DərsliK İqtisad elmləri doktoru, professor

§2. AZƏRBAYCANDA ORTA ƏSRLƏRİN İQTİSADİ

FİKİRLƏRİ VƏ İDEYALARI
Azərbaycan xalqının zəngin tarixi irsini, ictimai-iqtisadi fik­rini müasir tələblər baxımından tədqiq və təhlil etmək iqtisad el­minin və onun tarixinin başlıca vəzifələrindən biri hesab olun­malıdır. Müstəqil Azərbaycan Respublikasının iqtisadi fikir tarixinin sistemli şəkildə araşdırılması, öyrənilməsi iqtisadi fik­rin təşəkkülü və formalaşması baxımından müstəsna əhə­miyyət kəsb edir. Bu min illər boyu torpağına və digər sərvətlə­rinə sahib olan, əkinçilikdə, heyvandarlıqda, sənətkarlıqda ticarətdə öz məharətini göstərən, əmtəə təsərrüfatının təsiri altında yaşayıb yaradan keçmiş nəsillərimizin indiki dövr üçün də faydası olan iqtisadi həyat tərzinin aşkar edilməsi üçün də çox vacibdir. Bunu nəzərdə tutub Mustafa Kamal Atatürk deyir­di: "Tarixi yazmaq - tarixi yaratmaq qədər mühümdür. Əgər tarixi yazan tarixini yaradana sadiq qalmazsa, dəyişməz həqi­qət insanlığı çaşdırmaqdan ibarət olar".²³

Orta əsrin iqtisadi fikirlərini öyrənərkən, ümumiləşdirmə­lər aparanda və nəticələr çıxaranda əksər hallarda keçmiş irsi­mizə müasir dövrün tələbləri ilə baxırıq. Böyük mütəfəkkirlərin fikir dünyasından indiki dövrümüzə nəzər salsaq görərik ki, onların elmi, ictimai-iqtisadi baxışlarının milli, ümumbəşəri dəyərləri ortaya çıxmış olur. Şərqin, o cümlədən Azərbaycanın orta əsrlərdə yaşayıb yaratmış böyük filosof və mütəfəkkirləri­nin əsərlərində cəmiyyətin iqtisadi quruluşu və onun inkişaf qanunları haqqında irəli sürdükləri dəyərli nəzəri fikirlərlə qar­şılaşırıq. Məsələn, böyük Şərqin dünya şöhrətli mütəfəkkirlə­rindən Əl Fərabi (870-950), İbn Sina (980-1037), Abu Reyhan Biruni (XI əsr), Nizami Gəncəvi (1141-1209), Nəsirəddin Tusi (1201-1274), İbn Xəldun (1334-1406) bütün bəşər mədəniyyə­tinə böyük elmi töhfələr vermişlər. Bunların iqtisadi fikir sahə­sində də böyük xidmətləri olmuşdur.

Orta əsrlərdə bütün İslam Şərqində o cümlədən Azər­baycanda da elmin, mədəniyyətin iqtisadi və mədəni həya­tında da bir canlanma başlamışdır. Bu dövrdə iqtisadi fikir və təlimlər tarixi vüsətli təkamül və inkişaf yolu keçmişdir. Lakin elmi mənbələrdən göründüyü kimi "iqtisadi təlimlər tarixi" adı ilə ali məktəblərdə tədris olunan elmi kursda Şərq iqtisadi fikri üzərindən yan keçilmişdir. Keçmiş SSRİ dövründə mərkəzdə və digər yerlərdə hazırlanan dərs­liklərdə, çoxcildli kitablarda və proqramlarda Şərqin və eləcə də Azərbaycanın zəngin iqti­sadi fikir tarixinə ya heç yer verilməmiş, ya da çox qısa səciyyəli ifadələr, səthi məlumatlar verilirdi.²⁴

Lakin, bu gün tarixi bir həqiqəti gizlətmək olmaz, ən qə­dim böyük dövlətlər və mədəniyyətlər Şərq ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda mey­dana gəlmiş və inkişaf etmişdir. Məsələn, qədim Şumerlərdə, Mi­sirdə, Mesopotamiyada, Türküstanda, Azərbaycanda meydana gəlmiş və təkamül et­mişdir. Həmin ölkələrdə iqtisadi hə­yat­da istehsalın ən qədim formaları olan əkinçilik, heyvandarlıq, suvarma sistemləri, sə­nətkarlıq, tiçarət, şəhər mədəniyyəti daha yüksək səviyyəyə qalx­mışdır.

F.Engels qeyd edirdi ki, Asiyanın ən qabaqcıl tayfala­rında, arilərdə, semitlərdə, turanlarda başlıca əmək sahəsi olan əkinçilik, heyvandarlıq, suvarma sistemi xeyli inkişaf et­miş, ilk ictimai əmək bölgüsü də bu ölkələrdə meydana gəl­mişdir. O, "Kapitalın III cildinə əlavədə yazır ki, "Əmtəə müba­diləsi hələ heç bir yazılı tarixin mövcud olmadığı zamanlarda, Misirdə bi­zim tarixdən azı üç və ya bəlkə də beş min il qabaq, Babilistanda isə dörd-altı min il qabaq başlanır".

Tarixi mənbələrdən görünür ki, Qədim Şərqdə, o çümlə­dən Azərbay­çanda orta əsrlərdə ictimai əmək bölgüsü və əm­təə mübadilə­sinin inkişafı erkən dövrlərdə ayrı-ayrı əmtəələrin ümumekvivalent rolunda çıxış etməsinə səbəb olmuşdur. Böyük şərqdə və eləcə də Azər­baycanda qaramal, qoyun və s. xüsusi bir əmtəə çıxış edərək mübadilə prosesində ümumek­vivalent ölçü vasitəsi kimi fəaliyyət göstərmişlər. Heç təsadüfi deyildir ki, bu günə kimi Azərbaycanda mal, əmtəə anla­yışları eyni anlamada ifadə olunur. Onlardan metal pullara tədricən keçilməsi də çox qədim dövrlərdən başlanmışdır. İndi ana di­lində işlətdiyimiz manat pul vahidinin adı da eramızdan əvvəl Bisutun qayalarında Mixi yazılarında "manat" kimi həkk olun­muş şərq dillərinə məxsus bir termindir. Məşhur dilçi azər­bay­canlı alim Ə.Dəmirçizadənin verdiyi təhlilə görə bu anlayış, söz, yəni "manat" çox qədim dövrlərdə "vergi", "xərac" məna­sını ifadə et­miş­dir. Bu an­la­yış tarixən pulla ödənilən vergini bildirən və təd­ricən pulun öz adını ifadə edən bir kateqoriya kimi işlədilməyə başlanmışdır. Son illər "moneta" termini kimi Avropa dillərinə uyğun­laşdı­rıl­mış həmin məvhum o xalqların dillərində geniş yayılmışdır.²⁵

Göründüyü kimi indi bizim müstəqil respublikamızın mühüm rəmzi olan "manat" milli pul vahidi adını daşıyan pulun adı tarixən çox qədim zamanlardan şərq dillərindən gələn və iqtisadi həyatımıza daxil olmuş anlayışdır. Buna əsaslanıb qeyd etməliyik ki, "sikkə" termini əvəzinə dilimizin tələffüz qaydalarına daha uyğun gələn "moneta" sözünü işlətmək daha məqsədəuyğun olardı. Bunları xatırlat­maqda məqsədimiz bu­dur ki, ən qədim iqtisadi fikir və təfəkkürlər ümumiyyətlə Şərq­də və o cümlədən Azərbaycanda meydana gəlmiş və təka­mül etmişdir. Bunun nümunələrinə qədim Misirin papirus yazıla­rın­da (e.ə. III, II minilliklərdə), Babilistanda çar Xammurapinin daş üzə­ri­nə mixi yazıları ilə həkk olunmuş qanunlarında və s. bu kimi abidələrdən öyrənirik.

Heç təsadüfi deyildir ki, Ərəb dünyasının böyük mütəfək­kiri, fi­lo­sofu və sosioloqu İbn Xəldun (XIV əsr) özünün məşhur üç cildlik "Mü­qəd­dimə" əsərində Şərqin keçirdiyi tarixi ictimai-iqtisadi in­ki­­­şaf mərhələləri və onun qanunauyğunluqları haq­qında qiymətli elmi-nəzəri fikirlər yürüdülmüşdür. O, cəmiyyə­tin yaranmasının üç mü­­hüm mərhə­lə­lərdən: köçərilik, oturaq həyat və mədəniyyət mərhələ­sindən keçdiyini əsaslandırmış­dır.

İbn Xəldun cəmiyyətin iqtisadi quruluşu, iqtisadi münasi­bət­ləri, qiymət qanunu, tələb-təklif və rəqabət qanunları haq­qında elmi-iqtisadi təfəkkürlərin əsaslarını yaradanlardan ol­muşdur. Bu həqiqətlə tanış olan A.Aniçkin Maksim Qorkiyə İbn Xəldunun iqtisadi məsələlərin həllində əldə etdiyi nailiyyətləri çatdırır. M.Qorki 1912-ci ilin 21 sentyabrında A.Aniçkinə yazır ki, "İlk dəfə iqtisadi amillərin və iqtisadi münasibətlərin rolunu XIV əsr alimlə­rindən İbn Xəldunun göstərmiş olduğu haqqın­dakı məluma­tınız sensasiyaya səbəb olmuşdur. Bu xüsusilə dostumuz V.İ.Lenində böyük maraq oyatmışdır". A.Aniçkin özü sonra bu münasibətlə yazmışdı: "V.İ.Lenin ərəb filosofu İbn Xəldunun iqtisadi amillərin rolundan bəhs edən "Müqəddimə" əsəri ilə çox maraqlanırdı. Lenin soruşurdu. Şərqdə bu qəbil­dən özgə bir filosof da yoxdurmu? " Deməli hələ orta əsrlərdə iqtisadi münasibətlər və onun qanunları haqqında açıq-aydın iqtisadi ideya və fikir yürüdən mütəfəkkirin bu baxışları təəccüb doğurmuş və "sensasiyaya" səbəb olmuşdur.²⁶

Dünya iqtisadi fikir tarixinin araşdırılmasında və işıqlan­dı­rıl­masında mühüm rol oynayan İbn Xəldunu XIV əsrin Adam Smiti adlandırsaq səhv etmərik. O, "Müqəddimə" əsərinin ikinci cildində özündən 100 il əvvəl yaşamış böyük Azər­baycan mütəfəkkiri N.Tusinin adını dahi alimlər cərgəsində çəkir və onun sərbəst fikir yürütmək qabiliyyətindən bəhs edir.

Orta əsrlərdə Azərbaycan mütəfəkkirlərinin, o cümlədən Səlcuqi­lə­rin uzun müddət ərzində baş vəziri olmuş məşhur "Siyasətnamə" əsə­rinin müəllifi Nizamülmülkün (XI əsr) və Qazan xanın islahatla­rı­nın aparılmasında bilavasitə iştirak edən məşhur tarixçi "Cəmi ət-tavarix" (tarixlər toplusu) əsəri­nin müəllifi Fəzlullah Rəşid-əd-Dinin (1247-1318) iqtisadi və siyasi baxışlarının mühüm rolu olmuşdur desək səhv etmərik. Elə buna görə də Azərbaycanın müxtəlif dövrlərində yaşayan və dəyərli ictimai-iqtisadi fikirlər yürüdən, elmimizi və mədə­niyyətimizi zənginləşdirən mütəfəkkirlərimizin əsərlərini də­rindən araşdırmaq və öyrənmək tələb olunur.

Biz əvvəldə qeyd etdik ki, hər bir xalqın, o cümlədən Azərbaycan xalqının iqtisadi fikir və düşüncələri tarixi çox uzaq keçmiş­lərdən onların şifahi ədəbiyyatının nümunələrin­dən başlayır. Bu fikir və ideyalar çox zəngin tarixə malik olan türk xalqlarına, o cümlədən Azərbaycan xalqına da aiddir.

Məşhur türkoloq alim Lev Qumilyev "Qədim türklər" adlı əsərində yazır ki, "Altay dəmirçiləri yüksək keyfiyyətli dəmir­dən bir tiyəli bıçaqlar, yonucu baltalar, üzəngilər, cilovlar, duz, azca maili və geniş tiyəli qılınclar, ox və cida ucluqları, habelə ikicür-dəyirmi, asma qazanlar və üçayaq üstündə duran qa­zanlar hazırlayırdılar". Onun qeyd etdiyi kimi, yazılı mənbələrin verdiyi məlumat tam inamla məlum edir ki, "Türklər dəmirin sənaye üsulu ilə istehsalını Mərkəzi Asiyada mənimsəyən ilk xalq kimi tarix səhnəsinə çıxarıblar".

Bu gün türkləri xəbisliklə köçərilikdə ittiham edən, türkün zəngin iqtisadi və mədəni keçmişinə göz yuman balayanlar köçərilik mədəniyyətinin özünün də nədən ibarət olmasını başa düşmür və öz səthiliklərini, elmsizliklərini açıq biruzə ve­rirlər.

İbn Xəldun və ümumiyyətlə başqa elm korifeyləri, mütə­fəkkirləri bəşər cəmiyyətində insanların köçərilik həyatı sürməsini cəmiyyətin inkişafının zəruri bir mərhələsi hesab etmişlər. İbn Xəldun göstərir ki, "Köçərilik mədəni və şəhər həyatının əsasıdır və bütün insanların yerləşik həyat yaşama­sından öncə yaşadıqları və keçirdikləri bir dövrdür".²⁷

Bütün bu deyilənlərə əsasən bir daha qeyd etməliyik ki, qədim dövrlərdə olduğu kimi orta əsrlərdə də iqtisadi fikir və ideyalar cəmiyyətin müəyyən tarixi inkişafının, onun iqtisadi şəraitinin ifadəsi kimi meydana çıxır, formalaşır və təkamül edir. Məlumdur ki, Azərbaycan xalqının iqtisadi fikir və tə­səvvürləri əzəldən başlasa da o orta əsrlərdə, xüsusən də XI-XIV əsrlərdə çox zəngin olmuş və təkamül etmişdir. Qədim əcdadlarımızın şüurlu əmək fəaliyyətinə, iqtisadi fəaliyyətə başladıqları anlardan orta əsrlərə və sonrakı mərhələ­lərə, bu günümüzə qədər öz tələbatlarını necə və hansı vasitələrlə ödəmək haqqında da düşünməyə başlamışlar. Lakin yazılı ədəbiy­yatın olmadığı dövrlərdə istehsalçı insanları ən çox düşündürən ət­raf təbii mühitin dərk edilməsi, bu mühitlə ünsiyyət, bəsit əmək alət­lərilə zəruri yaşayış vasitələri əldə etmək, təbiətdən qorunmaq üçün yaşayış məkanları seçmək, bir sözlə, "yaşamaq uğrunda mübarizə" məsə­lələri düşündürmüşdür. Həmin dövrdən bizə gəlib çatan əmək alət­ləri ilk insan nəsillərinin necə və nə istehsal etməsi, onların ümumi həyat şəraiti haqqındakı məlumatlar çağdaş dövrü­müzdə də iqtisad elminin, onun iqtisadi fikir tarixinin başlıca vəzifəsidir.

Buna görə də biz qədim Azərbayçanın iqtisadi həyatı, tə­sərrüfat və iqtisadiyyat haqqında təsəvvürləri, Azərbaycanda ilkin sosial hərəkat­ları (məzdəkilər və xürrəmilər hərəkatının iqtisadi tələbləri), orta əsrlərin iqtisadi ideya və fikirləri haq­qında mühakimələrimizi müxtəsər, bəsit iqtisadi təsəvvür və fikirləri öyrənməyin çoxlu mənbələri və oradakı iqtisadi fikirləri araşdırıb ümumiləşdir­mək üçün nəzərdən keçirilmiş, öyrənil­mişdir.

İndi də orta əsrin iqtisadi ideyalarını araşdırmaq və sis­temə salmaq üçün N.Gəncəvini, onun iqtisadi fikir dünyasını bütövlükdə dərk etmək, onun yaşadığı (XII əsr) ictimai-iqtisadi mühitə yaxından bələd olmaq tələb olunur.