Dərslik II cild Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

14.5. Şagird kollektivində şəxsiyyətin tərbiyəsi
Kollektivin təqdiri və məzəmməti, sağlam tənqidi öz üzv­lə­rin­də şəxsiyyətin inkişafına təsir edir, qüsurların aradan qaldırılmasına səbəb olur. Odur ki, müəllim və tərbiyəçilər şagird şəxsiyyətinin formalaşmasında kollektivin imkanlarından istifadə etməyə çalış­malıdırlar. Düzgün təşkil olunmuş kollektiv yüksək tərbiyələndirici qüvvəyə malik olur.

Yaxşı təşkil edilmiş şagird kollektivində ictimai həmrəylik, ictimai rəyə hörmət, yoldaşlıq və dostluq, yüksək ideya inamı, hu­ma­nizm və s. kimi yüksək əxlaqi hisslərin formalaşmasına geniş imkan yaranır.

Şagird kollektivində yoldaşlıq və dostluq hissinin forma­laş­ması üçün geniş imkanlar yaranır. Burada şagirdlərin bir-birinə qarşı həssaslığı, qayğıkeşliyi xüsusi yer tutur.

Kollektiv möhkəm olduqda onun bütün normaları öz üzvlə- rinin normalarına çevrilir. Kollektiv üzvlərində yüksək ideya inamı yaranmış olur.

Kollektiv özü şagirdlərdə kollektivçilik hissinin formalaş­ma­sı­na da gətirib çıxarır ki, nəticədə həmin şagirdlərdə onları əhatə edən yoldaşlarına qarşı əsl humanist münasibətlərin yaranmasına səbəb olur.

Onlarda empatiya (başqa adamların psixi halətlərini başa düş­mək və onların dərdinə şərik olmaq qabiliyyəti), identifikasiya, meh­­ribanlıq və s. kimi sosial keyfiyyətlər baş qaldırır.

Deməli, məktəb ilk kollektivlər toplusu olmayıb, şagirdləri ümu­mi məqsəd və birgə fəaliyyətdə birləşdirən vahid kollektivdir. Məktəb şagird şəxsiyyətinin formalaşmasını istiqamətləndirən əsas mərkəzdir.

Təcrübə göstərir ki, fəaliyyət növlərinə və başlıca vəzifələ- rinə görə müxtəlif kollektivlər olur. Məsələn; əmək kollektivləri, idman kollektivləri və s. təlim-tərbiyə müəssisələri kollektivləri sırasında məktəb kollektivi xüsusi yer tutur. Məktəb kollektivi iki kollektivin, yəni müəllim və şagird kollektivlərinin üzvi vəhdətidir.

Şagird kollektivinin özləri də müxtəlif olur: sinif kollektivi, şagird komitəsi, uşaqların maraqları zəminində pedaqoji şuranın qərarı ilə yaradılmış klublar, studiyalar, dərnəklər və özünüidarə prinsipi əsasında fəaliyyət göstərən digər növ şagird birləşmələri.

Bu kollektivlərdən hər biri şagirdlə çoxluğun mənafeyi ilə şəxsi mənafeylə ictimai mənafeyi şüurlu surətdə əlaqələndirir, öz fəaliyyətində məqsəd ümumiliyinə və dostluq-yoldaşlıq münasibət- lərinə əsaslanır, məktəblilərin bütöv şəxsiyyət kimi boya-başa çat- masına əhəmiyyətli kömək göstərir.

Məktəbdə təlim-tərbiyənin keyfiyyətinin yaxşılaşmasına, in­ti­za­­mın möhkəmlənməsinə, uşaqların yaradıcı özfəaliyyətinin in­ki­şa­fı­na müsbət təsir göstərir. İlk kollektivlərdə şagirdlər arasında ya­xın­lıq, ünsiyyət, əlaqə daha sıx olur. Bu kollektivdə hər bir uşağa öz imkanına, bacarıq və qabiliyyətinə uyğun iş tapmaq, şəxsiyyətlər­ara­sı münasibəti düzgün tənzimləmək xeyli asandır.

Belə olmasa, şagirdlərdə vətəndaşlıq şüurunu lazımi şəkildə formalaşdırmaq, onları faydalı ictimai-siyasi fəaliyyətə qoşmaq, ge­niş sosial həyata hazırlamaq çox çətin olar. Başqa bir təhlükə də var: kollektivdə iş düzgün təşkil edilməzsə, üzvlər arasında səmi- miy­yət olmasa, müvəkkillərlə üzvlər arasında konflikt yaranarsa, on­lar bir-birinə qarşı dursalar, vəzifə başçıları ləyaqətsiz, səviyyəsiz adamlardan seçilmiş olsa, habelə onlar qalanlarını özlərinə zorla tabe etməyə çalışsalar, kollektiv tərbiyəvi rolunu itirər.

Deməli, şagird kollektivinin elmi əsaslar üzərində qurulma­sı­na, kollektivdə şəxsiyyətlərarası münasibətlərin normallığına, kon­flikt­lərə səbəb ola biləcək hallara yol verilməməsinə nail olun- ma­lı­dır. Bu baxımdan kollektivdə vəzifələrin düzgün bölüşdürül- mə­si­nin əhəmiyyəti böyükdür. Şagird kollektivinin müxtəlif növləri mövcuddur.

Onların ümumi məqsədləri eyni olsa da, konkret məqsəd- lərində, eləcə də quruluş və təşkilində müəyyən fərqlər var. Kollek- tivdə yaradılmış ənənələr şagirdləri bir-birinə daha da yaxınlaşdırır, onların arasında möhkəm dostluq münasibətlərini bərqərar edir.

Təcrübə və müşahidələr göstərir ki, şagird şəxsiyyətinin mə­nə­vi cəhətdən formalaşması daha uğurlu şəkildə, məhz yaxşı təşkil olun­muş kollektivdə baş verir. Həm də bu formalaşma kollektivin inkişaf mərhələlərinə uyğun olaraq gedir. Yəni şagirdlərin fəallığı-mə­nəvi cəhətdən az əhəmiyyətli olandan başlayıb onların vətən­daş­lıq mövqeyinə qədər yüksəlir.

Şagird şəxsiyyətinə kollektivin tərbiyəvi təsiri xeyli dərəcədə məhz kollektivin üzvləri arasındakı qarşılıqlı əlaqə ilə, yəni şəxsiy- yətlər arası ünsiyyət və münasibətlərlə şərtlənmiş olur. Şagird kol- lektivi şəxsiyyətlərarası ünsiyyət və münasibətlər humanist və işgü- zar səciyyə daşıyır.

Aparılmış elmi tədqiqatlar həmin münasibətlərin aşağıdakı əlamətlərini müəyyənləşdirmişdir:

• 
  Kollektivin üzvləri arasında dostluq, mehribanlıq, qarşı- lıq­lı anlaşma, bir-birinin qayğısına qalmaq, bir-birinin ehtiyacına, kə­dərinə və sevincinə şərik olmaq kimi xüsusiyyətlər üstünlük təşkil edir;
  
• 
  Uşaqların bəzilərinin rəftar və hərəkətlərində özünü gös­tərən laqeydlik, lovğalıq, dikbaşlıq, təkəbbürlük, yaxud tənha- lığa meyl kimi mənfi hallar tamam aradan qaldırılır, ya da aşağı sə­viy­yəyə endirilmiş olur;
  
• 
  Kollektiv, ümumi məqsəd və ideya naminə digər kollek- tivlə qaynayıb qarışmağa səy edir, böyük kollektivlərlə sıx əlaqə saxlayır;
  

Bütün bu əlamətlər həm eyni kollektivin üzvləri, həm də müxtəlif kollektivlər arasında səmimi ülfət yaradır, işgüzar ünsiy- yəti və ümuminin xeyrinə olan işlərdə bərabər iştirak etmək meylini formalaşdırır, həmin keyfiyyətlərə emosionallıq verir və onları ide­ya zənginliyi ilə cilalayır. Bu sahədə daha yaxşı nəticələr qa­zan­maq­dan ötrü hər bir şagirdin güclü və zəif cəhətlərini nəzərə al­maqla kollektivin bütün üzvlərinə eyni gözlə baxmaq lazımdır.

Kollektivin şagird şəxsiyyətinə tərbiyəvi təsirinin psixoloji me­xanizminə gəldikdə, bu belədir: kollektiv öz üzvünün, yəni şagir­din hərəkətini bəyənib təqdir edəndə, tərifləyib yüksək qiymətlən­dir­dikdə uşaq (şagird) sevinir və bu sevinc hissini təkrar-təkrar ya­şa­maq üçün səyini, qüvvəsini həmişə yaxşı iş və hərəkətlərə sərf edir.

Kollektiv öz üzvünün hərəkətini tənqid etdikdə, pislədikdə isə uşaq (şagird) utanır, xəcalət çəkir, belə vəziyyətə bir daha düşmə­mək­dən ötrü pis hərəkətlərdən çəkinir. Məktəbdəki müxtəlif növ şa­gird kollektivləri demokratik əsasda, özünüidarə prinsipi üzrə fəa­liy­yət göstərir.

Həmin təşkilatlara rəhbərlik işini əsas etibarı ilə onların öz­lə­rinin seçdikləri müvəkkillər və təşkilatlar həyata keçirir. Məsələn; tədris-təlim kollektivinə-şagird komitəsi, şagird əmək kollektivinə - həmin kollektivlərin şuraları və müvəkkilləri; dərnəklərə, bölmə və klublara isə onların seçdikləri şuralar və səlahiyyətli şəxslər rəh­bərlik edirlər.

Ancaq bu heç də şagird kollektivinin işinə müəllimin peda­qoji rəhbərliyini istisna etmir. Uşaq kollektivləri öz işlərinin məz­mun və məqsədini, təşkili formalarını, istiqamətlərini, həyata keçirmə üsul­la­rını, metodikasını dəqiq müəyyənləşdirməkdə daha təcrübəli şəxs olan müəllimlərin köməyinə möhtacdır.

Əks halda onlar belə məsələlərdə müəyyən səhvə yol verə bilərlər. Digər tərəfdən, şagird kollektivləri müəllimlərlə əlaqə sax­la­masalar, öz işlərini onların tərbiyəvi təsiri ilə uzlaşdırmasalar, bir-birinin köməkçisi olmazlar və hərtərəfli inkişaf etmiş şəxsiy­yət-lər yetişdirmək vəzifəsini lazımi səviyyədə yerinə yetirə bilməzlər.

Uşaq kollektivinə səmərəli rəhbərliyin bir mühüm şərti də şagird fəalları ilə müntəzəm iş aparmaqdan, “vəzifəli” şagirdlərə öz səlahiyyətlərini, işlərinin mahiyyətini və metodikasını dərindən başa salmaqdan ibarətdir.

Bu məqsədlə şagird kollektivi orqanlarına seçilmiş uşaqlara təlimatlandırıcı söhbət və seminarlar təşkil etmək, məsləhətlər ver- mək, onların iştirakı ilə kollektiv müzakirələr keçirmək, belə uşaq­lar arasında təcrübə mübadiləsi aparmaq kimi üsullardan geniş isti­fa­də edilməlidir.

Ənənələrdə kollektivin ümumi zövqü və ictimai rəyi daha tam həyata keçirilir. Kollektiv mütəşəkkil, idarə orqanlarına malik, inti­zamlı və məsuliyyət hiss edən qrupdur. Kollektiv sağlam bəşər cəmiyyətində ictimai orqanizmdir. Kollektivin gücü ilə uşaqlarda olan yaxşı cəhətləri aşkar etmək olur. Uşaqlarda daha yax­şı, daha ma­raqlı cəhətlər layihə halında nəzər almaq, görmək kimi ba­ca­rıq­ları tərbiyə edir. Kollektiv hər bir şagirddə gizli halda olan qu­ru­cu­luq qüvvəsinin üzə çıxmasına, inkişaf etməsinə şərait yaradır. Odur ki, kollektiv üzvləri kollektivin mənafeyini həmişə üstün tut­malı­dırlar.