhətli psixoloci aləmini göstərə bilir. Klas-
sik əsərlərdəki insanlara, mənfi və müsbət obrazlara müasir baxış əslində çağdaş insanın xarakterindəki yeni
keyfiyyətləri görmək üçün vajibdir. Estetik təfəkkürdə klassikanın yeni təhlili, müqayisəli baxışlar bu günkü
psixoloci duruma aydınlıq gətirmək üçün olduqja gərəklidr. Nizamiyə, Şekspirə, Mirzə Fətəliyə yeni mürajiətlər
ötən dövr müddətində az fakt vermir. Şekspir zamanındakı insanın psixologiyasının mürəkkəbliyi, insani
münasibətlərdəki dramatizm ziddiyyəti və jiddiyyəti bu gün daha güjlü, daha dəhşətli və daha güjlüdür. «Kral
Lir»in fəlsəfi fajiələr zənjirinə indinin yeni halqaları əlavə olunmuşdur. «Ajgözlüek, hərislik, məkrliklə yanaşı
irəliləyir. Hərisliyin ən yüksək, ən təhlükəli səviyyəsi şöhrətpərəstlik, hakimiyyətpərəstlikdə üzə çıxır. «Kral
Lir»in fajiəsi hakimiyyət fajiəsidir. Kralı- yaltaqlıq, məkrlik və yalan əhatə edir, «korlara ağılsızlar» başçılıq
edir». Kral yalnız hakimiyyətdən düşəndən sonra həqiqi insanı görür və dərk edir. Lakin artıq gejdir.
Bu vaxta qədərki mədəniyyət tarixlərində irs kimi aldığımız ədəbi xammalı yerləşdirməyin, onu təsnif
etməyin üsulu kimi tarixi formasiya prinsipini əsas götürürdülər. Yalnız tarixi-xronoloci meyarlara əsaslananlar
da az deyildi. Hətta xariji ədəbiyyatşünaslıqda ədəbi dövr, mərhələ vahidi kimi ayrıja, müstəqil şəkildə bədii
mətni əsas götürən və ədəbi prosesin təhlilini həmin mətnlərin təhlili yolu ilə həyata keçirən nümunələrə də rast
gəlmək mümkün idi. Ayrı-ayrı fəlsəfi və bədii-estetik hərəkatları əsas götürüb ədəbiyyat tarixinin qurmaq üsulu
son dövrlərdə daha çox nüfuz qazanıb. Məsələn, Avropa ədəbiyyatı tarixləri, adətən aşağıdakı sxemlə başlayır:
antik dövr, orta əsrlər, renessans, maarifçilik, romantizm, realizm, modernizm və s. Ədəbi irsidə bu jür tarixi
bölgü çərçivəsinə salırlar.
Dil, ərazi (məkan) amili də elmi-tarixi təsnifin təjrübəsində tez-tez özünü göstərir. Amma nə dili, nə də
ərazini mütləqləşdirib, təsnifin meyarını yalnız bünlardan ibarət etmək yenə özünü doğrultmaz: yer üzündə
bütün ərazilərdə bizim ana dilimizdə yazılan ədəbiyyat Azərbayjan ədəbiyyatıdır və Azərbayjanın tarixi
ərazisində azərbayjanlı sənətkarın təfəkkürü və lhamı ilə bütün dillərdə qələmə alınan ədəbiyyat (Nizaminin və
Xaqaninin fars, Füzulinin fars və ərəb dilində irsi) yenə Azərbayjan ədəbiyyatıdır.
Müxtəlif zəmanələrin, regionarın və xalqların ədəbiyyatına mürajiət etməklə müasir estetik təfəkkürdə in-
san aləminin aktual, mühüm problem və psixoloci sarsıntılarını təhlil etmək mümkündür. Gözlənilməz
müqayisələr məjrasında Şərqə-Nizamiyə, qərbə-Kafkaya, Kamyu, Sartr və başqalarına mürajiət edən
G.Əlibəylinin müasir eksistensialistlərə örnək kimi Nizami poeziyasını misal çəkməsi təsadufdirmi? Şübhəsiz ki
yox! Avropa mistisizmi və şərq təsəvvüfü işığında Nizami daha uja, daha nurlu görünür. çünki iki qütbü
birləşdirən körpü kimi onun ideyaları bütün sahillərindən rişə toplamışdır. «İyrənj dünyaya çox yaxın olma,
mənəvi aləmini özün qur, nura və tanrıya qovuş, öləri insan kimi bədbinliklərin ağuşunda sürünmə. İnsanın
öləriliyi ona dərsdir». «Ölüm astanasında büğün janlılar eyniləşirlər: nə şöhrət, nə dövlət, nə tajı-taxt, nə millət
fərqi etmir. Ölüm qəddarjasına fərqləri yoxa çıxarır».
2
İnsanın ömrünü uzadan, əbədiləşdirən onun mənəvi dünyasıdır. Nizamilər mənəvi sərvətləri
yaşatmaqdadır. Onun ədəbi qəhrəmanı dirilik suyunu əldə etməsə də Nizami ədəbi həyatı ilə əbədiyyətə qovuşa
bilmişdir. Bu günkü estetik düşünjəmizdə Nizamiyə və Şərq İntibahının görkəmli nümayəndələrinə mürajiət və
münasibətlərdə də bu özünü göstərir. Bu doğrudur ki, «Nə xalq, nə də ayrılıqda bir kəs yalnız maddi sərvətlərini
1
Исмайыл Вялийев. Ядябиййатда инсан консепсийасы. Тарихи тяшяккцлц, инкишаф мярщяляляри. Б., «Эцняш»
няшриййаты. 1999, с.279-280
2
Ялибяйли Э. Дцшцнян дцнйамыз. С.83
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir
46
artırmaqla uzun müddət dövran sürə bilməz. İnsan insandırsa, xalq xalqdırsa, ona hava kimi, su kimi mənəvi
sərvətlər də gərəkdir. Mənəviyyatı olmayan xalq simasız, məzmunsuz, jazibəsiz bir kütlədir. Mənəviyyatsız in-
san-qurumuş bitkiyə bənzər, şirəsiz meyvəyə oxşar». «mənəvi ölüm, ruhun ölümüdür».
1
Bir etnik vahid kimi, dil, din və sosial-estetik tərəqqi hadisəsi kimi Azərbayjan xalqının qlobal milli tarix-
i, geneoloci bioqrafiyası isə xalis ərazi mənsubiyyəti ilə şərtlənən bu iki joğrafi məkana üçünjü konteksti –
oğuz-türk iç qatını və məkanını da əlavə etməyi vajib elmi vəzifəyə çevirir. Nəhayət, yeddinji əsrdən başlayaraq
bu üçlüyə növbəti- dördünjü kontekst – islam amili də daxil olur və o, bədii-mənəvi tərəqqidə indi də davam
edən miqyaslı, qlobal mövqeyə çevrilsə də oğuz-turk mənşəyi etnosun bilavasitə bir xalq və millət kimi fərdi
təşəkkülünün, fərdi tarixinin və taleyinin ən sabit, aparıjı, davamlı amili olaraq qalır.
Azərbayjan tarixi və mədəniyyəti sonralar da məhz ən yaxın Şərq ölkələri ilə xüsusən türk və İran xalqları
ilə ayrılmaz mənəvi vəhdətdə inkişaf etmişdir. Azərbayjan tarixi çox uzun bir müddət özünün inkişaf
mərhələlərini ümumtürk, şərq və islam miqyasında vahid bir ədəbi-mədəni məkanda keçirmişdir. Lakin təəssüf
ki, hələ də qədim türk mədəniyyətinin təsnifatı, milli türk ədəbiyyatları arasındakı genetik əlaqələrin səjiyyəsi
bizim üçün axıra qədər aydınlaşmamış halda qalır. Və nəhayət, ümumtürk (Turan) ədəbiyyatının ümumdünya
ədəbiyytı kontekstində tarixi mövqeyini də tam dərk və təsbit edə bilməmişik.
Ümumiyyətlə, türk xalqlarının ədəbiyyatları arasında irsilikdən və tipologiyadan «əlaqə» səviyyəsində
danışmaq özünü doğrultmur. Ümumilik, varsilik burada kök və gövdlə, müxtəliflik qol və budaq səviyysindədir.
Axı bütün türk xalqları indiki tarixi-joğrafi ərazilərdə məskən salmazdan qabaq da, əslində eyni br mənəvi,
bədii, estetik məkanda yaşamışlar. Şəriklilik bu məkanda həmişə ilişgilikdən güjlü olmuşdur. Kultur ilişgiləri
burada daha çox genetik ilişgilərin törəməsi və davamı kimi baş vermişdir. Onların hamısının təməlində vahid
türk əsası, türk ruhu və amili, qohum etink-estetik proqram, qan və gen yaddaşı, müştərək mənəvi məjra və ta-
rixi kontekst durur.
Müasir milli türk ədəbiyyatları qədim ümumtürk şifahi və yazılı ədəbiyyatının bilavasitə varisidir və bu
ədəbiyyatların genetik-fuknksional vəhdətinin metodoloci jəhətdən ən müasir səviyyədə öyrənilməsinin,
«ümumtürk ədəbiyyatı tarixini»nin bütöv yekdil, vahid ədəbi proses halında təhlil olunmasının çoxdan vaxtı
çatmışdır.
2
Dünyanı onun gözəlliklərini, xeyir və şərin bütün ziddiyyətlərini, insanın öləriliyni dərk edən insanın bir
təskinliyi məhz onun dərk etməsi, mənəvi yaşaması, estetik duyuma və düşünjəyə malik olmasıdır. Həyatı və
sənəti gözəlləşdirməklə həyatı daha mənalı və gözəl görən insanları təhlil etdikjə, zaman insan təbiət üçlüyünün
qarşılıqlı münasibətlərindən ortaya çıxan bədii-estetik və gerçək düşünjəni səjiyyələndirdikjə daha faydalı və
əhəmiyyətli elmi qənaətlərə gəlmək olur. R.Rzanın «Rəngləri», dənizi insanləşdirməsi nəjib duyğular oyadır:
«dəniz-janlı insana bənzəyir. Adi, boz, rəngli insana yox, joşqun, fırtınalı, ehtiraslı, sakit, mülayim, həlim insan
bənzəyir dəniz. Çünki dəniz hərəkətidir! Dəniz daima dəyişkən, daima gözlənilməz bir varlıqdır. Dəniz-ölçüsüz,
biçimsiz insandır»!
3
Millilik – təbii-mənəvi, bədii, elmi, ədəbi, estetik və fəlsəfi sərvət kimi milli əxlaqın və məfkurənin,
məişətin, güzəranın, hətta təsərrüfatın təşəkkülündə ən yaxından iştirak edir. Yapon sənaye möjüzəsini məhz bu
baxımdan açıqlayan bir izah mənə xüsusilə müdrik və inandırıjı göründü: möjüzənin sehri odur ki, yapon
sənayesi ilə yapon təbiəti, həyat tərzi, milli yapon məişəti və güzəranı arasında ən böyük uyğunluq var! əgər
belə bir uyğunluq hətta sənayeni texnologiyanı bu səviyədə şərtləndirirsə, gör o, ədəbi, mədəni, mənəvi fəaliyyət
sahələrində nejə təsir güjünə malik olar! Bu təbiət, relyef amilinin milli gerçəklikdə roluna əlavə dəlalətdir.
Taleyüklü, müqəddəs bir sərvət kimi milli vəhdət ideyası ərazidən də əvvəl əhaliyə aid bir ideyadır.
Milləti loxma-tikə etməyə hazır olan bir jəmiyyət (etnos, tayfa, qrup, tirə, qövm) gej-tez torpağın bölünməsinə,
ərazinin itməsinə də gətirib-çıxara bilər. Ərazi vəhdətini bir problem kimi ümummilli vəhdət ideyasından
ayırmaq qeyri-mümkündür. «Azərbayjan» sözü Azərbayjandakı bütün qövmlərin vəhdət və birliyi deməkdir.
Bunu gözbəbəyi kimi qorumaq, qədrini-qiymətini bilmək lazımdır. Təkjə qövmi yox, sinfi vahidləri və qütbləri
də (təbəqə, qrup, qat, silk, firqə) eyni, bütöv milli vəhdətin tərkib hissələri hesab etmək lazımdır. Belə
qütbləşmələr, şaqqalara ayrılmalar həmişə bizimlə vuruşan jinaha xidmət edib və yenə də edir.
İnsanın kamilliyi eyni zamanda onun fərdi xüsusiyyətlərinin də təmilləşdirilməsinə səbəb olur. Lakin bu
kamillik də eyniyyətə gətirib çıxarmır, yəni hamı bir qəlibin adamı olmur. Qara Qarayev də, Rəsul Rza da ka-
millik həddinə çatsalar da. Fərqli xüsusiyyətləri ilə «kamillik» qəlibinə sığınıb qalmamışlar, hətta Şekspirin
«zamanın tələbinə uyğunlaşmalı» prinsipi də onların vüsətli ilhamını ram edə bitlməmişdir. G.Əlibəyli estetik
tədqiqatlarını sənət əsərlərinin bədiilik hüdudlarından çıxarır, həyati problemləri və şəxsiyyətlri də təhlilə jəlb
etməklə dövrün sərt məqamlarını, sənətkarların isə səbr, dözüm mübarizə və fədakarlıqlarını müqayisəli üsullar-
la nəzərimizə çatdırır. Mikayıl Rəfili, Jəfər Jəfərov, Mirzə İbrahimov kimi şəxsiyyətlərin sənətdə və həyatdakı
xidmətlərini xatırlayır. Akademiyanın böyük salonunda M.Rəfili və J.Jəfərovun «xalq düşmənləri» kimi
1
Йеня орада. с.45,93
2
Йашар Гарайев. Тарих: йахындан вя узагдан. С.62-63
3
Исмайыл Вялийев. Эюстярилян ясяри. с.282
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir
47
müzakirə məjlislərini yada salır. Sənətkarın qələbəsini sənətin və həqiqətin qələbəsi kimi dəyərləndirir. «Tarix-
imiz kimi gözlənilməz», «Qeyri-standart düşünən bir adam», «millətin ən maraqlı şəxsiyyəti» kimi
qiymətləndirilən J.Jəfərovun özündən gətirilən sitat onun obrazına tamlıq gətirir: «Yazıçı ağır təbiətli ola bilər,
səhv edə bilər, şəxsiyyətində jiddi nöqsanlar ola bilər. Lakin masasının arxasına keçəndə, qələmi əlinə alanda, o,
yalnız həqiqətə qulluq etməli, ali ədalətə riayət etməlidir».
1
İsmayıl Şıxlı, onun yaradıjılığı və şəxsiyyəti barədə söhbətlərdə Dostoyevskinin xatırlanması həyat həqiqəti və
bədii həqiqət barədə fikrin haçalanması maraq doğurur: «»Dostoyevski bizim insanlar haqqında, reallıq haqqında
bilik və təsəvvürlərimizi genişləndirir, dünyanı özümüzü dərk etməyə kömək edir, imkanlarımızın hüdudlarını bitməz
edir – fikirləri yaradıjı şəxsiyyət və bədii əsər barədə maraqlı və doğru fikirlərdir. Lakin yazıçı və alim İ.Şıxlının buna
etirazı var və bu etirazın özü də şəxsiyyətin zənginliyi və müxtəlifliyi, həm də fərdiliyi baxımından maraqlıdır. «Bu
jür bilikləri mən elmin vasitəsi ilə qəbul etmək istərdim, elmi tədqiqatlardan götürməyi üstün tutardım, ədəbiyyat
işıqlı olmalıdır».
2
Aktyor, recissor və estetik Medi Məmmədovun şəxsiyyəti ilə də bağlı maraqlı və fərqli jəhətlər diqqəti
jəlb edir. 1923-jü ildə Hüseyn Javidin mühazirələrini dinləyən Mehdi Məmmədov bütün həyatı boyu onun təsiri
altından çıxa bilməmişdir. Javid əsərlərini tamaşaya qoya-qoya insan haqqındakı fəlsəfi-nəzəri düşünjəyə öz
recissor qiymətini verə bilmişdir. Onun tamaşaya hazırladığı və əksəriyyətində baş rollarda oynadığı
L.Tolstoyun «Janlı meyit», M.Qorkinin «Həyatın dibində», J.Məmməlquluzadənin «Dəli yığınjağı»,
S.Vurğunun «İnsan», H.Javidin «Xəyyam», «İblis» əsərlərində «bəşəriyyətin qarşısında tarix boyu tam
kəskinliklə duran» fəlsəfi suallar qoyulmuşdur. Mehdi Məmmədovun bu barədə fikri çox sərrast və
düşündürüjüdür: «Hüseyn Javid və mən? Məni narahat edən sualllara yalnız o javab verir. «İblis»in qırmızı xətli
ideyası mənə doğmadır və çox yaxındır. Bir də müasirdir. Əsəri bir növ özüm üzübəri çevirdim ki, qayəsini
tutmaq mümkün olsun. Mən inanıram ki, bu taleyüklü ağır dövrdə bəşəriyyət ölüm və olum arasında çırpınan
bir zamanda, dövlət başçılarının xalqların və kontinentlərin taleyi ilə oynadığı bir vaxtda, mənim «İblis»im
adamlara çoxşey xatırlada bilər. Hüseyn Javid bəşəriyyətə böyük ideyaları xatırladır, böyük hisslər aşılayır!»
3
Bütün bunlardan sonra müasir yazıçı, zamanımızın insan psixologiyasına üz tutub onun ziddiyyətli
tərəflərini təsvir edən İsa Hüseynovun özünün şəxsi duyum, tarixə və bu günə münasibətindən doğan fəlsəfi fi-
kri də maraqlı və gözlənilməzdir. Dünya, Allah, İnsan, Jəmiyyət qarşılığında və qarşıdurmasında adilik və aqil-
lik, adilik və sadəlik, məzlumluq və zülmkarlıq, tiranlıq-hökmranlıq və məhkumluq kimi insan xislətində özünü
göstərən xüsusiyyətlərdən doğan jəhətlər maraqlı bədii-fəlsəfi təəssüratlar oyadır. Yazıçının «Yanar ürək», «Te-
leqram», «Tütək səsi», «Saz», «Kollu koxa», «Quru budaq» və b. əsərlərində şəxsi müşahidə, təjrübə və zəngin
bədii təxəyyül daha jiddi nətijələrə gəlmək üçün ona geniş imkanlar vermişdir. «Xeyir və şər, olum və ölüm,
şəxsiyyət və hakimiyyət, insan və zaman- vajib fəlsəfi məsələlər burada adi, sadə, aydın, əhatəli formada əks
olunur. Baş qəhrəman, müəllifin mərkəzi ideyasını təjəssüm etdirən obraz isə yumruqla danışan, totalist siste-
min hökümət başçısı tərəfindən əzilən və təqib olunan «kiçik» insandır».
4
Ədəbiyyatın, ümumən sənətin əsas predmeti olan insan üzərindəki fəlsəfi düşünjələr bu günkü narahat
dövrümüz üçün olduqja əhəmiyyətlidir. Diqqəti jəlb edən başlıja jəhət isə keçid dövründə narahatlıqlar
içərisində nigaran yaşayan insanlara ümid vəd etməkdir. Bu mənada «daxili azadlığını qoruyub, özünə sadiq
qalmaqla xoşbəxtliyə çatan» insanın sözləri əzəmətli səslənir: «İnsan öləri də olsa bu dünyaya xoşbəxt olmaq
üçün gəlib. Məhz xoşbəxt adamın ruhu gələnləri salamlayajaq, onlara mənəvi qida verəjək!»
İnsan ömrü enişli-yoxuşludur, onun xoşbəxtliyə, işığa doğru yolu sərt döngələrdən, gözlənilməz
çınaqlardan, sarsıntılardan keçir. Bütün yolların son ujunda ümid edilən bir işıq yanır və bütün insanlar həmin
işığa doğru irəliləyirlər. Ruh deyilən şey isə sənət, ilham, istedad deyilən məfhum kimi insanlara qanad verib
onu geniş üfüqlərə doğru istiqamətləndirir.
5
Son zamanların əbədi araşdırmalarında klassik ədəbiyyata yeni, müasir estetik tələblərlə yanaşmaq xeyli
maraqlı və səjiyyəvi jəhətlərin üzə çıxarılmasına imkan vermişdir. Dövrün, siyasətin, ideoloci təsirlərin nə qədər
güjlü olmasına baxmayaraq poetik təfəkkür həmişə aydın və sağlam görünür. bu baxımdan S.Vurğunun ədəbi
irsinə yeni baxış, onun insan fəlsəfəsinə verdiyi töhfələrin öz təravət və əhəmiyyətini saxladığını göstərir. Şairin
«Həyat fəlsəfəsi»şerindi də insanla bağlı problemlərin əbədi və həmişə aktual olduğunu göstərməkdədir:
Quşlar qatar-qatar ellərdən keçər,
Bəşər nəsil-nəsil dünyadan köçər.
İnsanlıq gah zəhər, gah şərbət içər…
Əzəldən belədir hökmü zamanın
1
Ялибяйли Э.Дцшцнян дцнйамыз. С.17
2
Йеня орада. с.136
3
Йеня орада. с.136
4
Йеня орада. с.141
5
Исмайыл Вялийев. Ядябиййатда инсан консепсийасы тарихи тяшяккцлц вя инкишаф мярщяляляри. «Эцняш»
няшриййаты, Б., 1999, с.
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir
48
Düyünlü bir sirri var asimanın!
Göründyü kimi müasir ədəbiyyat da, estetik-fəlsəfi tədqiqatlar da bütövlükdə insan problemi üzərində
düşünür və dünyanın gələjəyi üçün narahatlıq doğuran məsələləri təhlil etməklə elmi qənaətlərə gəlir, yeni
dəlillər və arqumentlər «insanşünaslığ»ı daha da zənginləşdirir.
1
Avropa da, Şərq də bizə sosial-iqtisadi inkişaf üçün hazır ideyalar və çeşidli qəliblar təklif edir. Lakin
kənar modelləri mlli özündə sınaqdan keçirən növbəti poliqon olmaq daha bizə yaraşmaz. Milli dövlətdə ideya
da milli özüldə doğmalı, kənardan, hazır gəlməməlidir (sosializmin məlum modeli kimi). Hələ durğunluq
illərində ziyalıları Şuşada milli ekologiya ilə sənaye və təsərrüfat qurujuluğu arasında təzad narahat etmişdi və
bunu mətbuatda bildirmişdilər. Real gerçəkliklə milli mahiyyəti arasında həmin təzad, fərq indi daha qabarıq
görünür. Xalqın etnik təşəkkülünün, sosial-siyasi inkişafının, ədəbiyyat və mədəniyyət tarixinin yeni milli
konsepsiyası, elmi təlimi hazırlanmalı, milli deformasiya, istisnasız, bütün sahələrdə və səviyyələrdə aradan
götürülməlidir: strategiyada, metodologiyada, idarə üsulunda, təşkilat modelinin özündə! Sual oluna bilər ki, hər
şeyin «millisi» bizə bu qədər niyə lazımdır? Çünki hər şeyin məhz «millisi» bu vaxta qədər bizdən bu qədər
uzaq olub-sözlüyündə «Azərbayjan» istilahı olmayan ensiklopediyalar buraxmışıq, mətinində və ruhunda millət
anlayışı və mənafeyi olmayan konstitusiyalar qəbul etmişik, «jumhuriyyət», «musavat», «Rəsulzadə» kəlmə-
lərinin yeril-dibli kəsilib atıldığı faksimeillər, «elm»i mətnlər, «akademik» nəşrlər yaratmışıq!
Qeyd etmək lazımdır ki, XX əsrin əvvəllərində özünəməxsus inkişaf mərhələsinə yüksəlmiş romantik
ədəbiyyatda insan-jəmiyyət, jəmiyyət-millət və millət-şəxsiyyət problemi çox maraqlı elmi nətijələrə gəlməyə
imkan verir. Bu dövrlə bağlı tədqiqatlarda dövrün xarakter və tələblərinə, sənətkarların üslubuna və fəlsəfi
istiqamətinə görə insan problemini əks etdirən xeyli axtarışlar aparılmışdır. M.Hadi, A.Səhhət, H.Javid, A.Şaiq,
A.Divanbəyoğlu və J.Jabbarlı yaradıjılığında bu problemə diqqət yönəldilmişdir. Mir Jəlal, Jəfər Xəndan,
Məmməd Arif, Məmməd Jəfər, K.Talıbzadə, Ə.Mirəhmədov kimi görkəmli ədəbiyyatşünaslarımızın əsərlərində
yeri gəldikjə məsələyə münasibət bildirilmiş, əhəmiyyətli fikirlər söylənilmişdir. Midhəd Ağamirovun iri həjmli
«Məhəmməd Hadinin fəlsəfi görüşləri» kitabında da ədəbiyyatımızın həmin mərhələsi və Hadi kimi böyük fi-
losof-sənətkarın yaradıjılığında insan axtarışları elmi-nəzəri baxımdan təhlil edilmişdir.
Sosializm dövründə illərində ədəbi qəhrəman, obraz, xarakter problemi ilə bağlı çoxsaylı tədqiqatlar
yaranmış, maraqlı, həm də ziddiyyətli, xüsusilə bu günün gözü ilə yanaşanda daha aydın nəzərə çarpan fərqli
nətijələr çıxarılmışdır.
Zaman dəyişir, adamlar, siyasətlər və ideologiyalar da dəyişir. Ona görə də bu dəyişkən dünyada
ədəbiyyata, sənətə münasibətlərin də dəyişməsi təbiidir.
Bütün bu müşahidələri belə ümumiləşdirmək olar ki, XX əsrin altmış-doxsanınjı illər ədəbiyyatı öz ruhu,
mahiyyəti etibarilə total recimlə heç vaxt barışmamış, ona müxalif olmuş və bugünkü istiqlal və demokratiya
hərəkatı üçün ideya-mənəvi zəminin hazırlanmasında fəal iştirak etmişlər. Məhz həmin ədəbiyyatın o zaman
hələ gənj oxujuları by axınlaşan milli-azadlıq hərəkatının artıq fəal liderləri oldular. Bunu unutmaq, tarixi dan-
maq qeyri-mümkünür. Lakin təəssüf ki, inqilabi keçid dövrünə xas estetik ifratlar, irsə münasibətdə meyar kimi
tarixiliyin pozulması halları bəzən nəinki son bir neçə on ilin, hətta sosialist realizmindən daha əvvəlki dövrün
bizə yaxın iki yüz ilin hadisələrinə verilən qiymətlərdə öz əksini tapır. M.F.Axundov, Zərdabi, Mirzə Jəlil,
Ə.Haqverdiyev və N.Nərimanov, hətta M.Ə.Sabir artıq gör neçənji dəfədir ki, növbəti daş-qalağın, birtərəfli,
məhdud-nihilist təftişin hədəfi olur. Onlar artıq milli-mənəvi intibahın yox, müstəmləkəçi və hərbi-feodal çar
reciminin, ruspərəst və imperiyapərəst ədəbi meyillərin numayəndəsi kimi «təhlil» olunurlar!
Əsil həqiqət, tarixi fakt isə odur ki, istər son iki yüzilliyin, istərsə də yaxın «yetmiş ilin» siyasət teatrında
ədəbiyyatın oynadığı rol heç də bir mənalı olmayıb. Tragik əxlaqi dərslər, milli-mənəvi təjrübə tam halda dərk
olunmalıdır. Ədəbi-tarixi zənjirdə halqalardan birini (lazım olmayanı!) götürüb bir tərəfə artmaq və bu zaman
yenə də ona tam halda nəzər sala bilməyin mümkün olduğuna inanmaq milli-tarixi və elmi şüurda «sosialist rea-
lizmi təjrübəsi»nin ən ajı dərslərindən biri olaraq qalır.
Mədəni-ədəbi irs konkret zamanda ijtimai mühiti, insanı və ijtimai-siyasi durumu nejə janlandırıb və indi
vəziyyət nejədir? yazılanlarla, deyilənlərlə nə dərəjədə qənaətlənmək olar? Nəyi bəyənirik, nəyi bəyənmirik,
niyə bəyənmirik və ya bəyənirik? Ədəbi irsimiz, elmi araşdırmalarımız bu sorğulara zamanında javab
vermişdirmi? Ədəbiyyat zəmanəyə nejə güzgü tutmuş, zəmanə insanlarının obrazı nejə janlandırılmışdır?
Realizm prinsipinə sadiq qalan XX əsr ədəbiyyatı təəssüf ki, heç də həmişə həqiqət prisnsiplərinə sadiq
olmamışdır. Şübhəsiz, bu o demək deyil ki, həmin dövr ədəbiyyat tariximiz büitövlükdə yanılmalar, uydurmalar
tarixi olub. Biz bütövlükdə Sovet dövrü ədəbiyyatının ana xəttini danmaq fikrində deyilik. Anjaq döngəli-
dönümlü siyasətlər, işartılı-kölgəli əməllər, şüarlarla yüksəlmələro, şapalaqla üz qızartmalar, rəqəmlərlə, dia-
qramlarla irəliləmələr öz damğasını ədəbiyyata, xüsusilə bədii obrazlara da vurub. Siyasi-ideoloci proseslərə,
xüsusilə sosializm yarışına ədəbiyyat da böyükhəvəslə qoşulub və bu səbəbdən də çox zaman kütlədən, xalqdan
ayrılı. Bədii irsimiz isə az qala unudulmuş, ideoloci tədbirlərə «javab vermək» üçün səfərbər edilməkdədir. Ona
1
Йеня орада. с.285-286
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir
49
görə də «daha böyük uğurlar» qazandıra-qazandıra ədəbiyyat öz obrazlarının çoxunu saxtalaşdırmışdı, obrazlı
təfəkkür biçimi olan bədii söz sənəti müəyyən mənada təfəkkür faktını yox, hay-küy, kampaniya siyasətinə
çevrilmişdi.
Ədəbi aləmdə ustalıqla yaradılmış əhvalatlar, bədii təxəyyül məhsulu olan maraqlı hadisələr az deyil.
Qalın-qalın istehsalat romanları, kənd romanları, ailə-məişət romanları yaradılıb. Əlbəttə, onların mədəni,
mənəvi mühitdə heç bir əhəmiyyəti olmadığını və lazımi rol oynamadığını da söyləmək olmaz. Bununla belə,
demək olmaz ki, yaradılan bədii əsərlərin, ədəbi qəhrəmanların hamısı dövrün və zamanın tələblərindən doğmuş
və oxujunun daim artan tələbatını ödəmişdir.
1
Üç böyük tarixi mərhələnin (rus, türk, İran inqilabları, Oktyabr və Aprel çevrilişləri, sovet sayağı sosia-
lizm dövrləri) narahat sənətkarı olan Javid öz əbədi tanrı, harmoniya və həqiqət axtarışları ilə birlikdə bizim
epoxamıza da daxil olur və azad müstəqil suverən milli şüuru bu gün yenidən düşündürməkdə davam edir. Əsrin
əvvəlinin inqilab və intibah dövrünün bədii düşünjəsi və fəlsəfi ovqatı olan bu şer bir də ona görə indi də bu
qədər müasir səslənə bilir ki, məhz əsrin sonunda tarix əsrin əvvəlinə sanki yenidən qayıdır və bizi də Javidə
yenidən qaytarır. Ehkam və həqiqət, xeyir və şər, xaos və harmoniya, müharibə, ədəbiyyat və ölüm, - İblis, Al-
lah, mələk, planet, kainat miqyası və ölçüləri müasirlərimizi dərindən narahat etməyə başlayır və o bu «əbədi»
suallara javabları yenə də ən yeni çağdaş bədii prosesdə yox, Javidin irsində tapır. Mədəniyyət və əxlaq, vijdan
və zəka öz mənəvi böhranını da, pərvazını da həmişə sənətdə yaşayır və məhz sənət günümüzün təzadlarını sona
qədər dərk etməkdə bizə də kömək edir.
Qeyd etmək lazımdır ki, artıq özünə bəraət və qiymət qazanmış, görkəmli bədii əsərlərlə yanaşı, tənqidçi və
ədəbiyyatşünas diqqətindən kənarda qalan, nəzəri jəlb etmədən daha çox kütləviliklə yayılan, orta səviyyəli
«əsərlərin» təhlükəsindən çox deyilmişdir. Nəzəriyyəçilər bunu kütləviliyin doğurduğu ötəri hal kimi qeyd
etdiklərindən ədəbiyyatçılar isə onu «jansıxıjı mətbuatda» nisbətən bədii zövqə meylin təzahürü hesab
etdiklərindən, o qədər də əhəmiyyət verməmişlər. Lakin bu «əhəmiyyətsiz» əsərlər sovet hakimiyyəti illərində
ardı-arası kəsilmədən yaranmış, yayılmış və müəyyən mənada öz təsirli rolunu da oynamışdır. Keçən əsrin
əvvəllərində ədəbi irsin öz plana çıxması, xüsusilə satirik publisistikanın döyüşkənlik ənənələri sonrakı dövrlərdə
jiddi təqib və təsirlərə uğradığından güjdən düşmüşdür. Bədii irsin fakt yükü onun təsir vasitələri jəbbəxanasında
başlıja faktorlardandır. Hayıflar olsun ki, ijtimavi proseslər və bu proseslərin insan psixologiyasına təsiri, mənəvi-
əxlaqi mühitdə doğurduğu duyğular o zamanlar kifayət qədər ədəbi fakt materialına çevrilməmişdir.
Nəzəri jəhətdən tam əsaslandırılmamış, praktikada sınanmamış və özünü doğruldajağına tam əminlik ha-
sil olmadan 20-30-ju illərdə dövlət, xalq haqqında əsassız təriflər verilmiş və sonrakı illərdə bu təriflərin təsiri
altında, zorla, tapşırıqla həyat faktları yaratmağa çalışmışlar. Bu baxımdan, millətlərin inkişaf edərək bir-birnə
qaynayıb qarışmaqla silinib getməsi, yox olması fikri geniş yayılaraq, beynəlmiləlçilik adı altında ədəbiyyat və
obrazlar vasitəsi ilə xalqlara sırınmışdı. Deməli, çox yerlərdə milli məktəblər bağlanmış, milli ənənələrə və
köklərə ögeylik, soyuqluq aşılanmışdı. Bu isə yavaş-yavaş milli dillərin sıxışdırılmasına, milli kadrlara
inamsızlıq yaranmasına, müəyyən mənada kosmopolit insan obrazlarının zühur etməsinə gətirib çıxarmışdı.
Milli mədəniyyətə, adət-ənənəyə qeyri-elmi, qərəzli münasibət inamsızlıqla yanaşı, ədəbi elmi və siyasi
mühitdə əjaib varlıqlar formaşmasına səbəb olmuşdur.
İjtimai-siyasi mühitdə yaranan bu jür qeyri-mütənasiblik xətti ədəbi aləmə də öz damğasını basmışdır. Uy-
durma nəzəriyyələrə əsasən bunlara, hətta qanuni hal kimi baxılmış, 30-ju illərdə «xalq düşməni» adı ilə sadə
adamlara və qabaqjıl ziyalılara vurulan damğalar eyni zamanda ədəbi obrazlara da «yapışdırılmışdır».
XX əsrin 30-ju illərində ölkənin türkdilli xalqlarının yeni əlifbalarının latın qrafikası əsasında
formalaşdırıldığı bir dövrdə təkrar əlifba dəyişikliyi bu xalqların milli mədəniyyət və inkişafına jidd zərbə
vurmuşdur. İndiyədək nə elmi, nə də ədəbi və publisistik əsələrdə ərəb əlifbasının ləğv edilməsinin səbəbləri
aydın şərh edilməmişdir. «İslam əlifbası», «dini əlifba» hesab edilən ərəb qrafıkasını ləğv edənlərin fikrinjə,
guya əlifbanın dəyişilməsi bu millətlərin elmi və mədəni inkişafını sürətləndirmişdir. Latın qrafikasının
dəyişməsini təşkil edənlər isə Stalinin bədnam tərifindən qorxaraq, haçansa əlifba, dil birliyinə nail olajaq
xalqların sonradan ərazi və siyasi birlik qazana biləjəkləri iddiasına əsaslanmış və qohum xalqları bu yolla
Türkiyədən, İrandan və bütövlükdə Şərq ölkələrindən uzaqlaşdırmağa çalışmışlar.
2
Çox çəkmədi ki, bu «zəmin», bünövrə dövlət siyasəti səviyyəsində real, hakim rəsmi ideologiyasının
özünə çevrildi. Dünya təjrübəsinə hər hansı meyl kosmopolitizm, milli ənənələrə güvənmək isə millətçilik kimi
damğalandı. Milli dillər, milli əlifbalar, milli yaddaş sürəkli və zorakı represiyaya məruz qaldı.
Tarixdə misl görünməmiş miqyasda və kütləvilikdə ifrat totalitar hadisə sənətin və ədəbiyyatın büsbütün
siyasi-ideoloci stereotipə, mütləq, dəmir normativə, bürokrata, dəftərxanaya tabe tutulması kimi paradoks baş
verdi. Milli-mənəvi özgələşmə bədii düşünjənin özündə, strukturunda və tərzində onun təşkilinin sxemində və
modelində başladı.
1
Исмайыл Вялийев. Эюстярилян ясяри. с.287-288
2
Исмайыл Вялийев. Эюстярилян ясяри. с.289-290
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir
50
İnzibati-amiranə sistem, aşkar volyuntar siyasi recim müxtəlif şüarlar- «radikal dönüş», «mədəni inqilab»
kimi pərdələr altında öz populist kültür və jari konyuktur ədəbiyyat siyasətini bədii-estetik tərəqqinin bu vaxta
qədərki qanunauyğunluqları əleyhinə çevirdi. Poeziyada, nəsrdə, estetik fikirdə sözün geniş mənasında həyatın
yox, recimin zamanın yox, «sistemin» qayğıları və problemləri qaldırılmağa başladı.
Xalq və jəmiyyət miqyasında qlobal mənəvi tərəqqi proqramının əxlaqi-ideoloci və əməli-təşkilati əsasında
K.Marks, F.Engel və V.İ.Leninin sosialist kultur qurujuluğu nəzəriyyəsi, ümumiyyətlə ədəbiyyat və gözəl sənətlər
sahəsində ordoks marksist görüşlərin inhisarı, xüsusən «Partiya ədəbiyyatı və partya təşkilatı» (Lenin) adlı
məqalədə irəli sürülən taktika və strategiya durdu.
Azərbayjan ədəbiyyatında XX əsrin 60-70-ji illərdə İ.Şıxlı, İ.Hüseynov, B.Bayramov, Q.Xəlilli,
V.Babanlı, S.Əhmədli, Ə.Qasımov, J.Əlibəyli və başqaları həm bədii, həm publisistik əsərlərdə ijtimai-mənəai
mühitin müəyyən problemlərini əks etdirməyə, xalqın mənəvi-psixoloci vəziyyəti barədə aydın təsəvvür
yaratmağa çalışmışlar. Bu, həmin dövr üçün az iş deyildi, anjaq yetərli də deyildi.
1970-80-ji illər ədəbiyyatında yazıçılarımız insan taleyi ilə bağlı həyatın jiddi tarixi-bədii mənzərələrini
yaratmağa çalışmışlar.
XX əsrin 70-80-ji illər nəsri insan xarakterlərinin psixoloci təsviri baxımından diqqəti çəkir. Bu dövr
nəsrində ijtimai-siyasi mühitin, sosial-iqtisadi çətinliklərin yaratdığı iqlimdə insan psixologiyasının uğradığı
aşınların, sarsıntıların təsviri maraqlıdır.
Tarixi haqsızlıqların bədii ədəbiyyata gətirilməsinə N.Xəzrinin «O uzaq gejə» povesti sübut ola bilər.
Yazıçı dövrün hadisələrini bir ailə, bir kənd fonunda şəxsləndirərək haqsızlıqların jəmiyyətdə nejə rişələndiyni,
insan mənəviyyatına nejə güjlü, sarsıdıjı zərbələr vurduğunu göstərir. Elçinin «Ölüm hökmü» sənədli romanı
fatkların zənginliyi ilə diqqəti jəlb edir. bütün yaradıjılığı boyu psixoloci-emosional təsvir üsuluna sadiq qalan
yazıçı əsərdə tarixi faktların insanın mənəvi-psixoloci əhvalı ilə üzvi surətdə birləşdirərək ayrı-ayrı adamların
deyil, bütöv bir dövrün xarakterini xarakterizə edir.
Lakin tarixi bədii irsimiz xalqın və tarixi şəxsiyyətlərin taleyi ilə bağlı bir sıra jiddi problemlərin təsviri
baxımından oxujulara hələ də məlum deyildir. Azərbayjan xalıqının ağır həyat yolu hələ elmi-bədii süzgəjdən
tam keçirilməmişdir. Başı bəlalar çəkən, həmişə var-dövləti, bol sərvətləri talan edilən, parçalanan, dağıdılan,
siyasət oyunçularının gizli təşkil etdikdləri tayfa davalarına başı qarışan, torpalqları da tarixi və mədəniyyəti
kimi, əlifbası və elmi kimi parçalanan Azərbayjan xalqının jiddi tarixi bədii irsi təzədən nəzərdən keçirməyə
ehtiyajı vardır.
Azərbayjan dilinin tarixi ilə bağlı hər hansı problemin həlli bu xalqın yalnız bir nəslinin, bir tayının, bir
yarısının mənəvi milli haqqı və hüququ ola bilməz. Dilimiz, adımız, əlifbamız barədə axırınjı sözü bütün xalq-
ziyalıların tarixi nəsilləri və Arazın hər iki sahili birlikdə deməlidir. Dirilik və əbədililik etnosun tarixində irsi-
liyin fasiləsizliyindən yaranır. Bizim də fasiləsiz etnik tariximiz var. belə fasiləsizliyi Azərbayjanla həm
ərazinin, həm etnosun, həm də dilin tarixində izləmək olar. Üstəlik, beynəlmiləllik də yalnız mütstəqil, bərabər,
fərdi vahidlər kimi milliliyin mövjud olduğu yerdə, onların toplusu, jəmi kim yaranır. Elə buradan da milli
mədəniyyətin, xüsusən milli dilin yalnız milli sərvət yox, həm də beynəlmiləl sərvət kimi əhəmiyyəti və rolu
məsələsi meydana çıxır- əriyib-itən, aradan çıxan hər hansı şivə, hər hansı dil ümumbəşəri sərvət, beynəlmiləl
mənəvi irs üçün də əvəzsiz itki olur. Suverən, sivil jəmiyyətdə federasiyalarda milli dilə dövlət marağı
səviyyəsində həssaslıq buradan irəli gəlir.
Ədəbiyyat həmişə həyatın bütün tərəflərinə aydın baxışı ilə sosial-siyasi və iqtisadi problemlərin jiddi
bədii təhlilinə diqqəti genişləndirməyə çalışır, şəhər və kənd həyatının, istehsal və mədəni qurujuluq
problemlərinin, bu sferada çalışan adamların işi və həyatı, gündəlik qayğıları arzu və istəkləri, bir sözlə daxili,
mənəvi aləmlərini təsvirə xüsusi əhəmiyyət verir. Bunu Azərbayjan ədəbiyyatının inkişaf yoluna ötəri nəzər
salmaqla da aydın görmək olar. Nəsr, poeziya və dramatkrgiyamızın inkişaf yolu bu problemlərin bədii
təjəssümü ilə səjiyyəlinr. Doğrudur, ayrı-ayrı yazıçılarımızın yaradıjılıq imkanı və müxtəlif mərhələlərin sosial
tələbləri ilə bağlı ədəbi salnaməmizdə hadisələrin təsvirində həyatı janlandırma, bədii inikas səviyyələri də
müxtəlif olmuşdur. Bununla yanaşı, ədəbi inkişafda ölkənin ümumi ijtimai, sosial-siyasi mənzərəsi hələ də tam
əksini tapa bilməmişdir.
Müasir dövrün doğurduğu və inkişafın tələb etdiyi yeni problem yazıçıdan həyata və insana yeni
münasibət tələb edir. Ona görə də bədii əsər zamanın hərəkətindən geri qalmamalıdır.
Təbiətə, təsərrüfata, torpağa, suya, doğma el-obaya, adamlara münasibətilə bağlı jiddi problematik
mövzular təssüf ki, ədəbiyyatda xeyli zəif şəkildə öz əksini tapmışdır. Bədii irsimiz isə olduqja zəngindir.
Həyat həqiqəti ədəbi-bədii əsərin başlıja xüsusiyyətidir. Ədəbi inkişafı daim artmaqda olan estetik tələblər
səviyyəsinə irəlilətmək üçün zaman sənətkardan təsvir vasitələrini daha da təkmilləşdirməyi, yeni bədii üsullar-
da bədii həqiqətin inandırıjılığına nail olmağı ən başlıjası isə insana onun həyatına diqqətlə nəzər salmağı tələb
edir. Ədəbi obrazın daxili aləminin açılmasında, xarakter yaradılmasında 70-80-ji illər bədii nəsrimizdə nəzərə
çarpan psixoloci təsvir vasitələrindən bədii əsərlərdə kifayət qədər istifadə edilməmişdir. Publisistik obrazların
təsvirində ötəri təhkiyə forması zünü doğrultmamışdır. Real gerçəkliyin görünən formada, fotoqrafik, reportac-
vari təsviri ilə ədəbiyyat irəli aparmağın qeyri-mümkünlüyünü həyat sübut etmişdir. Bədii əsərdə çağdaş
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir
51
mürəkkəb insanın bədii obrazının yaradılmasında psixoloci və lirik problematik təsvirsiz keçinmək mümkün
deyildir.
XX əsrin 70-80-ji illərində Azərbayjan yazıçıları mövjud sosial problemlərin fakta söykənən, sübut tələb
edən təhlinini verməyə biganəlik göstərərək onu curnalistlərin öhdəsinə buraxmışdı. Vaxtı ilə aktual
problemlərə toxunan, jiddi məsələlərlə məşğul olanlar indi tarixi və ya bədii-sənədli əsərlər yazmaqla başlarını
qatırlar. Deməli, bədii publisistikamız itirir, bədii ədəbiyyatımız, nəsrimiz isə bundan bir şey qazana bilmir.
Həm də ədəbi prosesdə müşahidə olunan bu jəhət müasir həyat adamlarının özlərinə məxsus fərdi
xarakterlərinin açılmasına bədii obrazlarının yaradılmasına mənfi təsir göstərmişdir. Bədii publisistikamızda isə
obrazların təsvirində, janlandırılmasında iqtisadi göstərijilərdə qiymətləndirmə kimi birtərəfli üsul davam
etmişdir. Narahatlıq doğuran səbəblərdən biri də odur ki, bədii-publisistik əsərlərdə iqtisadi göstərijilər
qəhrəmanın həyaitını tamamlayan vasitəyə çevrilmiş, onların xarakterləri rəqəmlər çərçivəsində
standartlaşdırılmış, fərdi jəhətlər üzə çıxarılmamışdır. Ona görə də belə əsərlərdə adamlar təsərrüfatla bağlı
ümumi problemlər içərisində itib batmış, mənəvi, sosial mühitdən ayrı düşmüşdür.
1
Milli dil söz sənəti ilə –milli ədəbiyyatla birbaşa təmasdadır. Onların tarixində və taleyində müştərək
məqamlar, yəqin ki, bu tarixin özü qədər qədimdir. Dil, xüsusən, onun əlifbası mədəniyyətin taleyi ilə ən
yaxından bağlıdır. Əlifba mənəvi mədəniyyətin, milli yaddaşın jismləşməsi, etnik mədəniyyətin maddi vüjud
kəsb etməsidir. O dəyişəndə həmin əlifbada predmetdəşən mənəvi mədəniyyət də sonrakı tərəqqidə iştirak
etməkdən qalır. İyirmi-qırxınjı illər ərzində eyni nəsl üç əlifba işlədib. İki on il müddətində xalqın əlifbası iki
dəfə dəyişib. Nətijədə təkjə torpağımız yox, əlfibamız da iki yerə parçalanıb. İki əlifbalı bir xalq! Dünyada ikinji
belə fenomen yoxdur. Əlifba bizim tariximizi də, joğrafiyamızı da iki yerə bölüb. Şimalımızla Jənubumuz
arasında da Araza çevrilib. Hanısının əlifbanın, yoxsa Arazın? Bizi daha zirehli, keçilməz sərhədlə ayırdığı
barədə hətta mübahisə etmək olar: axı onlardan biri torpaqdan, ikinjisi mənəviyyatdan keçir! Birinjinin qılınjla
tarix, ikinjinin qələmlə özümüz yaratmışıq. Hətta Füzuli üç dildə bir əlifbada yazıb, amma bizim xalq indi bir
dildə, üç əlifbada yazır! Dil kimi əlifba ilə milli ruhun «mən»in arasında ağrı və əsəb siniri şəriklidir. Daha
doğrusu, dil kimi əlifbada da suverenliyin statusunu ifadə edən komponentlərdən biridir, milli-mənəvi
müstəqilliyin üzvi tərkib hissəsidir. Otuzunju illərdə milli yaddaş və «mən» əleyhinə çevrilən zorakı
kollektivləşmənin- damarda kirəjləşmənin əlifbada ifadəsi «kirilləşmə» olub. Yazıda totalitarlıq, totallaşma
məhz kirilləşmə şəklində meydana çıxıb. Düşünjədə bir stereotip bir qəlib, bir ştamp olduğu kimi, istəyiblər
yazıda da bir əlifba olsun.
Qeyd etmək lazımdır ki, əlifba siyasi problemdən çox ekoloci problemdir. Ona mühasibatı iqtisadiyyat,
bazar əlaqələri kontekstində yox, mənəvi və əxlaqi dəyər və sərvətlər kontekstində qiymət vermək olar.
Məsələni etiket, çap dəzgahı, piştaxta, məişət və güzəran səviyyəsində də qoymaq mümkündür, mənəvi-əxlaqi
dəyər və sərvət, milli-mədəni tarix və tale səviyyəsində də. Hər halda elə şeylər var ki, hesab sayğajına vurmaq
olmaz. Ədalətin, vijdanın bərpası neçəyə başa gəlir məgər bu sualı verirlər?! Torpağın müdafiəsinin bahası
nədir? Bu sualı da vermirlər. Əlifba dəyişimi məhz milli müqəddəsliyə münasibətdə büraxılmış səhv idi və
mütləq düzəlməli idi. İndi həmin səhvimizin əlli yaşı var, sabah- yetmiş, yüz yaşlı səhvi düzəltməyin bahası da-
ha böyük olajaq.
2
Qəhrəmanın şəxsi duyğuları, düşünjələri, ailə qayğıları, adamlara, ətraf mühitə münasibəti də belə
əsərlərdə əks etdirilə bilməmişdir.
Əslində isə iqtisadiyatın elmi-texniki amillər hesabına yenidən qurulması, şəxsiyyətin hərtərəfli inkişafı
ədəbiyyat və injəsənətin qarşısında da böyük vəzifələr qoymuşdur. İjtimai inkişafın gedişi, həyatın gündən-günə
yeniləşərək dəyişməsi mənəvi mühitin də həmahəng olaraq yenilişməsini və təkmilləşməsini tələb edir. Bu
qarşılıqlı prosesdə ədəbiyyat həyatın bədii təsvirində yeni keyfiyyətlər qazanır. Jiddi və kəskin həyat
problemlərinin əks etdirilməsi, zamanın ön plana çəkdiyi müasir fəal insanın bədii obrazının yaradılması, yeni
həyat hadisələri şəraitində onun müsbət və mənfi bədii axtarışlarının əsasını təşkil edir. Qəhrəmanın zamana
uyğun və zamanla müqayisədə müəyyənləşən xarakteri nə qədər əhatəli və hərtərəfli təsvir olunarsa, əsərin bədii
nətijələri də müasir tələblərə o qədər ətraflı javab vermiş olar.
Ədəbiyyat və injəsənətin inkişafında başlıja xətt xalqın, müasir insanın həyatı ilə əlaqəni
möhkəmləndirməkdə, mövjud gerçəkliyi yüksək bədiiliklə əks etdirməkdən, qabaqjıl jəhətləri ilhamla və parlaq
surətdə göstərməkdən ibarətdir.
İjtimai gerçəklikdə mənəvi bir sərvət kimi vijdanın və digər əxlaqi dəyərlərin hansı yeri tutduğunu məhz
dilə baxıb, səhvsiz təyin etmək olar. Onlar həyatda reallaşa bilməyəndə də, heç olmasa, sözdə, dildə realaşırlar.
Zorakılıq dövründə isə həm həyatdan, həm də dildən eyni vaxtda qovulurlar. Və dil ən əbədi vəzifəsini mənəvi
sərvətlər dövriyyəsində irsiliyin fasiləsizliyi üçün müqəddəs javabdehliyini itirmiş olur.
Sivil dünyanın bu vaxta qədərki bütün tarixi göstərir ki, millətlər arasındakı qarşılıqlı mənəvi zənginləşmə
məhz fərqli, fərdi, milli sərvətlər arasında zənginləşmə prosesidir. Bura əliboş, paysız, hədiyyəsiz, əlavəsiz
1
Бах: Исмайыл Вялийев. Эюстярилян ясяри. с.297-298
2
Йашар Гарайев. Эюстярилян ясяри. с.463-464
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir
52
gəlsək, bu prosesə bizi heç buraxmazlar. Bura hər kəs öz təkrarsız, milli «mən»ini gətirib gəlir, onu itirib
gəlmək olmaz!
Mədəni-inqilabi gerçəkliyin suveren şüurun özü də millilik amilinə, o jümlədən milli dilə marağı ön plana
çəkir. Bu vaxta qədərki bütün sosial, tarixi-ijtimai və mədəni inqilabların güşə daşında məhz milli münasibət
təlimi durub.
Jəmiyyətin yeni inkişaf mərhələsində insanın fəaliyyət dairəsinin daha da genişlənməsi ədəbi prosesdə
daha dolğun insan xarakterlərinin yaradılmasını tələb edir. Yeni insanın ijtimai və mənəvi mühitdə hərtərəfli,
inandırıjılıqla təsviri ijtimai və sosial vəziyyətlərin analitik təhlililinin dərinləşməsi təsvirdə üslub
rəngarəngliyin çoxalması da məhz mədəniyyətin sosial-mənəvi aləminin zənginləşməsi ilə bağlıdır.
Mövjud obyekiv dəyişikliklər şəraitində həyat və insan amilləri arasındakı qarşılıqlı münasibətlərin
mürəkkəbləşməsi insanların xarakterinə də jiddi təsir göstərir. Bütün bunları genişliyi və mürəkkəbliyi ilə aşkar
etmək üçün yeni bədii priyomlar, təsvir formaları tapılmalıdır.
İnsanın daxili mənəvi aləminin getdikjə zənginləşməsi, şəxsiyyətlərarası münasibətlərin dərinləşməsi
nətijəsində bədii ədəbiyyatda müasir insanın xarakterinin genişliyi ilə təsviri xeyli çətinləşmişdir. Bu problem
yazıçı təsvirlərinin daha da çevikləşməsini, təsvir ustalığının artırılmasını, həyati proseslər içərisindən ümumi və
fərdi xüsusiyyətlərin təjrid edib bədi təhlil süzgəjindən keçirilməsini tələb edir.
Keçmiş ədəbi təjrübələrdən fərqli olaraq, indi mənəvi aləmin təsvirinə, həyat hadisələrinin daxili-
psixoloci düşünjələrlə janlandırılmasına daha çox üstünlük verilir. Xarakterlər hərəkətlərin mexaniki təsviri ilə
deyil, daim hərəkətdə olan fəal insanın düşünjələri, mübarizəsi, sarsıntısı və həyəjanları ilə janlandırılır.
İnsan xarakterinin bədii əsərdə hadisələrin qeyri-müəyyən axınında deyil, xarakterik hadisələrin
qanunauyğun inkişafı prosesində, həyati münaqişələr və xüsusi vəziyyətlər içərisində müəyyənləşdiyi bəllidir.
Kəskin sücet daxilində hadisələrin bir-birini əvəz etməsi və dedektiv amillərlə, süni effektlər və ədəbi priyomlar
vasitəsi ilə diqqətin jəlb edilməsi insanların birtərəfli, sxematik təsvirinə gətirib çıxarırsa, həyati hadisələr
içərisində insanın psixoloci dəyişilmələrinin verilməsi, hadisələrin obrazı bütövləşdirən vasitə kimi
səjiyyələndirilməsi insanın xarakterinin əsərdəki bütün obrazların qarşılıqlı əlaqələri fonunda açılmasına səbəb
olur. Həyat ziddiyyətlərinin (ijtimai, təsərrüfat-iqtisadi, ailə, məişət və s.) insani münasibətlərin mürəkkəbliyi,
hər gün qəbul edilən informasiyaların çoxalması, informasiya vasitələrinin güjlənməsi, müxtəlif idi, ekoloci
təsirlər ədəbi müşahidələrin intensiv inkişafını və sayıqlığını vajib edir.
Adamlararası münasibətlərin ətraf mühitə təsirinin artması bir tərəfdən xarakterlərin zənginləşməsinə
səbəb olursa, digər tərəfdən yeni həyat hadisələri və münaqişələr də bədii obrazın mükəmməl, əhatəli təsvirində
yazıçı işini xeyli çətinləşdirir, ondan daha geniş və dərin müşahidəçilik, daha səmərəli təsvir ustalığı ilə yanaşı,
yeni təqdim və təhlil ustalığı tələb edir. Ona görə də indi sosial, iqtisadi və joğrafi mühitlər arasında insan xarak-
terinin bədii təsvir və səjiyyələndirilməsində, əvvəlki dövrlərdən xeyli fərqli olaraq, onun müəyyən mühit və
vaxt çərçivəsində izlənilməsi və zahiri səjiyyələndirmədən daha çox, daxili-psixoloci təsviri üstünlük təşkil
etməsi təbiidir.
«Azərbayjanlılar- milliyət etibarilə türk, din etibarilə islam, mədəniyyəti-əsasiyyə etibarilə şərqlidirlər»
(M.Ə.Rəsulzadə).
Millətin və milli dilin adı və mənşəyi barədə yaxın keçmişdə hətta Ali Sovet və Milli məjlis səviyyəsində
mübahisə getdiyni eşidəndə hələ ötən əsrin sonunun bir mətbuat padaksonu xatırlatmaq yerinə düşərdi.
«Kəşkul» qəzetində (1890, №15) çıxan yazıda bir nəfər əjnəbi bir tiflisli azəriyə «millət» anlayışı barədə ən ib-
tidai şəkildə məlumat verir və «hansı millətdən olduğunu» on başa salırdı! Yüz il keçib, yeni əsr başlayıb.
Doğrudanmı, bu xalq hələ də «mən kiməm?», «Babam kimdir?»- sualına javab verməyə özünü hazır hesab
eləmir?
Hər kəs öz şəxsi şəjərəsini «əsilsiz» və «zatsız», «babasından bixəbər» elan eləyə bilər, lakin xalqı, milləti
«babasından xəbərsiz» elan etməyə heç kəsin mənəvi haqqı yoxdur. Yüz ilin bundan əvvəlin milli şüurunun və
bədii fikrinin bu barədə böyük narahatlığını və javabdehliyini ifadə edən son dərəjə səjiyyəvi misal kimi adını
çəkdiyimiz yazını burada bütövlükdə xatırlatmaq yerinə düşərdi.
Xarakterin təsvirində yazıçı təqdiminin, onun həyata baxış nöqtəsinin dəyişməsi də məhz son dövrlərdə
daha çox diqqəti çəkir. Xarakterlərin səjiyyələndirilməisndə indi «o belədir» yox, «bax, beləyəm» prinsipinə,
yəni obrazın içəridən, öz düşünjələri vasitəsi ilə dəyərləndirilməsinə üstünlük verilir.
Bədii təsvirdə amillərin güjlənməsi bir tərəfdən ədəbi prosesin özünün formalaşması və həyata
münasibətinin artması ilə bədii nətijələrin daha yaxşı qavranılmasına və duyulmasına da imkan yaradır. Nəzəri
ədəbiyyatda və ədəbi tənqiddə psixoloci nəsrin bu jəhətinin çözümündə onun müəyyən kəsir jəhətləri də qeyd
olunur. Belə ki, xarakterləri müasir biçimdə, sırf psixoloci-fərdi təsviri çox zaman onun fəaliyyət məkanını
kiçildir, qəhrəman öz mikromühiti çərçivəsindən çıxa bilmir. Zamana, dövrə və hadisələrə münasibəti onun
fərdi, özünəməxsus (dar, məhdud, bəzən də subyektiv) düşünjələri kimi görünür. Bədii obraz sosial mühit,
jəmiyyət üçün xarakterik olmayan adi hadisələr üzərində qurulur, bu da çox vaxt konkret bədii nətijələrin hasilə
gəlməsini çətinləşdirir. Bədii-psixoloci təsvirdə o qədər xırdaçılıqlara yol verilir, qəhrəman o qədər
fərdiləşdirilir ki, o öz düşünjələri içərisində sanki yoxa çıxır, müasirləri ilə müqayisədə az qala «kənar adam»
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir
53
təsiri bağışlayır. Bədii nəsrin ortaya çıxardığı belə xarakterlər əslində kiçik çərçivələr içərisində tamdır, yaxşıdır,
hətta inandırıjıdır, lakin mürəkkəb münasibətlər dövrünün insanları və hadisələri ilə müqayisədə sanki həyata
yaddırlar, bu günün adamlarını yetərinjə təmsil etmədiklərinə görə aldadıjıdırlar. Ona görə də belə
qəhrəmanların portretləri zamanın ölçüləri ilə üst-üstə düşmür.
Bəzim qədim və orta əsrlərin mənəvi mədəniyyətinin yarandığı və yayıldığı poetik orbit, vahid bədii-
fəlsəfi məkan bütün Yaxın və Orta Şərq üçün həmişə müştərək olmuşdur. Məhz bu mənada min yaşlı, qojaman,
ağsaçlı «Asiya və Şərq evi»nin tarixi-mədəni ənənələrinə qayıtmaq, bu mənəvi-mədəni bütövlüyə və birliyə
qarşı çevrilən hər hansı irtijaya qarşı etibarlı sipər- ziyalı qarantı olmaq vaxtı gəlib çatmışdır. Böyük ədəbiyyat,
böyük sənət bu işi həmişə görüb və bu missiyanı həyata keçirməyə Şəhriyar şeri də həmişə hazırdır. Təsadüfi
deyil ki, indi də Azərbayjanda, bütün türk dünyasında müasir şer Şəhriyara bütövlük və vəhdət rəmzi kimi baxır,
qütbləri və sahilləri birləşdirçən əbədi mənəvi körpüyə –Xüdafərinə çevrilən obraz və simvol kimi mürajiət edir:
Xan Şəhriyar, xan Arazla qoşasan,
Zaman-zaman kükrəyəsən, daşasan,
Ayrılığı aşırasan, aşasan,
Sən vüsalı çıxarasan taxtına,
Günəş doğa Arazın da baxtına!
Dostları ilə paylaş: |