DərsliK İqtisad elmləri doktoru, professor

§ 2. A. SMİT VƏ ONUN "XALQLAR SƏRVƏTİNİN TƏBİƏTİ VƏ SƏBƏBLƏRİ HAQQINDA TƏDQİQAT" ƏSƏRİ
A. Smitin bu dahi əsəri 1776-cı ilin mart ayında Londonda çapdan çıxmışdır. Smit bu əsəri ilə dünya şöhrəti qazanmış və iqtisad elminin atası səviyyəsinə yüksəlmişdir.

Əsərdə irəli sürülmüş sosial, iqtisadi və siyasi problemlərin A.Smit təhlili tezliklə geniş oxucu kütləsini cəlb etdi və buna görə 1778-ci ildə kitab yenidən nəşr olundu.

Amerikada istiqlaliyyət müharibəsinin başa çatması və Avropada kapitalist münasibətlərinin püxtələşdirilməsinə doğru irəliləyişlər kitaba olan marağı yenidən artırmış oldu və A.Smit öz kitabının üçüncü nəşri haqqında fikirləşməyə başladı. Yeni nəşrlər zamanı müəllif fəsilləri dəyişməsə də merkantilizmin xüsusən də o dövrdə fəaliyyət göstərən "Ost-hind şirkətinin" apardığı soyğunçuluq siyasətinin tənqidini kəskinləşdirir. Beləliklə əsər 1784-cü ildə üçüncü dəfə nəşr olunur və Smit hər nəşrdə mətnlərin yaxşılaşdırılması üçün əlindən gələni edirdi. Bundan sonra kitab daha iki dəfə 1786 və 1789-cu illərdə nəşr olunmuşdur.

A.Smitin bu şah əsəri ingilis dilindən, alman, fransız, ispan, italyan və rus dillərinə tərcümə edilərək nəşr edilmişdir. Şübhə yoxdur ki, A. Smit və onun fikirləri elmə və təfəkkürə çox böyük təsir göstərmişdir. O, dövlətin iqtisadi fəaliyyətini və kapitalist is­teh­salı iştirakçılarının psixologiyasının formalaşmasında mü­hüm rol oynamışdır.

A. Smit adi təsərrüfat hadisələrini dərindən duymaq qa­bi­liy­yətinə malik idi. İstehsal, alqı-satqı, torpaq icarəsi, işçi qüvvəsi tutulması, vergilərin ödənməsi, veksellərin uçotu və s. iqtisadi mü­nasibətlər Smitin qələmində elmi izahını tapmışdır. Əlbəttə, A.Smitin elmdəki rolu ilk növbədə onun siyasi iqtisadın elmi sis­te­mini yaratması ilə müəyyən olunur. Əgər, A.Smitə qədər siyasi iqtisadda klassik məktəblərin yalnız ayrı-ayrı hissəcikləri var idisə, ondan sonra məhz bütöv mülahizə və qanunlar sisteminə malik olan məktəblər ya­ranır. A.Smitin kitabı həqiqətən liberal iqtisadi nəzəriyyənin doğuluşu olmuşdur. Merkantilistlərin sistemindən fərqli olaraq xalqların sərvətinin artırılmasında görünməyən əl kimi fəaliyyətdə olan təbii azadlıq və rəqabət cəmiyyətin ahəngdar inkişafına güclü təsir göstərmişdir.

A.Smit, sərvətin istehsalı, artırılması, mübadiləsi və is­teh­lakı proseslərini bir sistem şəklində araşdırmış və onun inkişaf qanunlarını aşkara çıxarmışdır

Əlbəttə, Smit, sərvəti "ölü bir varidat" kimi iqtisad elminin predmetinə daxil etməyib, o, insanı, onun iqtisadi və mənəvi ma­raq­larını, həyat tərzini, davranış qaydalarını da araşdırmış və qiymətli fikirlər söyləmişdir. (İqtisadi nəzəriyyə, Bakı, 1999, səh.21). A.Smitin "Xalqlar sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında tədqiqat" əsəri beş kitabdan ibarətdir. Bunlardan yalnız ilk iki kitab Smitin nəzəri görüşlərinin quruluşunu və mahiyyətini əhatə edir.

Birinci kitabda - iqtisadi artımın əsas faktoru olan əmək bölgü­sünə baxılır. Sonra müəllif istehsal olunan əmtəələrin və xid­mət­lərin dəyəri problemlərini araşdırır. A.Smit hesab edir ki, dəyəri əmək yaradır (əmək-dəyər nəzəriyyəsi).

Birinci kitab əmək haqqı, ka­pitala mənfəət və rentanı əhatə edən bölgü nəzəriyyəsinin şərhi ilə başa çatır.

İkinci kitab- iqtisadi artım üçün zəruri olan kapital yı­ğı­mı­na və bu yığımı təmin edən qənaətin əhəmiyyətinə həsr edilmişdir.

Üçüncü kitabda bir qədər iqtisadi təhlildən uzaqlaşan müəllif müxtəlif xalqların rifahından bəhs edir, ictimai inkişafa dair gö­rüşlərini şərh edir.

Dördüncü kitab- siyasi iqtisadın sistemləri haqqındadır. Bu­ra­da siyasi iqtisadın tarixindən və tənqidindən bəhs edilir. Bu kitab özü doqquz fəsildən ibarətdir. Bunlardan səkkizi merkantilizmin tən­qi­di­nə, bir fəsil isə fiziokratlara həsr edilmişdir. Burada müəllif ilk olaraq azad mübadilənin zəruriliyinin nəzəri isbatını verir.

Beşinci kitab- ictimai maliyyəyə həsr edilmişdir. Dövlətin xərcləri barədə Smitin təhlili bu günə qədər liberal fikrin böyük nailiyyəti olaraq qalır. Bu kitabın birinci fəslində dövlət məs­rəf­ləri, üçüncü fəsildə dövlət borcları nəzərdən keçirilir. A.Smit məhz bu beşinci kitabda konkret materiallar əsasında əsaslı iqtisadi problemlərə dair öz mülahizələrini bildirir. Məsələn, onun vergilər haqda mülahizəsi də diqqətə layiqdir. Smitə görə, dörd vergi prinsipi vardır: bərabərlik, aydınlıq, ödəmə rahatlığı və vergi toplanmasının iqtisadi bir formada aparılması.

Stimulu cəmiyyətin başlıca məhsuldar qüvvəsi adlandıran Smit, əsərində istehsalın zəruri əlamətləri olan əmək, torpaq və ka­pital anlayışlarının mahiyyətini açır, əmək haqqı, renta və mən­fə­ətin mənbəələrini və təbiətini, onlardan istifadə edən sinif və tə­bəqələrin iştirakı və rolundan danışır. Habelə Smit kitabında əmək bölgüsü və onun əmək məhsuldarlığına göstərdiyi təsiri, mübadilə və bazar problemini, qiymət və onun tərkib hissələrini təhlil etmişdir. Əmək resurslarını, sərvətin mənbəyi hesab edən Smit, iqtisadiyyatı, mad­­di nemətlər istehsalı sahəsini bütöv və tam halında tədqiq etmiş və onun inkişaf qanunlarını aşkar etmişdir. O, sərvətin ya­ra­dılması və artırılması mənbələrini maddi istehsalın bütün sa­hələrində axtarıb tədqiq etməklə iqtisad elminə müəyyən aydınlıq gə­tirmişdir. A.Smit əsərini yazarkən özünün dərin biliyindən, incə mü­şahidə qabiliyyətindən istifadə etmiş və orijinal ümumiləşdirmələr apara bilmişdir. Kitabda iqtisadi nəzəriyyəyə münasibəti olmayan bəzi məlumatların da olmasına baxmayaraq A.Smit siyasi iqtisada hər şeyi əhatə edən - cəmiyyət haqqında bir elm kimi baxmışdır. Onun fikrincə siyasi iqtisad hər şeydən əvvəl, cəmiyyətdə maddi nemətlərin istehsalının, mübadiləsinin, bölüşdürülməsinin, istehlakının, insanların iradəsindən asılı olmayaraq mövcud olan obyektiv qanunlarını öyrənən bir elmdir. O yazır ki, siyasi iqtisadın məqsədi xalqın varlanmasını təmin etməkdir. A.Smitin fikrinə görə siyasi iqtisad obyektiv təhlil əsasında əməli vəzifələri həll etməlidir. O, tədqiqatını elə bir istiqamətdə aparmalıdır ki, "Xalq üçün bol gəlir və yaşayış vasitələri təmin edə bilsin, daha doğrusu bu vasitələri əldə edə bilmək üçün ona imkan təmin edə bilsin". Eyni zamanda siyasi iqtisadın vəzifələrindən biri Smitə görə ictimai quruluşda iqtisadi münasibətlərin təkmilləşdirilməsi yolu ilə maddi nemətlər istehsalının artırılmasına nail olmaqla "Dövlətə, yaxud cəmiyyətə ictimai istehlak üçün lazımi qədər gəlir gətirməkdir".

Öz tədqiqatında elmi abstraksiya metodundan istifadə edən A.Smit əmək bölgüsü və mübadilə dəyəri kimi kateqoriyaları əsas götürməklə öz iqtisadi sistemini qurmağa çalışmışdır.

A.Smitin metodologiyası iqtisadi hadisələrin həm daxili əlaqəsini, həm də zahiri görünüşünü öyrənmək olmuşdur. O, bir tərəfdən hadisənin daxilinə nüfuz edərək onun əlaqələrini açır və mahiyyətini öyrənir; digər tərəfdən isə təzahür formalarını öyrənir və zahiri təsvirini verir. Ona görə də o, müəyyən bir hadisə haqqında bəzən müxtəlif fikirlər söyləmişdi. A.Smitin ən müsbət cəhəti hadisələrə cəmiyyətin məhsuldar qüvvələrinin və millətin sərvətinin inkişafı nöqteyi-nəzərindən yanaşması olmuşdur. A.Smitə görə siyasi iqtisad (iqtisadi nəzəriyyə) işini elə bir istiqamətdə aparmalıdır ki, cəmiyyətdə məhsuldar qüvvələrin inkişafı üçün maksimum əlverişli şərait yaradan qayda fəaliyyət göstərsin. A.Smit siyasi iqtisadın və iqtisadi tədqiqatın vəzifəsini sərvətin təbiətini və mənbələrini öyrənməkdə, xalqın rifahının təmin edilməsi yollarının axtarılmasında görür. A.Smit yazır: "hər millətin illik əməyi, o millətin bir il içərisində istehlak edəcəyi mal və xidmətləri təmin edən fond"dur. Smitin, əməyin əhəmiyyətini vurğulaması, kapitalın və torpağın əhəmiyyətini rədd etmək istəməsindən deyil, fiziokratların istehsalın orijinal mənbəyi olaraq sadəcə təbiəti və təbii qüvvələri göstərməsinin səhv olduğuna reaksiya verməsindədir. Ona görə, əməyin əlavəsi olmadan, nə torpaq, nə də kapital nə isə istehsal edə bilməz. Smitin iqtisadi sisteminin əsasında insanın təbiəti və mənafeyi durur. O, cəmiyyətə müxtəlif əmək növlərinin mübadiləsi ittifaqı kimi baxırdı. Mübadiləyə həvəsli insanı, bunu onun təbiətinə xas əlamət hesab edirdi və bu prosesin səbəbini əmək bölgüsündə görürdü.

Cəmiyyəti xüsusi mülkiyyətsiz təsəvvür edə bilməyən Smitin fikrinə görə insanın iqtisadi fəaliyyətinin başlıca məqsədi varlanmaqdı, motivi isə şəxsi mənafedir. Bu mənafe isə bir insanın başqa adamlara xidmət göstərməsi, öz əməyini və əmək məhsullarını azad surətdə mübadilə etməsi ilə həyata keçə bilər. A.Smit ayrıca adamı öz kapitalı olan "iqtisadi adam" kimi təsvir edir və cəmiyyətə bu adamların əmək və mübadilə ittifaqı kimi baxır. "İqtisadi adam" anlayışının əsasını Smitin insanın təbiəti, insan və cəmiyyətin qarşılıqlı münasibəti haqqındakı baxışları təşkil edir. Onun fikrinə görə anadan olma şəraitindən və vəziyyətindən asılı olmayaraq əgər hər bir əmək adamına öz faydasını güdmək sahəsində bərabər hüquq verilərsə, bütün cəmiyyət bundan udmuş olar. Smit üçün onun "iqtisadi adamı" əbədi və təbii insan təbiətinin ifadəsidir. O, "iqtisadi adam" konsepsiyası ilə insana cəmiyyətdə bütün proseslərə çıxış amili kimi baxmış, insanın təsərrüfat fəaliyyətinin motivləri və stimulları haqqında öz nəzəri və əməli əhəmiyyətli fikirlərini söyləmişdir.

A.Smit insana cəmiyyətin inkişafının hərəkətverici qüvvəsi kimi baxmış və qeyd etmişdir ki, insanlar öz mənafelərini güdməklə eyni zamanda cəmiyyətin inkişafına, onun məhsuldar qüvvələrinin artmasına əhəmiyyətli şərait yaratmış olurlar. Onun fikrincə əgər hər bir fərdə öz mənafeyini, öz qazancını ağıllı surətdə güdmək imkanı verilsə, onda bu, bütün cəmiyyətin sərvətinin artmasına, çiçəklənməsinə kömək edər.

A.Smit qeyd edir ki, insanların öz maddi vəziyyətini yaxşılaşdırmağa təbii surətdə çalışmaları elə bir güclü stimuldur ki, hətta "İnsan qanunlarının ağılsızlığının insanın fəaliyyətini bu qədər tez-tez çətinləşdirdiyi yüzlərlə acınacaqlı maneəçilikləri aradan qaldırmağa qadirdir". Bununla A.Smit insanın "təbii azadlığını" yəni, işçi tutmaq, istehsal və istehlak etmək, almaq və satmaq azadlığını məhdudlaşdıran merkantilizmə qarşı kəskin çıxış edir.

A.Smitin iqtisadi nəzəriyyəsinin əsasını rəqabət azadlığı prinsipi təşkil edir. O, azad rəqabətin söndürülməsini iqtisadiyyatın sərbəst inkişafı üçün böyük fəlakət hesab edir. Rəqabət azadlığı pulun, kapital və əməyin hərəkət, yerdəyişmə azadlığı şəraitində cəmiyyətin ehtiyatlarından ən səmərəli və optimal şəkildə istifadə olunacaqdır.

Əgər hər bir şəxsin iqtisadi fəaliyyəti nəticə etibarı ilə cəmiyyətin rifahına aparıb çıxarırsa, onda bu fəaliyyəti heç bir şeylə məhdudlaşdırmaq lazım gəlmir. İngilis hökuməti bir əsrdən çox müddət ərzində A.Smit proqramını həyata keçirməkdə davam etmişdir.

A.Smit proqramı konkret olaraq aşağıdakılardan ibarət idi:

Birincisi, A.Smit işçi qüvvəsinin mobilliyini, sürətlə hərəkət etmək qabiliyyətini məhdudlaşdıran bütün tədbirlərin ləğv edilməsini tələb edir, bu tələbin obyektiv mənası iş adamları üçün fəaliyyət azadlığının təmin edilməsidir.

İkincisi, A.Smit torpaq alveri sahəsində tam azadlıq uğrunda çıxış etmişdir. O, iri torpaq sahibkarlığının əleyhdarı idi, irs qalmış torpaqların parçalanmasına mane olan qanunların ləğv edilməsini tələb edirdi. Smit torpaqlardan səmərəli istifadənin tərəfdarı olmuşdur.

Üçüncüsü, A.Smit sənaye və ticarətin dövlət tərəfindən nizama salınmasının qalıqlarının ləğv edilməsini tələb edirdi.

Dördüncüsü, A.Smit İngiltərənin bütün xarici ticarət siyasətini ətraflı tənqid etmiş və xarici ticarət azadlığı üçün proqram işləyib hazırlamışdır. Onun bu proqramı birbaşa merkantilizmə qarşı yönəldilmişdir. XIX əsrdə ingilis sənaye burjuaziyasının bayrağına çevrilmiş fritredeçilik (azad ticarət) belə yaranmışdı.

Beynəlxalq ticarət sahəsində irəli sürülmüş nəzəriyyələrdən biri A.Smitin "mütləq üstünlüklər nəzəriyyəsi"dir. Beynəlxalq ticarətdə müqayisəli xərclər və üstünlüklər prinsipinə böyük əhəmiyyət verən Smit, bunu beynəlxalq əmək bölgüsü və ixtisaslaşma ilə bağlayır və göstərir ki, beynəlxalq ticarət vasitəsi ilə ayrı-ayrı ölkələr varlandıqca dünya iqtisadiyyatı da inkişaf edir; dünya ölkələri qapalı iqtisadiyyatdan imtina edərək daha sərfəli beynəlxalq ticarətlə məşğul olmalıdırlar. Hər hansı ölkə digəri ilə müqayisədə yüksək kefiyyətdə olan əmtəəni mütləq olaraq daha ucuz istehsal edə bilərsə, onda həmin ölkənin, həmin əmtəə istehsalı üzrə ixtisaslaşması məqsədəuyğun olar. Mütləq üstünlüyə malik olmadığı əmtəələrin istehsal və ixracı ilə digər ölkələr məşğul olar. A.Smit sənayenin sıxışdırılması və ticarətin məhdudlaşdırılması siyasətini uzağı görməyən və mənasız bir siyasət hesab edirdi. A.Smit yazırdı: "bütöv bir xalqa öz əməyinin məhsulundan ona bacara bildiyi hər şeyi düzəltməyi, öz kapitalını və sənaye əməyini özü üçün daha faydalı hesab etdiyi tərzdə sərf etməyi qadağan etmək bəşəriyyətin müqəddəs hüquqlarının aşkar şəkildə pozulması deməkdir".

A.Smit müəyyən əmtəələrin ölkəyə gətirilməsinin və ölkədən kənara aparılmasının qadağan edilməsini, yüksək idxal kömrük haqları qoyulmasını, idxal və ixracda inhisarçılığı kəskin tənqid etmişdir. O, ingilis müstəmləkəçiliyi siyasətinə qarşı çıxaraq, açıq bildirirdi ki, bu siyasət millətin mənafeyindən deyil, bir ovuc inhisarçının mənafeyindən irəli gəlir.

A.Smit proteksionizmə və inhisarçılığa qarşı mübarizə aparmış, azad ticarətin və iqtisadi azadlığın tərəfdarı olmuşdu. O, kortəbii iqtisadi qüvvələri dövlət qanunlarından güclü hesab edir və iqtisadiyyatda hər şeyi bu iqtisadi qüvvələrin azad oyununun sərəncamına verməyi lazım bilirdi.

İlk dəfə olaraq A.Smit iqtisadiyyatın insanların iradəsindən asılı olmayan obyektiv iqtisadi qanunların fəaliyyət göstərdiyi bir sistem olması haqqında təlim işləyib hazırlayır və dövlətin iqtisadi siyasətinin bu qanunlara əsaslanmasını zəruri hesab edirdi.

A.Smitin bu ideyası iqtisadi fikir tarixinə "görünməyən əl" təlimi kimi daxil olub. Bu təlimə görə sərbəst iqtisadiyyat şəraitində hər hansı bir şəxsin özü üçün qazanc əldə etməyə, başqa sözlə mənfəət götürməyə yönəldilən fərdi siyasəti son nəticədə hərc-mərcliyə deyil, bazar ünsürləri vasitəsi ilə cəmiyyətdə qayda-qanun yaradılmasına səbəb olur və "gözə görünməyən əl" vasitəsi ilə fərdi mənafe ümumi mənafeyə uyğunlaşdırılır.

Smitin təliminə görə bazar iqtisadiyyatı "görünməyən əl" vasitəsi ilə özü-özünü avtomatik tənzimləyən bir sistemdir. Buna görə də o, iqtisadi proseslərə dövlətin müdaxilə etməsini məqsədəuyğun saymırdı. Beləliklə, iqtisadiyyatı çox incə surətdə tənzimləyən "görünməyən əl" məhz özü-özünə fəaliyyət göstərən elə bir qayda yaradır ki, bazar iqtisadiyyatı onun vasitəsi ilə qarışıqlığa qarşı dura bilir.

Beləliklə, klassik iqtisadın banisi A.Smitin əsas ideyası-bazar iqtisadiyyatında liberalizm, dövlətin iqtisadiyyata minimal müdaxiləsi, tələb və təklifdən asılı olaraq azad qiymətlər əsasında bazar özünüidarəsi ideyası idi. Bu cür iqtisadi idarəetməni isə o, "görünməz əllər"lə əlaqələndirirdi. Bununla bərabər Smit göstərirdi ki, bazarın normal inkişafı və ayrı-ayrı istehsalçıların normal şəraitdə mənfəət əldə etməsi üçün bir sıra funksiyaları dövlət öz üzərinə götürməlidir.

Deyilənlərdən aydın olur ki, Adam Smit özünün iqtisadi sistemini "Xalqlar sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında tədqiqat" əsərində yaratmışdır və onun bu əsəri "iqtisadi nəzəriyyə" (siyasi iqtisad) elmi tarixində çox mühüm rol oynamış iqtisadi tədqiqat əsəridir. Onun nəzəri irsi - elmin, iqtisadiyyatın və mədəniyyətin inkişafında indi də öz xidmətini göstərir və aktuallığını saxlayır. Əsərin nəşrindən iki yüz ildən artıq vaxt keçməsinə baxmayaraq indi də A.Smitin iqtisadi ideyaları dünyanın çox ölkələrində, habelə müstəqillik əldə etmiş və bazar iqtisadiyyatı quran Azərbaycanda da istifadə edilir.