DərsliK İqtisad elmləri doktoru, professor

§4. FRANSADA KLASSİK SİYASİ İQTİSAD MƏKTƏBİ. P.BUAGİLBERİN İQTİSADİ SİSTEMİ VƏ İSLAHATLARI

Úõàñöàåà íïàööêí öêìàöê êã÷êöàåëñ êñíêÿàú ÷çíàðùïù Êñîêï­÷ç­õçåçíêñåçñ úçõãïê ÷àõêûê ÿçõàê÷åç áàÿ âæõêõåê. XVIII çöõêñ öòñø­ñàåçí Úõàñöà úæòåàï óïíç òïaõàã ãàïëõ âç áøõàåà éàåçîàñïàõ üóíð­õàñïëã æåêõåêïçõ. Íàôê÷àïêö÷ ðùñàöêáç÷ïçõê ïçñî êñíêÿàú æåêõåê. XIV Ïùåòâêíêñ üóíðõàñïëäë éàðàñë óïíç ÷çöçõõùúà÷ëñë Íòïáæõ êåàõç æåêõåê. Ò, öçñàìæñêñ çüçðêììç÷êñê áàÿà åùÿöç åç, åóâïç÷ ùýùñ ðàïêììç âàöê÷çïçõêñêñ ðçñáçìê íêðê íçñå ÷çöçõõùúà÷ëñë ñçéçõåçñ íæýêõêõåê. Òñøñ öêìàöç÷êñêñ áàÿïëþà ãùöøõø úæòåàï ðùñàöêáç÷ïç­õê­ñê ãòõøìøá öàûïàðàã êö÷çìê êåê. Üçðêñ ðùñàöêáç÷ïçõ êöç óïíçñêñ êã­÷êöàåê âç öòöêàï êñíêÿàúëñë ïçñîêåêõåê. Íõàï üàíêðêììç÷êñêñ, Íòï­áæõêñ ãàõÿëöëñåà óéùñùñ åçáåçáçïê öàõàì üçìà÷ëñë ÷çðêñ æ÷ðçí âç ýòûïø ðùüàõêáçïçõ ùýùñ ôøï ÷òôïàðàã âçéêúçöêñê ãòìðàöë åà óïíçåç áêõðçñàïë ãàõÿëïàñðëõåë.

Áù÷ùñ áøñïàõ ðæõíàñ÷êïêéðêñ Úõàñöàåà ðùúïêöïçÿðçöêñç öç­áçá òïøõ âç ìæñê êã÷êöàåê åòí÷õêñàñëñ ðæìåàñà ýëûðàöëñë éçõøõê æåêõ. Áø ìæñê êã÷êöàåê åòí÷õêñàñëñ ìàõàåëþëöë âç êïüàðâæõêþêöê Úõàñöàñëñ íïàööêí öêìàöê êã÷êöàå ðçí÷çáêñêñ áàñêöê Ôìæõ Ïæôæéàñ åæ Áøàîêïáæõ (1646-1714) òïðøÿåøõ. Ò, 1646-þë êïåç Õøàñåà éàåçîàñ àêïçöêñåç àñàåàñ òïðøÿåøõ.

Îçñþ Ôìæõ Ïæôæéàñ óé åóâõù ùýùñ çïà ÷çüöêï àïðëÿ, öòñõà êöç Ôàõêöç íóýçõçí çåçáêììà÷ïà ðçÿäøï òïðøÿåøõ. ×æéïêíïç ò, àêïçöê ùýùñ çñçñçâê üùãøã ôæÿçöêñç ìêìçïçñðêÿ âç êã÷êöàåêììà÷ïà ìàïñëé 70-þê êïïçõåç ðçÿäøï òïðàäà áàÿïàðëÿåëõ. Åæðçí ïàéëðåëõ íê, àõ­÷ëã 1691-þê êïåç ò, áêõ öëõà áøõèøà-åæðòíõà÷êí ûàõàí÷æõïê êö­ïà­üà÷­ïàõë çüà÷ç æ÷ðêÿ “öêö÷æðê“ñê üàéëõïàìëõ. Ò, áø öêö÷æðê ùý çöàö æïæðæñ÷ç áóïùõåù:

1. 
   Áøàîêïáæõ áóìùí âæõîê êöïàüà÷ëñëñ íæýêõêïðçöêñê éçõøõê üæ­öàá æåêõ, íóüñç õæãõæööêâ âæõîê öêö÷æðêñê ðù÷çõçããê âæõîêãòìðà öêö­÷æðê êïç çâçé æ÷ðçìê ÷çíïêú æåêõåê.
   
2. 
   Ò, åàûêïê ÷êþàõç÷ê ðçüåøåïàÿåëõðàïàõåàñ àéàå æ÷ðçìê ÷çíïêú æåêõ âç áø ÷çåáêõêñ ñç÷êþçöêñåç åàûêïê áàéàõëñ âç çðçí áóïîù­öù­ñùñ îæñêÿïçñçþçìêñê, çð÷çç âç ôøïïàõëñ åóâõàñëñëñ îùþ­ïç­ñç­þç­ìê­ñê îóéïçìêõåê.
   
3. 
   Ô.Áøàïîêáæõ ÷àûëïëñ àéàå öøõç÷åç áàéàõåà öà÷ëÿëñë ÷ç÷áêã æ÷ðçìê âç òñøñ ãêìðç÷êñêñ ÷çáêê öøõç÷åç àõ÷ðàöëñëñ ãàõÿëöëñë àï­ðàðàäë ÷çïçá æåêõåê.
   

Ò, áæïç üæöàá æåêõåê íê, êã÷êöàåêììà÷ çð÷ççïçõêñ óéùñùñ “üçãê­ãê ãêìðç÷êñê“ ÷àôà áêïçþçìê àéàå õçãàáç÷ ÿçõàê÷êñåç åàüà ìàûÿë êñ­íêÿàú æåç áêïçõ. Áø êöïàüà÷ïàõë Áøàîêïáæõ ÷çöçõõùúà÷ ìùíöçïê­ÿê­ñêñ, óïíçñêñ âç ûàïãëñ õêúàü üàïëñëñ ìùíöçïðçöêñêñ çöàö ÿçõ÷­ïç­õê üæöàá æåêõåê. Ò, üàíêðêììç÷ áàÿýëïàõëñë êñàñåëõðàäà ýàïëÿëõ­åë íê, åóâïç÷êñ îçïêõïçõêñê ìàïñëé áø ìòïïà àõ÷ëõðàã ðùðíùñåùõ.

Òñøñ öêìàöê âç êã÷êöàåê áà­ûëÿ­ïàõë “XIV Ïùåòâêíêñ íõàïïëäë åóâõùñåç Úõàñöà üàããëñåà ÷çúöê­ïà÷“(1696), “Úõàñöàñëñ îùñàü­ïàñ­åë­õëïðàöë“(1707), “Úõàñöà­ñëñ ôç­õàíçñåç ÷êþàõç÷ê“(1709), “Öçõâç÷êñ, ôøïøñ âç âæõîêñêñ ÷çáêç÷ê üàã­ãëñåà“ àåïë çöçõïçõêñåç óé çíöêñê ÷àôðëÿåëõ.

Áøàîêïáæõêñ çöçõïçõê ò åóâõ Úõàñöàöëñëñ êã÷êöàåêììà÷ëñëñ àþëñàþàãïë âçéêììç÷ê üàããëñåà, åóõååç ùý üêööçöê íçñåïêïçõåçñ êáà­õç÷ òïàñ ûàïãëñ àäëõ âçéêììç÷ê üàããëñåà ãêìðç÷ïê ðçñáçïçõåêõ. Áù­÷ùñ çââçïíê êã÷êöàåýëïàõ íêðê Áøàîêïáæõ óé ñçéçõê ðùååçàïàõëñë ÷çþõùáçìç, ÷çíïêú æ÷ðêÿ òïåøäø öêìàöç÷êñ çöàöïàñåëõëïðàöëñà ÷àáæ æ÷ðêÿåê. Êã÷êöàå æïðêñêñ áàñêïçõêñåçñ áêõê íêðê òñøñ õòïø áø­ñøñïà ðùçììçñ æåêïêõ íê, ò, óéùñùñ ÷çíïêú æ÷åêìê êöïàüà÷ïàõë­ñ çöàöëñåà ñçéçõê áàûëÿïàõëñ ò åóâõ ùýùñ áø÷óâ âç åçõêñ öêö÷æðêñê ãòìðøÿåøõ. Ò åà Ôæ÷÷ê íêðê óïíçñêñ êã÷êöàåê êñíêÿàúëñëñ ñç êïç ðùçììçñ æåêï­ðç­öê ðçöçïçöêñê óé ãàõÿëöëñà ãòìðøÿåø. Áøàîêïáæõê Úõàñöà êã÷êöà­åêììà÷ëñëñ åùÿåùìù âçéêììç÷ ýòû ñàõàüà÷ æ÷åêìêñåçñ, ò, ùðøðêììç÷ïç, êã÷êöàåêììà÷åàíë ôõòöæöïçõêñ ãàñøñàøìäøñïøãïàõëñë àû÷àõëõåë.

Ãêìðç÷ïçõêñ ìàõàñðàöë âç åçìêÿ­ðçöê ãàñøñïàõëñëñ àû÷àõëïëá ÷àôëïðàöë íêðê, üçïç Àõêö÷ò÷æïåçñ (Çõçö÷øñ) áàÿïàìàñ ýòûçöõïêí áêõ ôõòöæöç Áøàîêïáæõ åç óé ÷óüúçöêñê âæõðêÿåêõ. Êñåê åæìêïåêìê íêðê, ðçöçïçìç “òô÷êðàï ãêìðç÷ãòìðà“ ðóâãæìêñåçñ ìàñàÿàõàã ò ìàéëõ­åë íê, ôõòôòõöêòñàï âç ìà ñòõðàï ãêìðç÷ïçõ êã÷êöàåê ðùâàéêñç÷êñ âç ÷çõçããêñêñ ýòû ðùüùð ÿçõ÷êåêõ.

Ãêìðç÷ïçõ ãàñøñøñøñ, ìçñê ðàüêììç÷ æ÷êáàõêïç åçìçõ ãàñøñøñøñ êã÷êöàåêììà÷ëñ ôõòôòõöêòñàïïëäëñëñ êúàåçöê íêðê áàÿà åùÿùïðçöê, ò éàðàñ ýòû þçöàõç÷ïê âç ìæñê úêíêõ êåê. Ãêìðç÷ïçõêñ áø þùõ ÿçõ­üêñåç “òô÷êðàï ãêìðç÷ïçõ“êñ ö÷õøí÷øõø õçãàáç÷ àéàåïëäë ÿçõàê÷êñåç íòõ÷çáêê öøõç÷åç ÷çÿçííùï ÷àôëõdı. Áøàîêïáæõ õçãàáç÷ àéàåïëäëñëñ ôòéøïðàöëñëñ çöàö öçáçáêñê íòñíõæ÷ òïàõàã ÷àûëï ùýùñ ðàíöêðøð ãêìðç÷ïçõêñ ðùçììçñ æåêïðçöêñåç îóõùõ âç áæïç üæöàá æåêõåê íê, ðàíöêðøð ãêìðç÷ïçõêñ ïçäâ æåêïðçöê êïç ÷àûëïëñ áàéàõ ãêìðç÷ïçõê àõ÷àþàã âç ñç÷êþçåç, íçñåïêïçõêñ îçïêõïçõê ýòûàïàþàãåëõ. Áø êöç, óé ñóâáçöêñåç, òñïàõëñ öçñàìæ ðçüöøïïàõëñà ÷çïçáà÷ëñëñ âç üçðêñ ðçüöøïïàõëñ êö÷æüöàïëñëñ ìùíöçïðçöêñç öçáçá òïà­þàã, æìñê âàû÷åà âç çñ ùðøðê ÿçíêïåç “ôõòôòõöêòñàï ãêìðç÷ïçõêñ“ ðùçììçñ æåêïðçöêñê âç ÷çöçõõùúà÷ëñ îøõ êñíêÿàúëñë ÷çðêñ æåç­þçíåêõ.

Áøñøñïà ìàñàÿë, Áøàîêïáæõ åóâïç÷êñ êã÷êöàåê úøñíöêìàïàõëñë êñíàõ æ÷ðêõ âç îùðàñ æåêõåê íê, åóâïç÷ àäëïïë âæõîê öêìàöç÷êñêñ íóðçìê êïç óïíçåç ÷çíïêúêñ âç ÷çïçáêñ ìùíöçí öçâêììçöêñç íóðçí æåç áêïçõ.

Áøàîêïáæõêñ áóüõàñïàõ üàããëñåà åùÿùñþçïçõê åç öòñõàíë çöõïçõåç êã÷êöàåê úêíõêñ êñíêÿàúë áàûëðëñåàñ ýòû çüçðêììç÷ïêåêõ. Ýùñíê áøñïàõë ò, ÷çöçõõùúà÷ëñ åàûêïê ãàñøñàøìäøñïøãïàõëñåàñ åàüà ýòû ôêö åóâïç÷ öêìàöç÷ê êïç çïàãçïçñåêõêõåê. ßøðôæ÷æõ ãæìå æåêõ íê, Áø­à­îêï­áæõ êö÷æüïàí ÷çïçáêñêñ àéàåïëäëñåà âç çðàñç÷ïçõêñ àõ÷ëãïëäëñåà íàôê÷àïêö÷ êã÷êöàåêììà÷ëñëñ öàáê÷ïêìê ùýùñ ÷çüïùíç îóõùõåù, áøñà îóõç åç ò, “Öæì ãàñøñøñøñ“(Èàñ Áà÷êö÷ Öæìç îóõç, ðçüöøïïàõëñ àéàå ðùáàåêïçöêñç çöàöïàñàñ öêö÷æðåç üæý áêõ éàðàñ ðçüöøïïàõëñ üçå­åêñåçñ àõ÷ëã êö÷æüöàïë ðùðíùñ åæìêïåêõ) ÷çñãêåýêïçõêñêñ, ûùöøöêïç åç Íæìñöêñ öçïçúêåêõ⁵⁴. Áøñøñïà áæïç, Áøàîêïáæõ óéùñùñ áàÿïëþà ñç­éçõê çöçõê òïàñ “Öçõâç÷êñ, ôøïøñ âç âæõîêñêñ ÷çáêç÷ê üàããëñåà åù­ÿùñþçïçõ“-åç ôàõïàã âç òáõàéïë ÿçíêïåç êã÷êöàåê áóüõàñïàõ éàðàñë ñçïçõ áàÿ âæõåêìêñê îóö÷çõðêÿ âç ãæìå æ÷ðêÿåêõ íê, êñöàñïàõ ñæ­ðç÷ïçõêñ ñçêñíê ýà÷ëÿðàðàöëñåàñ, üç÷÷à àõ÷ëãïëäëñåàñ åà ðçüâ òïà áêïçõïçõ. Áòïïøã ÿçõàê÷êñåç áàÿ âæõçñ áø üçïàíòïðà ðçñéçõçöê XX çöõêñ úàí÷ïàõëñë: åçñêéç ÷óíùïçñ öùåù âç ñæú÷ê, æíòïòîêìàñëñ ðçüâê ñç÷êþçöêñåç áàÿ âæõçñ ûçö÷çïêíïçõê, êõêáøìñøéïø ðàï-ãàõàñëñ ðçüâ òïðàöëñë, áêõ ÷çõçúåçñ åçáåçáçïê üçìà÷ öùõçñïçõi, åêîçõ ÷ç­õçú­åçñ òñ ðêñïçõïç êñöàñëñ àþïëãåàñ ðçüâ òïðàöëñë âç ö. ìàåà öàïëõ.

Ñçéçõêììçåç òïåøäø íêðê, öêìàöç÷åç åç Áøàîêïáæõêñ ðóâãæìê ðæõ­íàñ÷êïêö÷ïçõêñ áàûëÿëñåàñ úçõãïçñêõ. Ò, êã÷êöàåê ãà­ñø­ñà­øì­äøñ­ïøã­ïà­õë ÷çåàâùï öàüçöêñåç åæìêï, êö÷æüöàï öàüçöêñåç ÷àôðàäà ýàïëÿëõåë âç íçñå ÷çöçõõùúà÷ëñë êã÷êöàåêììà÷ëñ êïí çöàöë üæöàá æåêõåê. Ò, óïíçñêñ öçõâç÷êñêñ ôøïåàñ êáàõç÷ òïðàöë êåæìàöëñë ãçáøï æ÷ðêõ âç çð÷ççïçõ íù÷ïçöê ÿçíïêñåç õæàï öçõâç÷ê ôøïà ãàõÿë ãòìðàãïà, òñø îóéåçñ öàïðàäà ýàïëÿëõåë. Ò, ñçéçõç àïðëõåë íê, åçìçõ ãàñøñøñøñ úçàïêììç÷ îóö÷çõåêìê þçðêììç÷åç çð÷çç âç ôøï ãëõëïðàé áêõ âçüåç÷ ÷çÿíêï æåêõ, àáö÷õàí÷ çðçí óéùñùñ áê÷íêñ êúàåçöêñê ðçüé ôøïåà ÷à­ôëõ. Ò, ôøïà êö÷æüïàí ôõæåðæ÷êñç àêå òïðàìàñ öùñê áêõ ÿæì íêðê áàûëõ âç “Öçõâç÷êñ ÷çáêç÷ê üàããëñåà åùÿùñþçïçõ“ çöçõêñê òñà ãàõ­ÿë üùþøðïàõïà áàÿïàìëõ: “Ãçïáïçõêñ ôòéäøñïøäø ãëéëï âç îùðùÿù ... áù÷ç ýæâêõðêÿåêõ...Òñïàõë “àïïàüïàõ“à ýæâêõêáïçõ âç áø àïïàüïàõà - ïàô ãçåêðïçõåçñ ûàïãïàõëñ áóìùí üêööçöêñêñ ìæîàñç àìêñêñç âç åê­ñêñç ýæâõêïðêÿ òïàñ áø àïïàüïàõà - ãçåêð éçðàñçñêñ åùÿùñðçåçñ ãøõáàñ âæõåêìêñåçñ åàüà àõ÷ëã ñæðç÷, öçõâç÷ âç üç÷÷à êñöàñïàõë åà ãøõáàñ âæõêõåêïçõ âç ãøõáàñ âæõðçíåçåêõïçõ“⁵⁵.

Ãæìå æ÷ðçí ïàéëðåëõ íê, íàôê÷àïêö÷ êö÷æüöàïëñëñ çöàöïàõëñë åçìêÿåêõðçåçñ, òñø “ôøïøñ çöàõç÷êñåçñ ûêïàö æ÷ðçí“ êåæìàöë ùðøðêì­ìç÷ïç, Áøàîêïáæõåçñ Ôõùåòñàåçí olan úõàñöëé öêìàöê êã÷êöàåëñëñ “êõöê ðêïïê ûçö÷çïêìê“ êåê. Åêîçõ ÷çõçúåçñ, Áøàîêïáæõ óé åóâõùñåç úæò­åàïêéð ãøõøïøÿøñøñ êýçõêïçõêñåç ìæñêþç úòõðàïàÿðàãåà òïàñ áøõ­èøà þçðêììç÷êñêñ êö÷êöðàõýë ÷çáêç÷êñê ÷àð àýà áêïðçðêÿåêõ. Ïàíêñ ò, êã÷êöàåê âç öòöêàï áçõàáçõöêéïêìê, éùïðù və éòõàíëïëäë íçö­íêñ ÷çñãêå æ÷ðêÿåêõ.

Åæìêïçñïçõê ùðøðêïçÿåêõçõçí ãæìå æ÷ðçí òïàõ íê, Áøàîêïáæõêñ åç Ø.Ôæ÷÷ê íêðê çñ áóìùí ûêåðç÷ê áøñåàñ êáàõç÷åêõ íê, ò, çðçí åçìçõ ñçéçõêììçöêñêñ ìàõàåëþëöë (Úõàñöàåà) òïðøÿ âç îóö÷çõðêÿåêõ íê, çð÷ççñêñ “üçãêãê åçìçõê“ çðçíïç ðùçììçñ òïøñàõàã, òñøñ ðæìàõëñë êÿ âàû÷ë ÷çÿíêï æåêõ. Ïàíêñ òñïàõëñ ðùçììçñ ðçöçïçïçõç áàûëÿ­ïà­õëñåà úçõãïçõ ðóâþøå òïðøÿåøõ. Ðçöçïçñ, ðæõíàñ÷êïêéðç òïàñ ðù­ñàöêáç÷åç çîçõ Ø.Ôæ÷÷ê ãç÷ê ðóâãæìç ðàïêí åæìêïåêöç, Áøàîêïáæõ ðæõíàñ÷êïêö÷ ñçéçõêììçöêñêñ âç öêìàöç÷êñêñ éêìàñïë òïåøäøñø îóö­÷ç­õêõåê âç áøñø óéùñùñ çöàö âçéêúçïçõêñåçñ áêõê öàìëõåë. Áøñåàñ áàÿãà, çîçõ Ôæ÷÷ê öçñàìæìç ùö÷ùñïùí âæõêõåêöç, çíöêñç, Áøàîêïáæõ íçñå ÷çöçõõùúà÷ë âç íçñåïêïçõêñ ðàõàãïàõëñë ðùåàúêç æåêõåê. Çîçõ Ôæ÷÷ê ôøïø êã÷êöàåê êñíêÿàúëñ ö÷êðøïø üæöàá æåêõåêöç, Áøà­îêïáæõ òñà áù÷ùñ áçåáçû÷ïêíïçõêñ öçáçáê íêðê áàûëõåë. Ôæ÷÷ê åêã­ãç÷êñê ðùáàåêïç åçìçõêñç ìóñçïåêõåêöç, Áøàîêïáæõ çöàö úêíõêñê êö­÷æüïàí åçìçõêñç ìóñçïåêõ âç íàôê÷àïêéðêñ ðù÷çõçããê õòïøñø ãçáøï æ÷­ðçìçõçí, êö÷æüöàïëñ çöàö ðçãöçåêñêñ êö÷æüïàí òïåøäøñø êååêà æåêõåê. Ôæ÷÷ê êöç úæòåàïêéðê ÷çñãêå æåçõçí, ãæìå æåêõåê íê, ðçüé òñøñ ðçüâ òïðàöë êö÷æüöàïëñ êñíêÿàúëñà çïâæõêÿïê ÿçõàê÷ ìà­õà÷­ðàïëåëõ.