DərsliK İqtisad elmləri doktoru, professor

§6. A.SMİTİN KAPİTAL VƏ TƏKRAR İSTEHSAL

HAQQINDA TƏLİMİ
A.Smitə görə kapital toplanmış və maddiləşmiş əməkdir. O, kapitalın təhlilini bütün maddi istehsal dairəsinə şamil edirdi.

Smitə görə "bütün kapital qənaətin nəticəsidir, kapital qənaətlə artar, israf və pis istifadə ilə azalar". Kapitalı təbii bir kateqoriya kimi təsvir edən Smit mənfəət gətirən hər bir şeyi kapital hesab edir. Onun fikrincə kapital, istehsala başlamaq və gələcəkdə onu davam etdirmək üçün lazım olan alətlərin, xammalın, yaşayış vasitələrinin və pulun toplanmış ehtiyatıdır. Smitə görə kapital bəşər cəmiyyətinin müəyyən inkişaf mərhələsində meydana gəldikdən sonra o həmişə mövcud olmuşdur və əbədi olaraq mövcud olacaqdır; çünki belə bir ehtiyat olmadan heç bir istehsal mümkün deyil. Fiziokratlar yalnız kənd təsərrüfatında fəaliyyət göstərən kapitalı məhsuldar hesab edirdilərsə, A.Smit bütün növ kapitalı birləşdirir və hamısını məhsuldar hesab edir, o sənaye və ticarət kapitalı arasında mühüm fərq görmür.

A.Smitin mühüm xidmətlərindən biri, onun əsas və dövriyyə kapitalı anlayışlarını inkişaf etdirməsi və bu kateqoriyaları tətbiq olunduğu sahədən asılı olmayaraq bütün fəaliyyət göstərən kapitala şamil etməsidir. O, əsas və dövriyyə kapitalı haqda yazmışdır: "Onun kapitalı (yəni sahibkarın kapitalı q.m.) müəyyən bir formada daima ondan uzaqlaşıb və sonra başqa formada ona qayıdır və yalnız bu cür, tədavüllə yaxud daimi mübadilə ilə sahibinə müəyyən mənfəət gətirir. Bu cür kapitalı dövriyyə kapitalı adlandırmaq tamamilə düzgün olar.

İkinci tərəfdən, kapital torpağın yaxşılaşdırılmasına, faydalı maşın və alətlərin və ya buna bənzər predmetlərin alınmasına sərf edilə bilər ki, bu da sahibkardan başqasına keçmədən və ya tədavülə daxil olmadan gəlir və ya mənfəət gətirir, ona görə belə kapitalı qanuni olaraq əsas kapital adlandırmaq olar. (A.Smitin əsəri, I cild, səh.232, Moskva 1935).

Bu barədə şəhrini davam etdirərək A.Smit yazır: "Fermerin kapitalının torpağı becərmə alətlərinə sərf edilən hissəsi əsas ka­pi­tal, əmək haqqı və fəhlələrin saxlanılmasına sərf edilən hissəsi isə dövriyyə kapitalıdır. İş heyvanlarının qiyməti və ya dəyəri, onun təsərrüfat alətlərinin qiyməti kimi əsas kapital, heyvanların saxlanmasına sərf edilən yem isə, fəhlələrin saxlanmasına sərf edilən vəsait kimi dövriyyə kapitalıdır. Həmçinin iş üçün yox, satış üçün alınan və yemlənən heyvanların qiymət və dəyəri dövriyyə kapitalıdır", "Tacir kapitalı tamamilə dövriyyə kapitalıdır". (A.Smitin əsəri, I cild, səh.232, M.1935).

A.Smit qeyd edir ki, "əsas kapital ilk olaraq dövriyyə ka­pi­ta­lından meydana gəlib və bu mənbə hesabına daima tamamlanır və ən faydalı maşın və alət, dövriyyə kapitalsız heç nə istehsal edə bilməz. Ona görə istehsalla məşğul olan hər bir sahibkarın kapitalı mütləq iki yerə: əsas və dövriyyə kapitalına bölünür". (A.Smitin əsəri, I cild, səh.235, 243, M.1935)

Beləliklə, Smit dövriyyə kapitalı dedikdə əsasən pulu, qida ehtiyatlarını, xammalı, hazır olan, lakin hələ satılmayan əmtəələri nəzərdə tutduğu halda, maşınları və əmək alətlərini, ticarət və sənaye məqsədləri üçün tikilən binaları, torpağı və cəmiyyətin bütün üzvlərinin qabiliyyət və bacarığını əsas kapital kimi nəzərdən keçirir.

Əsas kapitalla, dövriyyə kapitalı arasındakı əlaqəni Smit onda görür ki, birincisi, yəni əsas kapital yalnız ikincisinin, yəni, döv­riyyə kapitalının köməyi və iştirakı ilə fəaliyyət göstərə və mənfəət gətirə bilər.

Əsas kapital "bir sahibdən digərinə keçmədən yaxud da, sonrakı tədavülsüz gəlir gətirdiyi halda dövriyyə kapitalı daim bir formada gedib, digər formada qayıdaraq" gəlir gətirir.

A.Smit kapital yığımına böyük əhəmiyyət vermiş və qeyd etmişdir ki, kapitalistlər özlərinin gəlirlərinin mühüm hissəsinə qənaət edə­rək yığdıqları vəsaitləri istehsalın genişləndirilməsinə sərf edir­lər, fəhlələr üçün əlavə iş yerləri açırlar və son nəticədə cəmiyyətin sərvətinin artırılmasına səbəb olurlar.

A.Smit dəfələrlə göstərmişdir ki, yığım millətin sərvətinin artırılması mənbəyidir; yığımla, qənaətlə məşğul olan hər bir insan millətin xeyirxahıdır, hər bir israfçı isə ictimai rifahın düş­mənidir.

Smitin fikrincə kapitalist qənaətçilliyi istehsalatda çalışan fəhlələrin təminatı və məhsuldar fəhlələrin sayının çoxaldılmasını nəzərdə tutan fondun artmasına səbəb olur.

A.Smit kapital yığımının ölkənin iqtisadi prosesləri ilə sıx əlaqədə olduğunu göstərmişdir. O, ictimai kapitalın təkrar istehsalı prosesini tədqiq edərkən ümumi gəlirlə xalis gəlirin fərqini qeyd etmişdir.

Ümumi və xalis gəlir anlayışlarını irəli sürən Smit, ölkənin əhalisinin bütün illik məhsulunu ümumi gəlir, bunun fəhlənin və kapitalistin şəxsi istehlakına gedən hissəsini isə xalis gəlir adlandırır.

Smitə görə xalis gəlir - bu milli gəlirdir, il ərzində əməyin yenidən yaratdığı dəyərdir. Burada sovet iqtisadçıları aydın olmayan cəhəti onda görürdülər ki, Smit xalis gəliri şəxsi istehlak fondu kimi şərh edir, onun istehsalın genişləndirilməsinə gedəcək hissəsini yada gətirmir.

Lakin Smitin iqtisadi təhlillərinə dərindən diqqət yetirdikdə aydın olur ki, elə Smitin dövründə kapitalistlər öz şəxsi yığımları hesabına nəinki sadə təkrar istehsalı, habelə geniş təkrar istehsalı da həyata keçirə bilmişlər. Onun ideyalarından bəhrələnən kapitalizm cəmiyyəti sonrakı inkişaf dövründə də geniş təkrar istehsalla tərəqqi etmişdir.

Smit dəfələrlə qeyd etmişdir ki, ayrıca bir əmtəənin dəyəri və eləcə də illik məhsul - əmək haqqı, mənfəət və renta kimi gəlirdən ibarətdir. İstehsal vasitələrinin dəyərinin keçirilməsi məsələsini Smit belə həll edir; istehsal vasitələrinin dəyəri son nəticədə əmək haqqı, mənfəət və rentada öz əksini tapır. Smitə görə cəmiyyətin illik məhsulunun dəyəri yalnız gəlirlərdən ibarət olur.

Beləliklə ictimai kapitalın təkrar istehsalının təhlilində sovet iqtisadçılarına görə sabit kapital A.Smit tərəfindən nəzərdən qaçırılmış olur.

İctimai məcmu məhsulun təhlilindən sabit kapitalın çıxarılmasını K.Marks "Smitin ehkamı" adlandırırdı.