DərsliK İqtisad elmləri doktoru, professor

§1. QƏDİM AZƏRBAYCANIN İQTİSADİ HƏYATI,

TƏSƏRRÜFAT VƏ İQTİSADİYYATI HAQQINDA

TƏSƏVVÜRLƏR
Hər bir xalqın mövcudluğunu, inkişafını, mənəviyyatını, mədə­niy­yətini səciyyələndirən amillərdən biri həmin xalqa məxsus olan iqtisadi fikir və ideyalardır. Xalqın iqtisadi fikri onun yaşa­dı­ğı dövrün sosial-iqtisadi şəraitinin ifadəsidir. Azərbaycan xalqı­nın həyat tərzi, rastlaşdığı problem və çətin­liklər onun inkişa­fının nailiyyətlərini əks etdirir. Bu mənada iq­tisadi ger­çəklik necədirsə xalqın iqtisadi fikiri də o cür forma­laşmalıdır.

Azərbaycan xalqının iqtisadi fikirləri haqqında bizə gəlib çatan ən qədim yazılı abidələrdən biri "Avesta"dır. Zərdüşti­liyin (zoroastrizmin) qanunlar toplusu olan "Avesta" bizim era­dan əvvəl X-VII əsrlərdə meydana gəlmişdir. Onu qeyd edək ki, Zərdüştilik üç prin­sipdə ifadə olunur: birincisi, xeyirxah fi­kirdir; ikincisi xeyir­xah söz; üçüncüsü də xeyirxah əməl.²¹

Bəşər həyatının Məzdə qanunları əsasında qurulması cəmiyyətdə xeyirxahlıq və ədalət qanunları əsasında qurul­ması deməkdir.

Azərbaycanda ilk sosial hərəkatlar olan Manihəçilik (III əsr), Məzdəkizm (V-VI əsrlər) və Xürrəmilər (VIII-X əsrlər) hə­rəkatlarının iqtisadi məzmunu hamı üçün mülkiyyət hüququ yaratmaq ideyası təşkil edir.

İslam dininin yaranması (VII əsr), onun qəbul olunması bütün şərq xalqlarının, o cümlədən Azərbaycan xalqının sosial-iqtisadi fikrinə öz dərin təsirini göstərmişdir.

Müsəlmanların müqəddəs kitabı olan "Qurani-Kərim" son­rakı iqtisadi fikirlərin, mütəfəkkirlərin iqtisadi baxışlarının əsas ideya mənbəyi kimi cıxış etmişdir. Torpaq üzərində mülkiyyət, ticarətə münasibət, əmək və əmlaka münasibət, vergilər, onla­rın mahiyyəti və əhəmiyyəti və digər iqtisadi məsələlər islam ideyaları əsasında və ya ona uyğun şəkildə şərh olunmuşdur.

Azərbaycan xalqı dünya xalqları içərisində ensiklopedik məz­munlu qədim yazılı abidələri olan xalqlardan biridir. Bu baxımdan "Dədə-Qorqud" qəhrəmanlıq dastanı və oradakı iqti­sadi ideyalar diqqəti cəlb edir. X əsrdə qələmə alınmış bu dastan III-VII əsrlərin real hadisələrini, böyük bir dövrün icti­mai həyatını, təsərrüfat ukladını öyrənmək baxımından əvəzsiz mənbədir.

"Dədə-Qorqud" dastanının məlumatları təsdiq edir ki, Azərbaycan oğuzlarının həyatında natural mübadilə ilə bərabər pul artıq müəyyən rol oynayır. Tədavül və yığım vasitəsi kimi istifadə olunur. Məlumdur ki, elmi baxımdan iqtisadiyyat, iqti­sadi münasibətlər ilk növbədə bir-biri ilə qarşılıqlı və üzvi əla­qədə olan istehsal, bölgü, mübadilə, istehlak proseslərinin məcmusudur. Bunların hamısı isə bilavasitə mülkiyyət müna­sibətləri, mülkiyyət formaları ilə bağlı­dır, üzvi qovuşmaqdadır­lar.

Onu da qeyd edək ki, "Kitabi-Dədə-Qorqud" dastanların­dakı ayrı-ay­rı anlayışlardan, ifadələrdən, məs., xan, bəy, nökər məfhumlarından, bəy­lərin çoxlu mal-dövlətə, köç sahələrinə malik olması haqqında söz birləşmələrindən məhsul (natural) rentasının mövcudluğundan xəbər ve­rən fikirlərdən məntiqi nəticə çıxarmaq olar ki, bəhs olunan dövr­də feodal səciyyəli sosial-iqtisadi quruluş və feodal mülkiyyəti hakim mövqedə olub. Tarixi məlumatlara görə həmin vaxt torpaq üzə­rində xan, bəy, iqta, mülk, vəqf, icma torpaq mülkiyyət formaları bərqə­rar imiş.

"Müsəlman", "məscid", "namaz", "tanrı". "nəzir", "dua", və s. isla­miy­yət­lə bağlı anlayışlardan nəticə çıxarmaq olar ki, bəzi mülkiyyət formaları islamiyyətdən sonra meydana gəlib və fəaliyyət göstərməyə başlayıb.²²

Feodal səciyyəli mülkiyyət formaları ilə bərabər, şəxsi mülkiyyət, erkən çağlarda icma-qəbilə ukladlarının da mövcud olması yəqinliyi hasil edilir.

Dastanın oğuz tayfalarının o zamankı məşğuliyyətlərin­dən mötə­bər xəbər verilir. Orada maddi nemətlər istehsalının müxtəlif sahələri, təsərrüfat rəngarəngliyi, onların konkret strukturu, əmək bölgüsü və bunun aparıcı təmsilçisi olan ixti­saslaşma növləri aydın duyulur. Mötəbər məlumatlara görə ilk içtimai əmək bölgüsü tarixən Şərq aləmində baş verib. Bu isə vaxtı ilə cəmiyyətin, xalqların tərəqqisində bir amil olubdur.

Adam Smit özünün "Xalqların sərvətinin təbiəti və sə­bəbləri haqqında tədqiqat" adlı məşhur əsərində əmək bö­lgüsünü cəmiyyətin tarixi tərəqqisində coşqun təkanverici rola, bir katalizator mahiyyətli gücə malik olduğunu dərin elmi əsasla açıqlamışdır. Öz zamanı üçün tarixi tərəqqidə misli-bə­rabəri olmayan bu amilin əzəli beşiyi məhz Asiyada yaşayan tayfalar olmuşdur.

F.Engels "Ailənin, xüsusi mülkiyyətin və dövlətin mən­şəyi" əsərində ilk böyük ictimai əmək bölgüsünü orada yaşa­yan ən qabaqcıl tayfalarda meydana gəldiyini göstərir və bu­nun üçünün adını çəkir. Onlar­dan birinin də "Turanlılar" ol­duğunu göstərir. Məlum oldu­ğu kimi "Turanlılar"ın da ən öncül qollarından biri oğuzlar olub. Dədə-Qorqud dövründə isə bun­larda əmək bölgüsü və onun tərkibi zamana görə cox əhatəli olub. Bu da kənd təsərrüfatı sahəsində (o cüm­lədən, xüsu­silə heyvandarlıqda), habelə sənətkarlıqda öz konkret ifadəsini ta­pıb­dır. Bilavasitə, belə bir rəngarəng əmək bölgüsü ilə bağlı surət­də, o dövrün ictimai quruluşuna müvafiq olaraq kənd tə­sərrüfa­tının bəzi sahələri üstünlük təşkil etmişdir. Onların özlə­rində qoyun­çuluğu və atçılığı xüsusi olaraq artırmaq yolu ilə qoyunçuluğu, atçılığı, dəvəçiliyi, quşçuluğu, ovçuluğu təmsil edən neçə-neçə məhsul və məmu­latın adı çəkilir və bu sahə­lərə xüsusi diqqət verildiyi ifadə olunur. Çox təəssüflər olsun ki, o məhsulların bəzi­lə­rinin istehsalı artıq aradan çıxıbdır. Heyvandarlıqdan alınan məhsullar içərisində ən çox adı çəki­lən ət, qaxac, süd, qımız, pendir, qaymaq, qatıq, ayran və b. içkilər, yoğurt, yun, keçi qılı, quş tükü, dəri və s. idi.

Onu da qeyd edək ki, ictimai əmək bölgüsü obyektiv qa­nununa əsasən tacir həmişə ticarətlə, yəni alqı-satqı prosesi ilə məşğul olan peşə sahibinə deyilir. Dastanlarda tacirlikdən, ticarətdən, habelə onların xüsusi geyimləri barədə xəbərlər bəyan edilir. Yaxın Şərqin çox məşhur şəhərlərindən biri olan Bərdədən keçən ticarət və karvan yolları vaxtı ilə Dərbəndi, Tiflisi, Ərdəbili, şimal, cənub və şərq ölkələri ilə birləşdirdi. Gəncə, Beyləqan, Bakı, Təbriz, Marağa kimi şəhərlər ticarət və sahibkarlıq mərkəzləri sayılırdı.

Beləliklə, iqtisadiyyata, təsərrüfat sahələrinə, sənətkar­lığa, ti­ca­­rətə aid yuxarıda verilən şərhlər göstərir ki, "Kitabi-Dədə Qor­qud"un formalaşdığı və xüsusilə təşəkkül tapdığı bir şəraitdə mad­di nemətlərin təkrar istehsalı ardıcıl olmasa da az-çox genişlənmə prosesi ilə səciyyələnir.