DərsliK İqtisad elmləri doktoru, professor

§ 2. U.PETTİ - KLASSİK SİYASİ İQTİSADIN BANİSİDİR
Êñîêï÷çõçåç íïàööêí öêìàöê êã÷êöàåëñ áàñêöê Ø.Ôæ÷÷ê (1623-1687) òïðøÿåøõ. Ò, ûëõåà öçñç÷íàõ àêïçöêñåç àñàåàñ òïðøÿ, Ïæìåæñ, Ôàõêö âç Òíöúòõå øñêâæõöê÷æ÷ïçõêñåç çïà ÷êááê ÷çüöêï àïðëÿåëõ. Ò, ðùû÷çïêú þçüç÷ïê êö÷æåàåà ðàïêí êñöàñ òïðøÿåøõ. Ðçöçïçñ, 1647-þê êïåç öøõç÷ýëûàõàñ ðàÿëñ êû÷êõà æ÷ðêÿ, 1649-þø êïåç úêéê­íà elmləri åòí÷òõø æïðê åçõçþçöêñê àïðëÿ, 1651-þê êïåç êöç ðøöêãê âç àñà­÷òðêìà ôõòúæööòõø òïðøÿåøõ. Ïàíêñ áù÷ùñ áøñïàõïà ìàñàÿë, ò, êïí ôæÿçíàõ êã÷êöàåýë òïðøÿåøõ. Áøñø àÿàäëåàíë íêðê çöàöïàñåëõðàã òïàõ íê, êã÷êöàåêììà÷ óé ðàüêììç÷êñç îóõç ÷ç÷áêãê æïðåêõ âç òñøñ çöàö ðçãöçåê âç ðêööêìàöë êñöàñïàõà óé üçìà÷ïàõëñë ÷çíðêïïçÿåêõ­ðçìç “àïç÷“ âæõðçíåçñ êáàõç÷ òïàõíçñ, íêð êöç êã÷êöàåê áêïêíïçõê íòñíõæ÷ âçéêúçïçõêñ ìæõêñç ìæ÷êõêïðçöê ùýùñ, åêîçõïçõê êöç öàåçþç ðàõàã ûà÷êõêñç óìõçñðçìç ýàïëÿëõåëïàõ. Ø.Ôæ÷÷ê ðçüé áø þùõ - çöï àïêð íêðê - ðçöçïçìç ìàñàÿðëÿåëõ. Ò, “àïç÷ê“ ÷çíðêïïçÿåêõðçìç ùö÷ùñïùí âæõçõçí, ôõàí÷êíàåà áøñøñ ñæþç üçìà÷à íæýêõêïçþçìêñêñ çüçðêììç÷êñç âàõðàðëÿåëõ: “ ...ðçñ áø öçüêúçïçõê ìàéàõíçñ, üæý åç áø úêíêõïçõêðêñ üçõ üàñöë ûàïãëñ âç ìà àìõëþà áêõ ðùçööêöçñêñ ðçñàúæìêñê åùÿùñðùõåùð, öàåçþç òïàõàã áàÿëðë ìòõøþø úêíêõïçõåçñ àéàå æ÷ðçí êö÷çìêõåêð, àððà áêõ üàïåà íê, áø úêíêõïçõêñ ðæìåàñà ýëûðàöë üæõöòã Òõðòñåöíêñêñ Êõïàñåêìàñëñ âê÷öæ-íõàïë öæýêïðçöê êïç ùö÷-ùö÷ç åùÿðùÿåùõ, áæïç üæöàá æ÷åêð íê, òñïàõ åêîçõ óïíçïçõ íêðê áø óïíç ùýùñ åç àé åà òïöøñ úàìåà îç÷êõç áêïçõ“.⁴⁹

Ø.Ôæ÷÷ê óé “Âæõîêïçõ âç õùöøðïàõ üàããëñåà ÷õàí÷à÷“ (1662) àå­ïë êïí çöçõêñç ðùãçååêðçñê áø þùõ áàÿïàìëõ. Áø ðùãçååêðçñêñ öòñ­ïøäø åà ûàõàí÷æõêíåêõ:

“Ðçüé áøñà îóõç åç, üæöàá æåêõçð íê, úêíêõïçõêðê Êõïàñåêìàìà ÷ç÷áêã æåêá, òñïàõë üàéëõåà, ìçñê òñïàõ àõ÷ëã ðùçììçñ úàìåà îç÷êõç áêïçþçìê éàðàñ ñçÿõ æ÷åêõçõíçñ, åçðêõê êö÷ê êíçñ åóìùõçð âç ...üæý áêõ çüçðêììç÷ê òïðàìàþàäëñë æü÷êðàï æ÷åêìêð üàïåà áæïç, ìàé­åëã­ïà­õëðåàñ üçéé àïëõàð“.⁵⁰

Ø.Ôæ÷÷êñêñ êã÷êöàåê áàûëÿïàõëñëñ úòõðàïàÿðàöë âç êñíê­ÿà­úë Êñîêï÷çõçåç íàôê÷àïêö÷ ðùñàöêáç÷ïçõêñêñ öùõç÷ïê êñíêÿàúë, Úõàñöàìà ñêöáç÷çñ êöç, ÷êþàõç÷êñ, ôøï åóâõêììçöêñêñ åàüà öùõç÷ïê êñíêÿàúë ÿçõàê÷êñåç áàÿ âæõêõåê. Ðçüé áø àðêïïçõ ðæõíàñ÷êïêéð êåæìàïàõëñëñ òñà ÷çöêõêñê ðùðíùñ æåêõ. Ïàíêñ áøñøñïà ìàñàÿë, öç­ñàìæ êö÷æüöàïë öçâêììçöêñç îóõç Êñîêï÷çõçñêñ åêîçõ Àâõòôà óïíç­ïçõêñê ó÷ðçöê íàôê÷àïêö÷ êã÷êöàåêììà÷ëñëñ ñçéçõê þçüç÷åçñ ÷çüïê­ïêñç çïâæõêÿïê ÿçõàê÷ ìàõà÷åë. Ñç÷êþçåç, áù÷ùñ áø ôõòöæöïçõ Ôæ÷­÷êìç ìæñê æïðêñ çöàöëñë ãòìðàäà êðíàñ âæõåê.

Ø.Ôæ÷÷ê ò åóâõùñ ÷çïçáïçõêñç øìäøñ òïàõàã áêõ öëõà üçþâïçõ ýàô æ÷åêõðçíïç ìàñàÿë, êã÷êöàåêììà÷åà áàÿ âæõçñ ôõòöæöïçõç åç óé ðùñàöêáç÷êñê îêéïç÷ðêõåê. Òñøñ çñ áóìùí ñàêïêììç÷ïçõêñåçñ áêõê öêìàöê þçáõêñ (ö÷à÷êö÷êíàñëñ) íçÿú æåêïðçöê êåê. Ðùàöêõïçõê òñøñ áàÿïëþà ûêåðç÷êñê ðçüé áøñåà îóõöçïçõ åç, àõ÷ëã áçïïêåêõ íê, ò, åçìçõ, õæñ÷à, çðçí üàããë, çðçí áóïîùöù âç ôøï üàããëñåà öóìïçåêìê úêíêõïçõê êïç æïðê öêìàöê êã÷êöàåëñ çöàöïàõëñë ãòìðøÿåøõ.

Òñøñ ãçïçðêñåçñ, ìøûàõëåà àõ÷ëã àåë ýçíêïðêÿ “Âæõîêïçõ âç õùöøðïàõ üàããëñåà ÷õàí÷à÷“(1662) çöçõêñåçñ áàÿãà “Ðùå­õùí­ïçõç öóé“ (1664), “Êõïàñåêìàñëñ öêìàöê àñà÷òðêìàöë“ (1672), “Öêìàöê üæöàá“ (1676), “Ôøï üàããëñåà ðùû÷çïêú åùÿùñþçïçõ“(1682) íêðê ìàéëïàõ åà ýëûðëÿåëõ.

Òñøñ êïí çöçõïçõê çöàöçñ êã÷êöàåê öêìàöç÷êñ çöàöïàñ­åëõëï­ðà­öëñà ìóñçïåêïðêÿåê. Áø çöçõïçõåç ò, “àí÷êâ ÷êþàõç÷ áàïàñöë“ êåæìà­öëñë êñíêÿàú æ÷åêõêõåê. “Ðùåõùíïçõç öóé“ âç “Öêìàöê üæöàá“ çöçõ­ïçõêñåç Ø.Ôæ÷÷ê öçõâç÷ê ðæõíàñ÷êïêö÷þçöêñç ûàõàí÷æõêéç æåçõçí, ãæìå æåêõåê íê, üçõ áêõ óïíçñêñ öçõâç÷ê òñøñ ûàõêþê ÷êþàõç÷åç ðà­ïêí òïåøäø ôàìà áçõàáçõåêõ. Ò, üçðýêñêñ åóâïç÷êñ êã÷êöàåêììà÷à ðù­åàûêïçöêñêñ ÷çõçúåàõë òïøá, æìñê éàðàñåà, ãæìå æåêõåê íê, áø ðùåà­ûêïç êö÷æüöàïëñ êñíêÿàúëñë ö÷êðøïïàÿåëõðàïëåëõ.

“Öêìàöê êã÷êöàåëñ à÷àöë âç ðùçììçñ ðçñàåà ö÷à÷êö÷êíàñëñ êû÷ê­õàýëöë“⁵¹ òïàñ Øêïìàð Ôæ÷÷ê áêõêñþê òïàõàã åóâïç÷ ö÷à÷êö÷êíà ûêå­ðç­÷êñêñ ìàõàåëïðàöëñëñ éçõøõêïêìê üàããëñåà ðçöçïçñê êõçïê öùõ­ðùÿ âç ðçïøðà÷ïàõë ÷òôïàðàäëñ áçéê çöàö êö÷êãàðç÷ïçõêñê ðùçì­ìçñ æ÷­ðêÿåêõ. Ò, ö÷à÷êö÷êíàñëñ éçõøõêïêìêñê ÷çáïêä æåêõ, æìñê éà­ðàñåà óéùñùñ êã÷êöàåê ðùååçàïàõëñë öùáø÷ æ÷ðçí ùýùñ öçõçñþàðëñåà òïàñ þùéê âç ò ãçåçõ åç æ÷êáàõïë òïðàìàñ ö÷à÷êö÷êí ðçïøðà÷ïàõåàñ ðç­üàõç÷ïç êö÷êúàåç æåçõçí, òáìæí÷êâ õçãçð ðçïøðà÷ïàõë çöàöëñåà Êñ­îêï÷çõçñêñ êã÷êöàåê âçéêììç÷êñê íçðêììç÷ úòõðàöëñåà ãêìðç÷­ïçñ­åê­õêõåê.

Ø.Ôæ÷÷êñêñ áàûëÿïàõëñåàíë öêñúêïêí, òñøñ öçõâç÷ âç öçúàïç­÷êñ çíöïêìêñêñ ÿçõüêñåç óéùñù áùõøéç âæõêõ. Ò ãæìå æåêõåê íê, çîçõ “áçéê êñöàñïàõ åêîçõïçõêñåçñ åàüà íàöëáåëõïàõöà, áø üçðêÿç òïøá âç áæïç åç òïàþàã“, áø üçìà÷ëñ åàêðê âç àðàñöëé ãàñøñøåøõ. Ïàíêñ áø­ñøñïà áæïç, ò, üçåöêé åçáåçáçñêñ âç öçõâç÷êñ çïæìüêñç òïøá, îóö­÷ç­õêõåê íê, öçõâç÷ êïç öçúàïç÷êñ íçöíêñ ãàõÿëåøõðàöë öòöêàï ôàõ÷­ïà­ìëÿà âç âç÷çñåàÿ ðùüàõêáçöêñç îç÷êõêá ýëûàõà áêïçõ. Ðæõíàñ­÷ê­ïêéð ðóâãæìêñåçñ ýëûëÿ æåçõçí, íòñíõæ÷ ðçöçïçïçõê üçïï æåçñ Ø.Ôæ÷÷ê óé çöçõïçõêñåç êã÷êöàåê ôõòöæöïçõêñ ÿçõü òïøñðàöëñà åàüà ýòû ùö÷ùñïùí âæõêõåê. Áø éàðàñ ò, ìæñê ðæ÷òå ÷ç÷áêã æåêõ, ìçñê üàåê­öçïçõç åàüà åçõêñåçñ ðùåàûêïç æåçõçí, òñïàõëñ ÷çöâêõêñåçñ ðàüêì­ìç÷êñêñ ÷çüïêïêñç íæýðçìç þçüå æåêõ. Ò, çöàö úêíõêñê, àìõë-àìõë êñ­öàñïàõëñ àõéø âç êö÷çíïçõêñåçñ àöëïë òïàñ üçõ áêõ ÿæìê êñíàõ æåç­õçí, êã÷êöàåê üàåêöçïçõêñ åàûêïê öçáçá və àöëïëïëãïàõëñë îóö÷çõðçìç ìóñçïåêõ­åê. Áøñøñà åà, Ôæ÷÷ê öêìàöê êã÷êöàååà æïðê àáö÷õàíöêìàïàõ ðæ÷òåøñøñ ÷ç÷áêãêñêñ çöàöëñë ãòìðøÿåøõ.

Øêïìàð Ôæ÷÷ê êã÷êöàåê üàåêöçïçõêñ åçãêã íçðêììç÷ ÷çüïêïêñêñ éçõøõêïêìêñê öùáø÷ æ÷ðçìç ýàïëÿàõàã êã÷êöàåê ãàñøñ ôõòáïæðêñê ãò­ìøõåø. Áø éàðàñ ò, ÷çíþç ÷çåàâùï öúæõàöëñëñ ÷çåãêãà÷ë êïç íê­úà­ìç÷­ïçñðçðçìê âç åêããç÷ê êö÷æüöàïà ìóñçï÷ðçìê ÷çíïêú æåêõåê. Ôæ÷÷ê ãæìå æåêõåê íê, öçõâç÷ ðçüé ðàååê êö÷æöàï öúæõàöëñåà ìàõàåëïëõ, ÷çåàâùï öúæõàöë êöç òñøñ áóïîùöùñù ÷çðêñ æåêõ.