DərsliK İqtisad elmləri doktoru, professor

§3. U.PETTİNİN İQTİSADİ SİSTEMİ VƏ BAXIŞLARI
U.Petti ìàõàñðàãåà òïàñ íàôê÷àïêö÷ êö÷æüöàïëñë ÷çåãêã æåçõçí, öêìàöê êã÷êöàåëñ áù÷óâ æïðê öêö÷æðêñê ìàõàåà áêïðçöç åç, òñøñ áêõ ýòû ôõòáïæðïçõê ùéõç ðùüùð ñçéçõê ùðøðêïçÿðçïçõ âæõðêÿåêõ. Òñøñ çñ áóìùí ûêåðç÷ê çðçí-åçìçõ ñçéçõêììçöêñêñ çöàöïàõëñë ãòìðàöëåëõ. Ø.Ôæ÷÷ê Àâõòôàåà êïí ÿçûö êåê íê, åçìçõêñ ðçñáçìêñê çðçíåç îó­õùõåù. Áø ðùååçàñë çöàöïàñåëõðàã ùýùñ ò, “÷çáêê ãêìðç÷“ ÷çïêðêñê êÿïçìêá üàéëõïàðëÿåë. Ðæõíàñ÷êïêö÷ïçõç üóõðç÷ïç ìàñàÿàõàã, Ôæ÷­÷ê çð÷ççñêñ ãêìðç÷ê üàããëñåà ðçöçïçñê üçïïæåêþê üæöàá æåêõåê. Ïà­íêñ ò, ÷çöàåùúê áàéàõ ãêìðç÷ïçõêñê åæìêï, åçìçõ íêðê æü÷êðàï æ÷åêìê òõ÷à âç ìà “÷çáêê ãêìðç÷ê“ ÷çåãêã æåêõ âç áæïç üæöàá æåêõåê íê, áêõ áøÿæï ýóõçí áêõ øñöêìà îùðùÿç åçìêÿåêõêïåêíåç, öòñøñþø, üçðêñ íçðêììç÷åç ýóõçìêñ “÷çáêê ãêìðç÷ê“ íêðê ýëûëÿ æåêõ.

Áæïçïêíïç, Ôæ÷÷ê ðàüêììç÷þç, åçìçõ ãàñøñøñø ðùçììçñ æåêõ âç áà­ÿà åùÿùõ íê, áø ãàñøñ ìàïñëé ùðøðê ðæìï íêðê úçàïêììç÷ îóö÷çõêõ. ×ççþþùáïùåùõ íê, Ôæ÷÷ê àõ÷ëã ò éàðàñ, ðùàöêõ êã÷êöàåýëïàõëñ êñåê­íê åóâõåç üæöàáïàÿðàïë òïåøãïàõë áêõ öëõà ãêìðç÷ çðçïç îç÷êõçñ àðêïïçõê: çâçéæåêþê ðàïïàõëñ, ÷çéç ðàïïàõëñ, ðòåàïàõëñ, ÷çãïêåêñ âç êö÷æüïàí çñçñçïçõêñêñ ÷çöêõêñê ãæìå æåêõåê.

Ôæ÷÷ê åçìçõ ìàõàåàñ çðçìêñ üçõ ñóâùñùñ íòñíõæ÷ ñæðç÷ê, êö­÷æü­ïàí åçìçõêñê ( çíêñýêñêñ çðçìê - ÷àûëïë, ÷òûøþøñøñ çðçìê - ôàõýàñë âç ö.) ìàõà÷åëäëñë ãæìå æåêõåê. Ò, êã÷êöàå æïðê ÷àõêûêñåç Ðàõíöëñ åçìçõ ñçéçõêììçöêñêñ çöàöëñë ÷çÿíêï æ÷ðêÿ òïàñ ðùþçõõçå çðçí êåæìàöëñà êïí ìòï àýàñ êã÷êöàåýë òïðøÿ âç êñíêÿàú æ÷ðçðêÿ úòõ­ðàåà òïöà åà, íïàööêí öêìàöê êã÷êöàåëñ çöàö æïðê ðùååçàöëñë àÿàäëåàíë íêðê êúàåç æ÷ðêÿåêõ: ñç÷êþç æ÷êáàõêïç çðçí ðçöõçúïçõê êïç ðùçììçñ æåêïçñ çð÷ççñêñ ãêìðç÷êñåç çðçí üàããë âç êéàúê åçìçõ (õæñ÷à, ðçñúçç÷, úàêé) ÷çõö ðù÷çñàöêáåêõïçõ.

Îóõùñåùìù íêðê, Ø.Ôæ÷÷ê öêìàöê êã÷êöàå æïðêñåç áêõ êû÷êõà æåç­õçí, çðçí-åçìçõ ñçéçõêììçöêñêñ çöàöïàõëñë ãòìðøÿ, ïàíêñ ðæõíàñ­÷ê­ïêö÷ ÷çöçââùõïçõêñ ÷òõøñåàñ ãøõ÷øïà áêïðçðçöê øþáà÷ëñåàñ åçìçõê ìàïñëé ãêìðç÷ïê ðæ÷àïïàõëñ ýëûàõëïðàöëñà öçõú æåêïçñ çðçíïç çïà­ãçïçñåêõêõåê. Æïðêñ öòñõàíë êñíêÿàúë Ø.Ôæ÷÷êñêñ éçêú âç åòïà­ÿëã êåæìàïàõëñë àÿíàõïàöà åà, åçìçõêñ ðçñáçìêñê ðçüé çðçìêñ ÷çÿ­íêï æ÷ðçöêñê òñøñ çâçéöêé ûêåðç÷ê üæöàá æ÷ðçí ïàéëðåëõ.

Òñøñ çðçí-åçìçõ ñçéçõêììçöêñêñ ýà÷ëÿðàéïëãïàõëñà, íà­ôê÷àïêö÷ êö÷æüöàïëñà ÷çáêê ãàìåàñëñ üóíð öùõåùìù åàêðê þçðêììç÷ úòõðàöë íêmê áàûðàöëñë, çðçìêñ åçìçõêñêñ ÷çáêç÷êñê áàÿà åùÿðç­ðçöêñê, ðùþçõõçå âç íòñíõæ÷ çðçìê, åçìçõïç êö÷æüïàí åçìçõêñê ãà­õëÿåëõðàöëñë àêå æ÷ðçí òïàõ.

Ø.Ôæ÷÷êñêñ áæïç áêõ íçïàðë âàõ: “Çðçí öçõâç÷êñ à÷àöë âç úçàï ôõêñöêôê, ÷òõôàã êöç àñàöëåëõ“. Áø ðùååçà ðàååê öçõâç÷ïçõêñ êö÷æüöàïëñåà çðçíïç ìàñàÿë ÷ç­áêç÷êñ åç êÿ÷êõàíëñë çöàö îó÷ùõåùìù ùýùñ çåàïç÷ïê üæöàá òïøñà áêïçõ.

Ø.Ôæ÷÷ê çðçí üàããëñë âç õæñ÷àñë óéùñùñ åçìçõ ñçéçõêììçöê çöà­öëñåà ÷çåãêã æ÷ðêÿåêõ. Íïàööêí öêìàöê êã÷êöàåëñ åêîçõ ñù­ðà­ìçñ­åç­ïçõê íêðê, ò åà êÿ ãùââçöêñêñ åæìêï, ðçüé çðçìêñ çð÷çç ÿçíïêñåç ýëûëÿ æ÷åêìêñê êååêà æåêõåê. Çðçí üàããëñà ò, çðçìêñ “÷çáêê ãêìðç­÷ê“ íêðê áàûëõ âç óé âçéêúçöêñê òñøñ íçðêììç÷êñêñ ðùçììçñ æåêïðç­öêñåç îóõùõåù. Ò éàðàñïàõ Êñîêï÷çõçåç çðçí üàããë ãàñøñâæõêþêïêí ìòïø êïç ÷çñéêðïçñêõ, òñøñ çñ ìùíöçí üçååê êöç úçüïçïçõêñ ìàÿàìëÿ ðêñêðøðø öçâêììçöêñåç öàûïàñëïëõåë. Áø þùõ ðæ÷òåøñ ÷çõçúåàõë òïàñ Ø.Ôæ÷÷ê òñø ñçéçõê þçüç÷åçñ çöàöïàñåëõðàäà ýàïëÿëõåë. Çðçí üàããëñëñ öçâêììçöêñê úçüïçïçõêñ ìàÿàìëÿ ðêñêðøðø êïç ðçüåøå­ïàÿ­åëõàñ Ø.Ôæ÷÷ê, áøñø áæïç çöàöïàñåëõëõåë íê, “Ãàñøñ... úçüïçñê çñ éçõøõê ìàÿàìëÿ âàöê÷çïçõê êïç ÷çðêñ æ÷ðçïêåêõ, çîçõ úçüïç­ïç­õç îóö÷çõêïçñ ðêñêðøðåàñ êíê åçúç àõ÷ëã çðçí üàããë óåçìçõïçõöç, òñïàõ êÿïçìç áêïçþçìê âç çðçí üàããëñëñ êíêãà÷ àõ÷ðàöëñà ãçåçõ úàí÷êíê òïàõàã êÿïçåêìêñêñ ìàõëöëñë êÿïçõ, áø êöç þçðêììç÷ ùýùñ ðùâàúêã çðçí ðçüöøïøñø ê÷êõðçí åæðçíåêõ“ ⁵².