m
ə qabiliyyətinin bərpası vəziyyəti ehtimalı kimi, ölçmə vasitəsi-
nin işçi vəziyyətinin bərpası vaxtının, verilən vaxtı keçməməsi başa
dü
şülür. İşgörmə qabiliyyətinin orta bərpa vaxtı kimi, bərpa vaxtı-
nın riyazi gözləməsi qəbul edilir.
205
4.4.
Metroloji etibarlılıq və yoxlamalararası
intervallar
Ö
lçmə vasitələrinin düzgün metroloji vəziyyətdə saxlanılmasının
əsas formalarından biri onun dövrü yoxlanılmasıdır. Dövrü yoxlama
xüsusi normativ texniki sənədlərdə verilmiş qaydalar əsasında metroloji
xidmətlər tərəfindən yerinə yetirilir. Dövrü yoxlama ölçmə vasitələrinin
etibarlılığına verilən tələblərlə uyğunlaşdırılmalıdır. Yoxlamaları,
yoxlamalararası interval (YAİ) adlan-dırılan, seçilmiş optimal vaxt
intervalı vasitəsi ilə həyata keçirmək lazımdır. Metroloji imtinanın baş
vermə momentini yalnız ölçmə vasitəsinin yoxlaması müəyyən edə
bilər. Yoxlamalararası intervalın qiyməti optimal olmalıdır. Tez-tez
aparılan yoxlamalar əlavə maddi və əmək sərflərinə səbəb olduğu kimi,
nadir hallarda apa
rılan yoxlamalarda da ölçmə xətalarının artmasına
səbəb olur. Yoxlamalararası intervalların aşağıdakı sıradan seçilməsi
məsləhət görülür: 0,25;0,5;1;2;3;4;5;6;9; 6K ay. Burada K-müsbət tam
ədəddir.
Yoxlamalararası intervalı (YAİ) təyin edərkən, ölçmə vasitəsinin
metroloji sazlığının vəziyyətini müəyyənləşdirən metroloji xa-
rakteristikalar (MX) seçilməlidir. Belə xarakteristikalar kimi, əsas
xətalar, təsadüfi xətanın orta kvadratik sapması (OKS) və digərləri
götürülür.
Hal-
hazırda YAİ-in təyin edilməsinin üç əsas yolu vardır:
imtinaların statistikaları əsasında;
iqtisadi meyar əsasında;
ö
lçmə vasitəsinin tam işlənməsi dövründə ilkin yoxlamalar arası
intervalın sonrakı düzəlişlə sərbəst təyin edilməsi.
Yoxlamalar
arası intervalın müddətinin təyin edilməsinin konkret
metodu, ö
lçmə vasitəsinin etibarlığı və stabilliyi haqqında ilkin
məlumatların olmasından asılıdır.
Birinci üsul metroloji etibarlılığın göstəriciləri məlum olduqda
effektivdir.
İkinci üsulun mahiyyəti ölçmə vasitələrinin istismarına və ölçmə
xətaları nəticəsində yaranmış mümkün şərtlərin düzəldilməsinə lazım
olan xərclərin azaldılmasına əsaslanmışdır.
Üçüncü üsulda ən kiçik ilkin məlumat əsasında başlanğıc interval
müəyyənləşdirilir və sonrakı yoxlamaların nəticələri onun düzəldilməsi
üçün ilkin məlumat kimi istifadə edilir.
Bu metoda beynəlxalq İSO standartında baxılmışdır.
206
V FƏSİL. ÖLÇMƏ VASİTƏLƏRİNİN SEÇİLMƏSİ
5.1. Ümumi müddəallar
5.1.1. Yoxlama və nəzarət haqqında anlayışlar
Ö
lçmə vasitələrinin seçilməsində metroloji (bölgü uzunluğu,
xəta, ölçmə həddi, ölçmə gücü) istismar və iqtisadi, kütləvilik (ölçü-
lən ölçülərin təkrar olunması) nəzarət üçün istifadə mümkünlüyü,
ö
lçmə vasitəsinin qiyməti və etibarlığı, ölçmə metodu, sazlamaya və
ö
lçmə prosesinə sərf olunan vaxt, kütlə, həcm ölçüləri, işçi yükləmə,
nəzarət obyektinin sərtliyi, səthin kələ-kötürlüyü, iş rejimi və sair
gö
stəricilər nəzərə alınır.
Ümumi halda ö
lçmə vasitələrinin seçilməsi təcrübəsini nəzərə
almaqda, aşağıdakı müddəalar əsas götürülür:
I.
Verilmiş, yaxud hesabi nisbi ölçmə xətasına
δ
ö
zəmanət
vermək üçün, ölçmə vasitəsinin nisbi xətası
δ
öv
, 25-30%
δ
ö
-
dən az
olmalıdır (yəni
δ
öv
=0,7
δ
ö
). Əgər ölçmənin gətirilmə xətası
γ
ö
məlumdursa, onda ölçmə vasitəsinin gətirilmə xətası
γ
öv
aşağıdakı
ifadə ilə yazılır:
γ
öv
γ
=
ö
n
x
x
.
Burada
x
və
x
n
- ö
lçmənin nəticəsi və ölçmə vasitəsinin
şkalasının normalaşdırılmış qiymətidir.
II. Ö
lçmə vasitəsinin seçilməsi, istehsalın miqyasından,
yaxud istismarda olan eyni tipli
(eyniadlı) texniki vasitələrin
sayından asılıdır.
Məsələn: kütləvi istehsalda yüksək məhsuldarlıqlı, mexanik-
ləşdirilmiş və avtomatlaşdırılmış ölçmə və nəzarət vasitələrindən
istifadə olunur.
Seriyalı istehsalda əsas nəzarət vasitələri kimi, sərt hədd ka-
librləri, şablonlar, xüsusi nəzarət tərtibatları, qismən universal ölçmə
vasitələri istifadə edilməlidir.
207
Kiçik seriyalı və fərdi istehsalda əsas ölçmə vasitələri kimi,
universal ö
lçmə vasitələrindən istifadə edilir.
III.
Nəzarətin məqsədinə görə müəyyənləşdirilən ölçmə meto-
du, ö
lçmə vasitəsinə bazalaşdırmaya görə tələbatlar verir. Əgər
texnoloji prosesə nəzarət edilirsə, onda ölçmə vasitəsini texnoloji
bazalar üçün seçirlər. Əgər texniki vasitəyə istismar nöqteyi nəzərin-
dən nəzarət edilirsə, onda ölçmə vasitəsini istismar bazasına görə
seçirlər.
IV. Ö
lçmə vasitələrini metroloji xarakteristikalara görə
seçərkən aşağıdakıları nəzərə almaq lazımdır.
Əgər texnoloji proses qeyri sabitdirsə, yəni ölçülən parametrin
müsaidə sahəsindən əhəmiyyətli dərəcədə kənara çıxmaq müm-
kündürsə, onda ölçmə vasitəsinin şkalasının hüdudları parametrin
qiymətinin paylanma diapozonunu keçməlidir.
Ö
lçmə vasitəsini seçərkən, şkalanın işçi sahəsini və onun bölgü
uzunluğunu müəyyən etmək vacibdir. Axırıncısı ölçmə vasitəsinin
dəqiqlik sinfindən və şkalanın bölgü sayından
n
ş
asılıdır.
V.
Qeydedici cihazlara aşağıdakı əsas tələbatlar verilir.
ö
lçmə vasitəsindən keçən siqnal lazımi məlumatları saxlamalı,
təhrif olunmamalı və maneədən ayrılmamalıdır;
ilkin çeviricilər (vericilər) ölçmə obyektindən minimum enerji
işlətməli və onların qoşulması, obyektin normal iş rejimini
pozmamalıdır;
məlumat daşıyıcısı bütün lazımi məlumatları qeyd etmək üçün
kifayət qədər böyük həcmə malik olmalıdır;
qeydedici cihazlar məlumatın alınmasını mümkün qədər qısa
müddətdə təmin etməlidir.
Əgər cihazlar bütün verilən tələbləri eyni zamanda təmin
etmirsə, onda onların ən vaciblərini seçirlər.
Sistemin hal-
hazırdakı vəziyyətinin müəyyən edilməsi
diaqnozlaşdırma adlanır.
Obyektin texniki
vəziyyətinin əlamətlərini verilmiş moment-də
və yaxud müəyyən edilmiş vaxt intervalı üçün təyin edilməsi
proqnozlaşdırma adlanır.
Sınaq obyektinin keyfiyyət və kəmiyyət xarakteristikalarının
xassisələrinin, obyektin işləməsi zamanı, ona edilən təsirin nəticələri
208
əsasında təcrübi yolla təyin edilməsinə, həmçinin obyektin, yaxud
təsirin modelləşdirilməsinə sınaq deyilir. (ГОСТ16504-81). Sınaq
zamanı obyektin xarakteristikalarının xassələrinin təyin edilməsi
ö
lçmələrdən, qiymətləndirmələrdən və nəzarətdən istifadə etməklə
həyata keçirilir.
Sınaq şəraiti kimi, təsiredici faktorların və obyektin işlənmə
rejimlərinin məcmuu başa düşülür.
Sınaqların çoxlu sayda növləri vardır. Onlar müxtəlif
gö
stəricilərinə görə təsnifatlaşdırılırlar. Təyinatlarına görə sınaqlar
tədqiqat, nəzarət, müqayisə və müəyyənləşdirici sınaqlara bölünürlər.
Sınaqların aparılması səviyyəsinə görə, sınaqlar aşağıdakı kate-
qoriyalara bö
lünürlər: dövlət, sahələrarası və sahədaxili sınaqlar.
Sınağa uğradılan məhsulun işlənməsi mərhələlərinin növünə görə
sınaqlar ilkin və qəbuletmə sınaqlarına ayrılırlar. Hazır məhsulun
sınaqlarının növünə görə, onları ixtisaslaşdırılmış, təhvil-təslim,
dö
vrü və tipləşdirilmiş sınaqlara ayırırlar. Sınağın məqsədi kimi
sınağın verilmiş nominal şəraitində, parametrin həqiqi (əsl) qiy-
mətinin təyin edilməsi başa düşülür.
Sınağın nəticəsi kimi obyektin xarakteristikalarının xassələ-
rinin qiymətləndirilməsi, obyektin verilən tələblərə uyğun olması,
sınaq prosesində obyektin işləməsi keyfiyyətinin analizinin
məlumatlarının müəyyən edilməsi qəbul edilir. Sınağın nəticələri
dəqiqlik anlayışı ilə xarakterizə olunur. Dəqiqlik nəticələrin,
obyektin xarakteristikalarının həqiqi qiymətlərinə yaxınlaşmasıdır.
Ö
lçmə ilə sınaq arasında böyük oxşarlıq vardır. Lakin metroloji
nö
qteyi nəzərdən bunlar arasında böyük fərq vardır. Ölçmə sınağın
tərkib hissəsinin yalnız biridir. Ölçməni sınağın xüsusi halı kimi
hesab etmək olar.
Məsulun parametrinin qiymətinin təyin edilməsi, onun verilmiş
tələblərə, yaxud normalara uyğunluğunun müəyyənləşdirilməsi
prosesinə nəzarət deyilir.
İstənilən nəzarətin mahiyyəti iki əsas mərhələnin həyata
keçirilməsindən ibarətdir. İlkin mərhələdə obyektin faktiki vəziyyəti,
əlamətləri və xassələrinin göstəriciləri haqqında məlumat alınır. Bu
məlumat ilkin məlumat adlanır. İkinci mərhələdə ilkin məlumat
əvvəlcədən təyin edilmiş tələblər, normalar, meyarlarla müqayisə
209
edilir. Bu halda faktiki məlumatların tələb edilən məlumatlara
uyğunluğu, yaxud uyğun olmaması aydınlaşdırılır. Onların fərqli
olması haqqında məlumat təkrar məlumat adlanır. Bəzi hallarda
mərhələlər arasında sərhədlər fərqlənmir.
Nəzarət bir sıra elementar hərəkətlərdən ibarətdir: nəzarət
edilən kəmiyyətin ölçü çevrilməsi; nəzarət təyinatlarının əks
etdirilməsi; nəzarətin nəticələrinin müqayisəsi və alınması.
Ö
lçmə və nəzarət bir-biri ilə sıx bağlıdır, məlumat vermə
baxımından yaxındır və bir sıra ümumi əməliyyatları vardır
(
məsələn: müqayisə, ölçü verilmələri və s.).
Eyni zamanda ö
lçmə və nəzarət qaydaları çox halda biri-
birindən fərqlənirlər:
ö
lçmənin nəticələri ədədi, nəzarətin nəticələri isə keyfiyyət
xarakteristikalarıdıdır;
ö
lçmə, ölçülən kəmiyyətin qiymətlərinin geniş diapozonunda,
nəzarət isə mümkün vəziyyətlərin kiçik sayının hüdudlarında yerinə
yetirilir;
nəzarət cihazları, ölçmə cihazlarından fərqli olaraq
parametrləri məlum olan və dar çərçivədə dəyişən məhsulların
vəziyyətini yoxlamaq üçün istifadı edilir;
ö
lçmənin keyfiyyətinin əsas xarakteristikası dəqiqlik,
nəzarətinki isə doğruluqdur.
Nəzarət edilən parametrlərin sayından asılı ölaraq, nəzarət
birparametrli
və çoxparametrli olur.
Birparametrli nəzarətdə obyektin vəziyyəti birparametrli,
çoxparametrli
nəzarətdə isə çoxlu parametrlərin ölçülərinə görə
müəyyənləşdirilir.
Müqayisə olunan siqnalların formasına görə nəzarət, analoqlu
və rəqəmli nəzarətə ayrılıır. Analoqlu nəzarətdə analoqlu siqnallar,
rəqəmli nəzarətdə isə rəqəmli siqnallar müqayisə olunur. Obyektə
təsirə görə nəzarət passiv və aktiv nəzarətə bölünür. Passiv
nəzarətdə obyektə təsir birbaşa, aktiv nəzarətdə isə testləşdirilmiş
siqnalların xüsusi generatorlarının köməyi ilə həyata keçirilir.
Təcrübədə müsaidə nəzarətindən də geniş istifadə edilir.
Müsaidə nəzarətində nəzarət edilən parametrin qiyməti ölçmə, yaxud
210
sınaq yolu ilə təyin edilir və alınan nəticə buraxıla bilən müsaidə ilə
müqayisə olunur.
5.2. Ö
lçmə vasitələrinin seçilməsi prinsipləri. Ölçmə
vasitəsinin dəqiqləşdirmə əmsalına görə seçilməsi
Bu metod ö
lçmənin dəqiqliyini və nəzarət obyektinin hazırlanma-
sının (işlənməsinin) müqayisəsini nəzərdə tutan ən sadə üsuldur.
Burada, məlum müsaidə T və ölçmə xətasının hədd qiymətlə-
rində [
∆
öl
] dəqiqləşdirmə əmsalının K′
dəq
(dəqiqlik qanununun əm-
salı) daxil edilməsi nəzərdə tutulur:
K
′
dəq
=
]
[
2
∆
T
.
K
′
dəq
-
əks olunan kəmiyyətin ölçmə metodunun nisbi xətası
adlanır:
K
met
1
=
Α
.
Xətti ölçülər üçün buraxıla bilən xətaların hədlərinin qiyməti
[
∆
öl
] müsaidələrə və kvalitetə görə cədvəl 5.1.-də verilir (ГОСТ.05-
8I)
[
∆
öl
]
T
T
ρ
=
−
=
)
35
,
0
20
,
0
(
.
Xətti ölçülər üçün [
∆
öl
] və T arasında göstərilən nisbət 20-
dən 35%-ə qədər olduqda, K
dəq
=2,5 - 1,4 olur. Ö
lçmə vasitələrini
K
dəq
-
ə görə seçərkən, konkret ölçmə vasitəsinin xətaları haqqında
sorğu məlumatları olmalıdır (məsələn: cədvəl 5.2.). Əgər ölçülən
ölçü
standartlaşdırılmış (ГОСТ 8.051-81) intervala (0....500 mm)
düşürsə, onda orta qiymətdən K
1
dəq.or
istifadə edilir. Ölçmə vasi-
təsinin əsas buraxıla bilən xətasının həddi:
′
dəq
öl
211
or
q
d
g
K
T
.
3
,
1
2
∂
′
=
∆
(5.1)
ifadəsindən tapılır və cədvəl 5.2-dən uyğun xətaya malik yaxın
ö
lçmə vasitəsi seçilir.
Cədvəl 5.1.
ρ
-
nun müsaidələr diapozonundan və kvalitetdən asılılığı
Kvalitet
2-5
6-7
8-9
10-16
Orta əmsal,
ρ
0,35
0,30
0,25
0,20
Müsaidələr diapozonu,
mkm
0,8-2,7
6-63
14-155
40-4000
Diapozon [
∆
öl
],
±
mkm
0,25-0,00 2-19
3,5-9,0
8-800
Misal 5.1. Diametri
mm
025
,
0
45
−
∅
olan vala nəzarət etmək
üçün ö
lçmə vasitəsini seçin.
Həlli:Ölçünün müsaidəsinin yarısı
mkm
T
5
,
12
2
25
2
=
=
.
Orta qiymət
(
)
95
,
1
2
4
,
1
5
,
2
1
=
+
=
K
Onda (5.1) düsturuna gö
rə alırıq:
∆
öv
mkm
9
,
4
95
,
1
3
,
1
5
,
12
=
⋅
=
.
Cədvəl 5.2.-dən görünür ki, hesablanmış qiymətə yaxın həddə
lingli mikrometr malikdir.
Universal ö
lçmə vasitələrinin cədvəllərinə görə dəqiqləşdirmə
aparmaqla hesabatsız təqribi seçim üçün 5.1-5.3 nomoqrammala-
rından istifadə etmək olar.
dəq.or
.
212
Misal 5.2.
Mühərrikin dirsəkli valının boyunluğuna nəzarət
etmək üçün ölçmə vasitəsini seçin. Valın boyunluğunun diametri
.
Həlli: Ölçmə vasitəsini şəkil 5.1-ə görə təqribi seçirik (məlum
müsaidə T=0,02mm, diametr 50 ilə 100mm arasında dəyişir). Mik-
rometr yaxud
lingli bəndi seçirik. Ölçmə vasitəsini dəqiqləşdiririk.
Bunun üçün standarta (
ГОСТ 25347-82) görə T=20mkm və ölçü 50 -
dən 80mm - ə qədər olduqda,
öl
=5
mkm (cədvəl müsaidəsi 19
mkm -
ə bərabərdir və bu 6-cı
kvalitetə uyğundur). Cədvəl 5.2-yə gö-
rə bu ölçü üçün ən münasib ölçmə vasitəsi bölgü uzunluğu 0,02 mm
olan lingli bənddir. Bu bəndin göstərilən ölçmə diapozonundakı
xətasının hədd qiyməti 4mkm-ə bərabərdir.
Misal 5.3.
Deşiyinin ölçüsü
olan sürətlər
qutusunun dişli çarxının topuna nəzarət etmək üçün ölçmə vasitəsini
seçin.
Həlli: Standarta (ГОСТ 25347-82) görə diametrin göstərilən
ö
lçüsünün müsaidəsini 12-ci kvalitetə görə təyin edirik. T=300mkm.
Şəkil 5.1-ə görə təqribi olaraq ştangenpərgar seçirik.
Ö
lçmə vasitəsini dəqiqləşdiririk. Bunun üçün cədvəl 5.1.-ə gö-
rə
öl
=0,2T=60
mkm. Cədvəl 5.2-dən 51-80 mm diapozonunda
hədd xətası 45 mkm, bölgü qiyməti 0,02 mm olan ştangenpərgarı tə-
yin edirik.
Ö
lçmə vasitəsinin səhvsiz nəzarət prinsipinə görə seçilmə-
sində, birinci və ikinci dərəcəli səhvlərin olması ehtimalının ilkin
qiymətləndirilməsi nəzərdə tutulur. Ölçmə vasitəsinin seçilməsi aşa-
ğıdakı mərhələləri əhatə edir:
1.
Nəzarət edilən parametrin və ölçmə xətasının paylanması
qanunlarını qiymətləndirirlər.
2.
Birinci və ikinci dərəcəli səhvlərin olmasının uyğun ehti-
mal
larını verirlər (yaxud ayrı-ayrı P
1
və P
2
).
3.
5.3. cədvəlinə görə dəqiqləşdirmə əmsalının K′
dəq
uy
ğun
qiy
mətlərini təyin edirlər.
Cədvəl 5.2.
Ən çox yayılmış universal ölçmə vasitələrinin hədd xətaları
Ölçm
ə vasitələri
Ölçül
ərin intervalları üçün ölçmə xətalarının
h
ədləri ([
∆
öl.
]mm), mm
mm
02
,
0
0
,
75
−
=
∅
∆
mm
H12
8
,
54
=
∅
∆
213
10-a
q
ədər 11...50 51...80 81...120 121...180 181...260 261...360 361...500
Optimetrlər, Ölçmə
ma
şınları (xarici
ölçül
əri ölçmək
üçün)
0,7
1,0
1,3
1,6
1,8
2,5
3,5
4,5
Optimetrlər, ölçmə
ma
şınları (daxili
ölçül
əri ölçərkən)
–
0,9
1,1
1,3
1,4
1,6
–
–
Universal
mikroskop
1,5
2,0
2,5
2,5
3,0
3,5
–
–
Universal
mikroskop
5,0
5,0
–
–
–
–
–
–
Müxt
əlif bölgü
qiym
ətli minimetr-
l
ər:
1 mkm
2 mkm
5 mkm
1,0
1,4
2,2
1,5
1,8
2,5
2,0
2,5
3,0
2,5
3,0
3,5
3,0
3,5
4,0
4,5
5,0
5,0
6,0
6,5
6,5
8,0
8,0
8,5
Müxt
əlif bölgü
qiym
ətli bəndlər:
2 mkm
10 mkm
Lingli mikrometr
Mikrometr
İndikator
3,0
7,0
3
7
15
3,5
7,0
4
8
15
4,0
7,5
–
9
15
4,5
7,5
–
10
15
–
8,0
–
12
15
–
–
–
15
16
–
–
–
20
16
–
–
–
25
16
Müxt
əlif bölgü qiy-
m
ətli standart pərgar-
lar:
0,02 mkm
0,05 mkm
0,10 mkm
40
80
150
40
80
150
45
90
160
45
100
170
45
100
190
50
100
200
60
100
210
70
100
230
214
Şəkil 5.1. Valların ölçmə vasitələrini seçmək üçün nomoqramma
Şəkil 5.2. Deşiklərin ölçmə vasitələrini seçmək üçün nomoqramma
215
Şəkil 5.3. Dəqiqlik və hündürlük ölçən ölçmə
vasitələrini seçmək üçün nomoqramma
4.
Məlum müsaidə əsasında 5.2-yə oxşar cədvəllərdən para-
metr üçün ö
lçmə vasitəsini seçirlər.
Dostları ilə paylaş: |