DərsliK İqtisad elmləri doktoru, professor

§ 3. A.SMİTİN ƏMƏK BÖLGÜSÜ, MÜBADİLƏ VƏ PUL HAQQINDA TƏLİMİ
Əmək bölgüsü probleminə A.Smit öz tədqiqatının çıxış nöqtəsi kimi yanaşdığından, əsərini əmək bölgüsündən başlayır və onu ictimai əmək məhsuldarlığının artırılmasının başlıca amili kimi təsvir edir. Onun fikrincə insanları cəmiyyətdə bir-birinə bağlayan əmək bölgüsüdür. O qeyd edirdi ki, hər bir şəxs cəmiyyətdə yalnız bir cismin istehsalında ixtisaslaşdığından nəticədə bütün insanlar bir-birindən asılı vəziyyətə düşürlər. Beləliklə, cəmiyyət əmək bölgüsünə əsaslanan əmək birliyinə çevrilir və əmək insanları bir tam halında əlaqələndirir.

A.Smit hansı sahədə sərf edilməsindən asılı olmayaraq sərvətin mənbəyinin həmişə əmək olduğunu göstərmişdir. Əmək bölgüsünə insanlıq tarixinin mühüm amillərindən biri kimi baxan Smit onu sərvətin artımını sürətləndirən bir amil kimi də nəzərdən keçirir. A.Smitə görə şəxsi mənafe və mübadiləyə meyl əmək bölgüsünün yaranması və inkişafına səbəb olmuşdur.

Alətlərin və maşınların ixtirası və təkmilləşdirilməsinin özünü əmək bölgüsü ilə bağlayan Smit özünün sancaq istehsalı manufakturasını misal gətirir. Burada 10 işçi arasında əmək bölgüsü təşkil edilir və həmin 10 adam gündə 48 min sancaq hazırlayır və bu hər işçinin gündə 4800 sancaq istehsal etməsi deməkdir. Burada əmək bölgüsü olmasaydı, işçi tək işləyəndə bir gündə bir sancaqdan çox istehsal edə bilməzdi. Göründüyü kimi əmək bölgüsü əmək məhsuldarlığının artımına güclü təsir göstərir. Smit bu misalı və ona istinad edərək irəli sürdüyü əmək bölgüsü təklifi, iqtisadiyyatın klassik mövzularından biri olmuşdur. Əlbəttə, onun əmək bölgüsü ilə əlaqəli fikirləri sancaq manufakturasında ortaya qoyulduğundan daha ətraflı və geniş şərh edilmişdir. Smit bu barədə fikirlərini sadəcə əl bacarığına görə həyata keçirilən əmək bölgüsü ilə məhdudlaşdırmamışdır O, əmək bölgüsünü: ixtisaslar, vəzifələr, firmalar, sahələr və sektorlar yönümündən fikirləşdiyi kimi, bölgələrarası və ölkələrarası əmək bölgüsü və ticarət yönümlü sahələri üzrə də genişlətmişdir.

A.Smit deyirdi ki, cəmiyyətin sərvətinin həcmi və onun artımı iki amildən asılıdır:

1. Əhalinin məhsuldar əməklə məşğul olan hissəsindən (istehsalda tətbiq olunan əməyin miqdarından, işçilərin sayından)

2. Əmək məhsuldarlığının səviyyəsindən.

A.Smit özünün uzaqgörənliyi ilə ikinci amilin böyük əhəmiyyətə malik olduğunu göstərmiş və əmək məhsuldarlığının artımını əmək bölgüsü ilə müəyyən olunduğunu dəfələrlə qeyd etmişdir.

Smitə görə əmək bölgüsü, başlıca üç səbəbə görə əməyin məhsuldarlığını artırır:

Birincisi, əmək bölgüsü nəticəsində hər bir əməkçinin bilik və bacarığı, cəldliyi və qabiliyyəti artır.

İkincisi, əmək bölgüsü bir əmək növündən digərinə keçdikdə itirilən vaxta qənaət edilməsi şəraiti yaradır.

Üçüncüsü, əmək bölgüsü əməyə qənaətedici yenilikləri stimullaşdırır və beləliklə maşınların ixtirası və tətbiqi prosesi sürətlənir.

Nəticədə, müəyyən bir iş qüvvəsinin ortaya çıxardığı istehsalda böyük bir artım olur. A.Smitin fikrincə əmək bölgüsü nəticəsində məhsuldarlığın artması bütün əhalinin güzəranının yaxşılaşmasına səbəb ola bilər. Əmək məhsuldarlığı yüksək olan mədəni xalqlar daha çox sərvət yaradır və yaxşı yaşayırlar.

Beləliklə, A.Smit iqtisadi qanunauyğunluqların tədqiqini əmək bölgüsündən, onun səbəb və nəticələrinin təhlilindən başlayır və ayrı-ayrı ölkələrin, hətta ərazi və sahələrin inkişafının qeyri-bərabərliyini əmək bölgüsünün səviyyəsi ilə əlaqələndirirdi. Məsələn, o, kənd təsərrüfatının inkişafının sənayedən geri qalmasının səbəbini, hər şeydən əvvəl kənd təsərrüfatının özünün xüsusiyyətlərinin əmək bölgüsünün inkişafına törətdiyi maneçilikdə görürdü.

A.Smit manufakturadaxili və cəmiyyətdaxili əmək bölgüsünə aid müəyyən fikirlər söyləmişdir. Manufakturada məşğul olan fəhlələr müxtəlif əməliyyatlar üzrə ixtisaslaşırlar və birlikdə hazır məhsul, misal üçün, A.Smitin dediyi həmin sancaqları istehsal edirlər, hər bir sancaq 18 müstəqil əməliyyat nəticəsində başa gəlir buna manufakturadaxili əmək bölgüsü deyilir.

Cəmiyyətdə olan əmək bölgüsü ayrı-ayrı müəssisələr və sahələr arasında olan bölgüdür. Məsələn, maldar, mal-qara yetişdirir və onu ətliyə satır, qəssab heyvanı kəsir, ətini və dərisini satır, dərini alan gönü aşılayır və çəkməçiyə satır...

Məlumdur ki, manufakturadaxili əmək bölgüsündə alqı-satqı yoxdur, cəmiyyətdaxili əmək bölgüsündə isə geniş mənada alqı-satqı mövcud olur. Manufakturadaxili əmək bölgüsü ilə cəmiyyətdaxili ictimai əmək bölgüsü arasında prinsipial fərq qoymayan A.Smit prosesi bütün cəmiyyəti nəhəng bir manufaktura, əmək bölgüsünü isə "Xalqlar sərvəti" naminə insanların iqtisadi əməkdaşlığının ən ümumi forması kimi təsəvvür edir. Smitə görə əmtəə mübadiləsi elə bölünmüş əmək məhsullarının mübadiləsidir.

Ayrı-ayrı ölkələrin istehsal etdikləri müəyyən növ əmtəə və xidmət üzrə ixtisaslaşması və həmin məhsulların ölkələrarası mübadiləyə çıxarması ilə həmin ölkə beynəlxalq əmək bölgüsü sisteminə daxil olur.

"Beynəlxalq əmək bölgüsü ölkələr arasında ərazi əmək bölgüsünün yüksək mərhələsi olub, ölkələrin müəyyən növ məhsul istehsalı üzrə ixtisaslaşmasına və onların istehsal etmiş olduqları məhsulların qarşılıqlı şərtlər əsasında kəmiyyət və keyfiyyətə görə mübadiləsinə əsaslanır... və iqtisadi artımın tə"min edilməsi prosesinə xidmət edir." (İqtisadi nəzəriyyə, dərslik, Bakı, 1999, səh. 596-597).

A. Smitin pul haqqında təlimini də əmək bölgüsü, mübadilə və bu proseslərin inkişafı və dərinləşməsi ilə əlaqələndirmişdir. Cəmiyyət üzvlərinin tələbatlarının çox böyük hissəsi mübadilə yolu ilə ödənilir. Bu barədə Smit yazır: "Hər insan mübadilə ilə yaşayır və müəyyən bir səviyyədə tacir olur və cəmiyyət necə deyərlər ticari ittifaqa çevrilir." (A. Smit "Xalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında tədqiqat" I cild IY fəsil, Moskva, 1935, səh.24)

Deməli, cəmiyyətdə, mübadilə vasitəsi"nə ehtiyac yaranır; Bu mübadilə vasitəsi elə bir əmtəə olmalıdır ki, hər kəs öz məhsulunu onunla dəyişdirməyə razı olsun. Pulun əsas vəzifəsinin mübadilə vasitəsi olmasını hesab edən Smit, qiymətli metalların bu işə ən uyğun olacağını qeyd etmişdir. A.Smitin fikrinə görə pul birbaşa əmtəə mübadiləsi zamanı qarşıya çıxan çətinlikləri aradan qaldırmaq üçün bir vasitədir və pulsuz müntəzəm mübadilə mümkün deyil, o, pulun yaranmasını əmtəə dövriyyəsinə olan ehtiyacdan irəli gələn təbii proses kimi xarakterizə etmişdir.

A. Smit pulu bir tərəfdən əmək məhsullarının mübadiləsini asanlaşdıran texniki vasitə hesab etmiş, digər tərəfdən onu ən ümumi ekvivalent olan xüsusi bir əmtəə kimi müəyyən etmişdi. A.Smit pulun mübadilə funksiyasına, ilk növbədə dövriyyə vasitəsi olmasına xüsusi diqqət yetirir. O, pulu "tədavülün böyük təkəri" adlandırmışdır. O yazır: "Pul tədavülün böyük təkəridir, mübadilə və ticarətdə böyük vasitədir". (A.Smit - "Xalqların sərvəti" əsəri I cild səh. 243. Moskva, 1935). A.Smit bütün əmtəələr kimi pulun da dəyərə malik olduğunu (qiymətli metal, qızıl, gümüş nəzərdə tutulur) qəbul edirdi; Smit merkantilistlərin pulun yeganə sərvət olması fikrinə qarşı çıxırdı. O, qızıl və gümüşün kağız pulla əvəz edilməsini məqsədəuyğun hesab edirdi, onun fikrinə görə bu, tədavül xərclərində qənaətə imkan verər, lakin bununla bərabər tədavül kanallarını kağız pullarla doldurmaq olmaz; ona görə Smit kağız pulların banklar tərəfindən məhdud həcmdə buraxılması fikrini irəli sürürdü. İstehsal prosesinə üstünlük verən Smit pul və kreditin əsas vəzifəsini istehsala xidmətdə görür, banknot emissiyasının istehsalın artımına şərait yaradacağını təsdiq edirdi.