Dərslik II cild Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

R.Əfəndiyevin ikinci məşhur dərsliyi “Bəsirət-ül-ətfal” (“Fərasətli uşaqlar”) kitabıdır ki, 1901-ci ildə Bakıda 2 min tirajla nəşr edilmişdir. “Uşaq bağçası” dərsliyində olduğu kimi, müəllif bu kitabda da savad təlimi, oxu texnikasını inkişaf etdirmək məsələləri ilə yanaşı, həm də uşaqların tərbiyə edilməsinə, əxlaqına təsir etməyə xüsusi fikir vermişdir. Bu cəhətə böyük əhəmiyyət ve­rən müəllif əsərin titul səhifəsində yazmışdır: “Müsəlman millətinin tərbiyeyi-əxlaqına və məlumati-nafiəsinə xidmət edici tazə bir kitabdır”.

Bu kitabda müəllif Azərbaycan klassik şairlərindən M. Füzuli və S.Ə.Şirvanidən bir sıra parçalar verməklə yanaşı, böyük rus şair­lə­rindən İ.A.Krılovun “Ayna və meymun”, ”Kəndli və ilan”, ”Qurd və pişik”, A.S.Puşkinin “Kaftar”, ”Torçu və balıq”, ”Hal anası”, “Bağ­çasaray fontanı” və s. hekayə və şeirlərini tərcümə edə­rək ki­ta­ba daxil etmişdir.

Rəşid bəy Əfəndiyevin göstərilən dərslikləri uzun müddət Azər­­baycan məktəblərində geniş miqyasda istifadə edilmiş və Azər­baycan gənclərinin bütöv bir nəsli bu kitablardan təlim və tərbiyə almışdır.

Rəşid bəy əyanilik sistematiklik,ardıcıllıq və asandan çətinə keçməyi təlimin əsas amili hesab etmişdir. Biliklərin möhkəm­lə­mə­sini təlim prinsipi hesab edən Rəşidbəy biliyi təkrar və çalışmalar vasitəsilə möhkəmləndirməyin zəruri olduğunu qeyd etmişdir. O, eyni zamanda təlimdə şüurluluq və müvafiqlik prinsip­lərinə də böyük əhəmiyyət vermişdir.

O, müəllimlərə məsləhət görürdü ki, təlimdə müvəffəqiyyət qazanmaq üçün məlumdan məchula, yaxından uzağa, konkretdən mücərrədə, sadədən mürəkkəb doğru getsinlər.

Rəşid bəy dərs kitablarına daxil etdiyi bədii-pedaqoji parça­larda qadın maarifi məsələsinin təbliğinə daha çox fikir vermişdir. O bu əsərlərində xalqa anladırdı ki, kişinin möhkəm, səmimi ailə qura bilməsi, uşaqların tərbiyəli və elmli olması, qadınların ailə üzv­­ləri ilə səmimi və mədəni rəftar etməsi, gələcək nəslə düzgün tər­biyə verə bilməsi üçün qızların oxuyub savad­lanmasının böyük əhə­miyyəti vardır.

Ədib elmlə tərbiyəni vəhdət halında qiyməntləndirdiyi üçün bir sıra nağıl və hekayələrin də uşaqları elm oxumağa dəvət etməklə bərabər, onlara çox qiymətli tərbiyəvi nəsihətlər də edirdi. O, “Oğul məhəbbəti” və “Yol azmış uşaq” rəvayətlərində anaları uşaqların nəzə­rində daha da yüksəklərə qaldırır, ananın hər kəsdən və hər şeydən əziz olduğunu, çox böyük ustalıqla onlara anlatmışdır.

Rəşid bəy bir çox rəvayət, nağıl və hekayələrində uşaqları öz valideyinlərinə hörmət etdikləri kimi, yaşca böyüklərə, xüsusilə qocalara hörmət etməyə çağırmışdır.

Müəllif övladların ata-anaya hörmət etmələrinin gələcək nəslin tərbiyəsində böyük rol oynadığını əks etdirmək üçün Tols­toy­dan iqtibas etdiyi “Qoca baba və nəvəsi” nağılını dərs kitabına salmaqla ata-anasına hörmət etməyən övladın gələcəkdə öz uşaq-la­rından hörmət görməyəcəyini gəncliyə anlatmağa çalışmışdır.

Ədib nağıl və hekayələrində oğruları ən bədbəxt insan sima­sını itirmiş bir adam kimi təsvir edərək oğruluğun üstünün mütləq açı­lacağını, oğruların bütün insanların, hətta ailə üzvlərinin nifrətini qa­zanmağı göstərməklə gənclərdə onlara nifrət hissini qüvvətlən­dirirdi.

Rəşid bəy bir sıra əsərlərində gənclərə tövsiyə edir ki, gözəl əxlaqi sifətlərə malik olmağa yaxşı yoldaşın, ağıllı dostun böyük ro-lu vardır. Buna görə də dost və yoldaş seçdikdə ağıllı, bilikli, eti­bar­lı, uzaqgörən, xeyirxah, təmiz və namuslu adamları seçmək la-zım­dır. Çünki yaxşı adamla dostluq edən həmişə yüksələr və hör­mət qazanar, pis adamla ünsiyyət edənlər isə öz gözəl xüsusiy­yət­lərini də itirib hörmətdən düşərlər.

Xalqın maariflənməsi və mədəni tərəqqisində müəllimlərin roluna böyük əhəmiyyət verən Rəşid bəy onların pedaqoji ustalığını yüksəltməyi və yeni müəllim kadrları hazırlamağı ən vacib məsə­lə­lər­dən hesab edirdi. Buna görə də o, müəllimlər üçün metodik mək­tub və məqalələr, məktəblər üçün dərs proqramları yazmaqla kifa-yət­lənməyərək yay tətiləri dövründə Azərbaycan şəhərlərində, hətta Şimali Qafqazın Teberte şəhərində də qısa müddətli müəllimlər kur­su təşkil edərək onlara yeni tədris usullarını öyrədir, pedaqoji mü­ha­zirələr oxunur və müəllimin qarşısında duran vəzifələri izah edirdi.

R.Əfəndiyev 1916-cı ildə Zaqafqaziya Müəllimlər Seminari­ya­sından azad olunaraq İrəvan Quberniyasının Müsəlman Məktəb­lərinin müfəttişi vəzifəsinə təyin olunmuşdur. O, İrəvanda müfəttiş­liklə bərabər, məktəbləri savadlı müəllim kadrları ilə təmin etmək üçün təşkil etdiyi 3 aylıq müəllimlər kursunda dərs demişdir.

Qafqaz maarif dairəsi onu kurs açıb müəlimlər hazırlamaq üçün 1917-ci ildə Naxçıvana göndərmişdir. O, bu vəzifənin də öh­də­sindən ləyaqətlə gəlmiş və bu kurslarda özü də dərs demişdir. Rəşid bəy Naxçıvanda işlədiyi dövrdə pedaqoji kadrların hazır­lan­masında və təkmilləşdirilməsində geniş fəaliyyət göstər­mişdir.

1918-ci ildə Bakıya gəlmiş və Bakıda seminariya təşkil etmiş və özü oranın direktoru olmuşdur.

1920-ci ildə Şəkidə açılmış darülmüəllimatın rektoru təyin olun­muş və burada pedaqogika və psixologiyadan dərs demişdir.

1926-cı ildə Azərbaycan Arxeoloji cəmiyyətinin Şəki şöbə­si­nin sədri seçilmişdir. Həmin il Birinci Türkoloji Qurultayda iştirak et­miş və “Qızıl qələmlər” cəmiyyətinin üzvlüyünə qəbul edilmişdir.

R.Əfəndiyev qızlar üçün məktəblərin açılmasını, ailədə əsas tərbiyəçi olan anaların elmli, mədəni, dünya işlərindən xəbərdar ol­ma­larını zəruri sayırdı. İnqilabdan əvvəlki dövrdə məktəbdə oxuyan azərbaycanlı qızları barmaqla göstərmək olardı. Azərbaycanlı qızlar o zaman çadra altında saxlanır və onların məktəbdə oxumağı dini qay­dalara görə qadağan edilirdi. Qız məktəblərində yalnız tək-tək azərbaycanlı qızlar, həm də varlıların qızları oxuyurdu. Bu məktəb­lərin dərs planı və proqramları “kübar ailələrdən olan” qızları tər­bi­yələndirmək məqsədinə uyğun olaraq tərtib edilmişdi. Bu nöqteyi nə­zər­dən R.Əfəndiyev Azərbaycanda pedaqoji fikrin inkişafı tari-xində görkəmli yer tutur.

O, qızlara məktəblərdə təhsil və tərbiyə verməyi, qadın təhsili məsələsini mühüm bir sosial problem kimi həll etməyi xalqın mədəni və iqtisadi həyatı üçün mühüm və zəruri problem hesab edirdi. Özünün qadın təhsili haqqındakı fikirlərini həmkarları ilə daim bölüşürdü. O, yazırdı: “Təcrübə ilə isbata yetirilmişdir ki, hər bir millətin və hər bir taifənin səadəti və xoşbəxtliyi arvadlarının dərəceyi-elmiyyətindən asılıdır. Yeni növ bəşəri həyatı ər ilə ar­va­dın bir bədən hesabına yaşayış qüvvəyi-mənəviyyatlarından asılıdır.

Xalq maarifinin tərəqqisi uğrunda mübarizə aparan R.Əfən­diyev Azərbaycanın əhalisi arasında maarifin, elmin yayılmasını, oğlanlarla qızların bir yerdə oxuması sahəsində unudulmaz xid­mət­lər göstərmişdir.